ذی‌طوی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۷ دسامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۴۲

مقدمه

"ذِی طُوی" به نام منطقه‌ای است که در شش کیلومتری مکه قرار دارد که از آنجا خانه‌های مکّه دیده می‌‌شود. محل نماز پیغمبر (ص) بوده که هر زمان به مکّه تشریف می‌‌آوردند در ذی طوی فرود می‌آمدند و شب را در آنجا توقف فرموده، نماز صبح را در آنجا می‌‌خواندند^[۱]. بنابراین، ذی طوی مکانی مقدّس، محترم و مبارک و محل نزول رسول خدا (ص) است^[۲].

این کوه مورد توجه ائمه (ع) بوده است و در روایات به پناهگاه و محل سکونت حضرت مهدی (ع) در زمان غیبت‌شان معرفی شده است. در دعای شریف ندبه از این منطقه و منطقه "رِضوی" به عنوان جایگاه حضرت یاد شده است: «لَيْتَ شِعْرِي.. أَيُّ أَرْضٍ تُقِلُّكَ أَوْ ثَرَى أَ بِرَضْوَى أَمْ غَيْرِهَا أَمْ ذِي طُوًى»^[۳].

امام باقر (ع) با دست اشاره به ناحیه ذی‌طوی کرده و فرمود: برای صاحب الامر حضرت مهدی (ع) در میان این دره‌ها غیبتی رخ خواهد داد، و این غیبت ادامه خواهد داشت تا زمانی که قیام نماید. پیش از قیام، گروهی از یاران حضرت در این منطقه جمع می‌‌شوند و غلام حضرت مهدی (ع) که همیشه همراه اوست نزد آن گروه آمده و می‌‌پرسد: چند نفر در اینجا گرد آمده‌اید؟ می‌‌گویند: ما چهل نفر هستیم. آن‌گاه غلام می‌‌پرسد: اگر صاحب خود (حضرت مهدی (ع)) را ببینید چه می‌‌کنید؟ پاسخ می‌‌دهند: به خدا سوگند اگر او بخواهد که کوه‌ها را از جای برکنیم، انجام خواهیم داد و با او خواهیم بود. این دیدار پایان می‌‌یابد تا سال بعد فرا می‌‌رسد. آن غلام دوباره نزد آنان می‌‌آید و می‌‌گوید: ده نفر از میان خود برگزینید و با آنان به نزد حضرت مهدی (ع) می‌‌آید و حضرت در شب آینده وعده می‌‌کند (که قیام نماید)...^[۴].

امام صادق (ع) فرمود: گویا با چشم خویش حضرت قائم (ع) را می‌‌بینم که با پای برهنه، در ذی‌طوی سرپا ایستاده و مانند حضرت موسی (ع) نگران و منتظر است که به مقام ابراهیم (ع) در مسجدالحرام بیاید و دعوت خود را اعلام نماید^[۵].^[۶]

احتمالات درباره ذی طوی و رضوی

دربارۀ فراز دعای ندبه «أَبِرَضْوَی أَمْ غَیْرِهَا أَمْ ذِی طُوًی» چند احتمال وجود دارد:

روایاتی آمده است که حضرت مهدی (ع) در ذی طوی غیبتی دارد^[۷] و اواخر غیبت و نزدیک ظهور از آنجا فرود خواهد آمد^[۸] و این منافاتی با معلوم نبودن مکان ایشان ندارد، چراکه دعای ندبه غیر از رضوی و ذی طوی اضافه کرده که ممکن است، حضرت مهدی در جاهای دیگر هم استقرار داشته باشد^[۹]؛ لذا امام (ع) در ذی طوی و رضوی منزل ندارند و این دو مکان به جهت تقدّس و تبرّک در دعای ندبه ذکر شده و حضرت (ع) در این دو مکان زیاد تردّد دارند. ولی این بدان معنا نیست که حضرت در کوه رَضْوی یا در منطقۀ ذی طوی مخفی است، بلکه معنایی کنایی دارد به این معنا که برای حضرت هیچ مکان معینی نیست.
ممکن است اشاره به این نکته باشد که فِرَق منقرض شدۀ کیسانیه^[۱۰] عقیده داشته‌اند محمد حنفیه در آنها اقامت گزیده، تحت تصرّف امام مهدی (ع) و محلّ تردّد آن حضرت است^[۱۱].
مقصود از ذی طوی مکّۀ مکرّمه و رَضْوی مدینۀ منورّه باشد^[۱۲].

جستارهای وابسته

طوی

منابع

پانویس

↑ اخبار مکّة المشرفة، ج ۱، ص ۴۳۶.
↑ ر.ک: صافی گلپایگانی، لطف‌الله، فروغ ولایت در دعای ندبه، سلسله مباحث امامت و مهدویت، ج۱، ص۳۸۹-۳۹۲؛ رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص ۴۹۵.
↑ «کاش می‌‌دانستم که در کدام سرزمین مأوی گرفته‌ای، آیا در سرزمین رضوی هستی یا در جایی دیگر، یا در ذی‌طوی به سر می‌بری».
↑ غیبت نعمانی، ص۱۸۲ و سید محمود موسوی دهسرخی، یأتی علی الناس زمان، ص۴۹۶.
↑ موعودنامه، ص۳۴۴ و بحار الانوار، ج۵۲، ص۳۸۵.
↑ حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان، ص۲۸۱-۲۸۲.
↑ الغیبه نعمانی، ص ۲۹: «عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ (ع)أَنَّهُ قَالَ: یَکُونُ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَیْبَةٌ فِی بَعْضِ هَذِهِ الشِّعَابِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی نَاحِیَةِ ذِی طُوًی حَتَّی إِذَا کَانَ قَبْلَ خُرُوجِهِ...»
↑ الغیبه نعمانی، ص ۱۷۱: «عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ (ع): أَنَّ الْقَائِمَ یَهْبِطُ مِنْ ثَنِیَّةِ ذِی طُوًی فِی عِدَّةِ أَهْلِ بَدْرٍ ثَلَاثِمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا...»
↑ ر.ک: شوشتری، محمد تقی، دعای ندبه در اسناد، ص ۲۱؛ سید جعفر موسوی‌نسب، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص۳۵۶-۳۶۱.
↑ کیسانیه فِرَق متعددی بوده‌اند: فرقه‌ای می‌‌گفتند محمّد حنفیه نمرده و غیبت کرده و جایش معلوم نیست. فرقه‌ای می‌‌گفتند: در جبال رضوی مقیم شده و فرقه دیگر گفتند او از جهان رفته و فرزندش عبداللّه ابوهاشم بعد از او قائم مقامش شد. بالجمله فرق و اختلافات زیاد داشتند و آنها که گفتند در کوه رضوی است یک فرقه از کیسانیه بوده‌اند. فرق الشیعه نوبختی، ص ۲۶-۳۶؛ التبصیر، ص ۳۴-۳۸.
↑ ر.ک: سید جعفر موسوی‌نسب، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص۳۵۶-۳۶۱.
↑ ر.ک: رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص ۴۹۵.

[1] اخبار مکّة المشرفة، ج ۱، ص ۴۳۶.

[2] ر.ک: صافی گلپایگانی، لطف‌الله، فروغ ولایت در دعای ندبه، سلسله مباحث امامت و مهدویت، ج۱، ص۳۸۹-۳۹۲؛ رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص ۴۹۵.

[3] «کاش می‌‌دانستم که در کدام سرزمین مأوی گرفته‌ای، آیا در سرزمین رضوی هستی یا در جایی دیگر، یا در ذی‌طوی به سر می‌بری».

[4] غیبت نعمانی، ص۱۸۲ و سید محمود موسوی دهسرخی، یأتی علی الناس زمان، ص۴۹۶.

[5] موعودنامه، ص۳۴۴ و بحار الانوار، ج۵۲، ص۳۸۵.

[6] حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان، ص۲۸۱-۲۸۲.

[7] الغیبه نعمانی، ص ۲۹: «عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ (ع)أَنَّهُ قَالَ: یَکُونُ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَیْبَةٌ فِی بَعْضِ هَذِهِ الشِّعَابِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی نَاحِیَةِ ذِی طُوًی حَتَّی إِذَا کَانَ قَبْلَ خُرُوجِهِ...»

[8] الغیبه نعمانی، ص ۱۷۱: «عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ (ع): أَنَّ الْقَائِمَ یَهْبِطُ مِنْ ثَنِیَّةِ ذِی طُوًی فِی عِدَّةِ أَهْلِ بَدْرٍ ثَلَاثِمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا...»

[9] ر.ک: شوشتری، محمد تقی، دعای ندبه در اسناد، ص ۲۱؛ سید جعفر موسوی‌نسب، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص۳۵۶-۳۶۱.

[10] کیسانیه فِرَق متعددی بوده‌اند: فرقه‌ای می‌‌گفتند محمّد حنفیه نمرده و غیبت کرده و جایش معلوم نیست. فرقه‌ای می‌‌گفتند: در جبال رضوی مقیم شده و فرقه دیگر گفتند او از جهان رفته و فرزندش عبداللّه ابوهاشم بعد از او قائم مقامش شد. بالجمله فرق و اختلافات زیاد داشتند و آنها که گفتند در کوه رضوی است یک فرقه از کیسانیه بوده‌اند. فرق الشیعه نوبختی، ص ۲۶-۳۶؛ التبصیر، ص ۳۴-۳۸.

[11] ر.ک: سید جعفر موسوی‌نسب، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص۳۵۶-۳۶۱.

[12] ر.ک: رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص ۴۹۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

@@ خط ۶: / خط ۶: @@
 }}
-== [[ذی طوی]] ==
+== مقدمه ==
-* [[ذی طوی]] اسم مکانی است داخل [[حرم]]، در یک فرسخی [[مکّه]] که از آنجا خانه‌های [[مکّه]] دیده می‌‌شود<ref>مجمع البحرین، ص؟؟ ؟.</ref>. محل [[نماز]] [[پیغمبر]] {{صل}} بوده که هر زمان به [[مکّه]] تشریف می‌‌آوردند در [[ذی طوی]] فرود می‌آمدند و شب را در آنجا توقف فرموده، [[نماز صبح]] را در آنجا می‌‌خواندند<ref>اخبار مکّة المشرفة، ج ۱، ص ۴۳۶.</ref>. بنابراین، [[ذی طوی]] مکانی [[مقدّس]]، محترم و [[مبارک]] و محل [[نزول]] [[رسول خدا]] {{صل}} است<ref>ر. ک: [[لطف‌الله صافی گلپایگانی|صافی گلپایگانی، لطف‌الله]]، [[فروغ ولایت در دعای ندبه (کتاب)|فروغ ولایت در دعای ندبه]]، [[سلسله مباحث امامت و مهدویت ج۱ (کتاب)|سلسله مباحث امامت و مهدویت]]، ج۱، ص۳۸۹-۳۹۲؛ [[علی اصغر رضوانی|رضوانی، علی اصغر]]، [[موعودشناسی و پاسخ به شبهات (کتاب)|موعودشناسی و پاسخ به شبهات]]، ص ۴۹۵.</ref>.
+"ذِی طُوی" به نام منطقه‌ای است که در شش کیلومتری [[مکه]] قرار دارد که از آنجا خانه‌های [[مکّه]] دیده می‌‌شود. محل [[نماز]] [[پیغمبر]] {{صل}} بوده که هر زمان به [[مکّه]] تشریف می‌‌آوردند در [[ذی طوی]] فرود می‌آمدند و شب را در آنجا توقف فرموده، [[نماز صبح]] را در آنجا می‌‌خواندند<ref>اخبار مکّة المشرفة، ج ۱، ص ۴۳۶.</ref>. بنابراین، [[ذی طوی]] مکانی [[مقدّس]]، محترم و [[مبارک]] و محل [[نزول]] [[رسول خدا]] {{صل}} است<ref>ر.ک: [[لطف‌الله صافی گلپایگانی|صافی گلپایگانی، لطف‌الله]]، [[فروغ ولایت در دعای ندبه (کتاب)|فروغ ولایت در دعای ندبه]]، [[سلسله مباحث امامت و مهدویت ج۱ (کتاب)|سلسله مباحث امامت و مهدویت]]، ج۱، ص۳۸۹-۳۹۲؛ [[علی اصغر رضوانی|رضوانی، علی اصغر]]، [[موعودشناسی و پاسخ به شبهات (کتاب)|موعودشناسی و پاسخ به شبهات]]، ص ۴۹۵.</ref>.
+این کوه مورد توجه [[ائمه]] {{ع}} بوده است و در [[روایات]] به [[پناهگاه]] و محل سکونت [[حضرت مهدی]] {{ع}} در زمان غیبت‌شان معرفی شده است. در دعای [[شریف]] ندبه از این منطقه و منطقه "رِضوی" به عنوان جایگاه حضرت یاد شده است: {{متن حدیث|لَيْتَ شِعْرِي.. أَيُّ أَرْضٍ تُقِلُّكَ أَوْ ثَرَى أَ بِرَضْوَى أَمْ غَيْرِهَا أَمْ ذِي طُوًى}}<ref>«کاش می‌‌دانستم که در کدام سرزمین مأوی گرفته‌ای، آیا در سرزمین [[رضوی]] هستی یا در جایی دیگر، یا در [[ذی‌طوی]] به سر می‌بری».</ref>.
+[[امام باقر]] {{ع}} با دست اشاره به [[ناحیه]] [[ذی‌طوی]] کرده و فرمود: برای [[صاحب الامر]] [[حضرت مهدی]] {{ع}} در میان این دره‌ها غیبتی رخ خواهد داد، و این [[غیبت]] ادامه خواهد داشت تا زمانی که [[قیام]] نماید. پیش از [[قیام]]، گروهی از [[یاران]] حضرت در این منطقه جمع می‌‌شوند و [[غلام]] [[حضرت مهدی]] {{ع}} که همیشه همراه اوست نزد آن گروه آمده و می‌‌پرسد: چند نفر در اینجا گرد آمده‌اید؟ می‌‌گویند: ما چهل نفر هستیم. آن‌گاه [[غلام]] می‌‌پرسد: اگر [[صاحب]] خود ([[حضرت مهدی]] {{ع}}) را ببینید چه می‌‌کنید؟ پاسخ می‌‌دهند: به [[خدا]] [[سوگند]] اگر او بخواهد که کوه‌ها را از جای برکنیم، انجام خواهیم داد و با او خواهیم بود. این [[دیدار]] پایان می‌‌یابد تا سال بعد فرا می‌‌رسد. آن [[غلام]] دوباره نزد آنان می‌‌آید و می‌‌گوید: ده نفر از میان خود برگزینید و با آنان به نزد [[حضرت مهدی]] {{ع}} می‌‌آید و حضرت در شب [[آینده]] [[وعده]] می‌‌کند (که [[قیام]] نماید)...<ref>غیبت نعمانی، ص۱۸۲ و سید محمود موسوی دهسرخی، یأتی علی الناس زمان، ص۴۹۶.</ref>.
+[[امام صادق]] {{ع}} فرمود: گویا با چشم خویش [[حضرت قائم]] {{ع}} را می‌‌بینم که با پای برهنه، در [[ذی‌طوی]] سرپا [[ایستاده]] و مانند [[حضرت موسی]] {{ع}} نگران و [[منتظر]] است که به [[مقام ابراهیم]] {{ع}} در [[مسجدالحرام]] بیاید و [[دعوت]] خود را اعلام نماید<ref>موعودنامه، ص۳۴۴ و بحار الانوار، ج۵۲، ص۳۸۵.</ref>.<ref>[[عباس حیدرزاده|حیدرزاده، عباس]]، [[فرهنگنامه آخرالزمان (کتاب)|فرهنگنامه آخرالزمان]]، ص۲۸۱-۲۸۲.</ref>
 == احتمالات درباره [[ذی طوی]] و [[رضوی]] ==
-* دربارۀ فراز [[دعای ندبه]] {{متن حدیث|أَبِرَضْوَی أَمْ غَیْرِهَا أَمْ ذِی طُوًی}} چند احتمال وجود دارد:
+دربارۀ فراز [[دعای ندبه]] {{متن حدیث|أَبِرَضْوَی أَمْ غَیْرِهَا أَمْ ذِی طُوًی}} چند احتمال وجود دارد:
-# روایاتی آمده است که [[حضرت مهدی]] {{ع}} در [[ذی طوی]] غیبتی دارد<ref>الغیبه نعمانی، ص ۲۹: {{متن حدیث|عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ {{ع}}أَنَّهُ قَالَ: یَکُونُ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَیْبَةٌ فِی بَعْضِ هَذِهِ الشِّعَابِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی نَاحِیَةِ ذِی طُوًی حَتَّی إِذَا کَانَ قَبْلَ خُرُوجِهِ...}}</ref> و اواخر [[غیبت]] و نزدیک [[ظهور]] از آنجا فرود خواهد آمد<ref>الغیبه نعمانی، ص ۱۷۱: {{متن حدیث|عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ {{ع}}: أَنَّ الْقَائِمَ یَهْبِطُ مِنْ ثَنِیَّةِ ذِی طُوًی فِی عِدَّةِ أَهْلِ بَدْرٍ ثَلَاثِمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا...}}</ref> و این منافاتی با معلوم نبودن مکان ایشان ندارد، چراکه [[دعای ندبه]] غیر از [[رضوی]] و [[ذی طوی]] اضافه کرده که ممکن است، [[حضرت مهدی]] در جاهای دیگر هم استقرار داشته باشد<ref>ر. ک: [[محمد تقی شوشتری|شوشتری، محمد تقی]]، [[دعای ندبه در اسناد (مقاله)|دعای ندبه در اسناد]]، ص ۲۱؛ [[سید جعفر موسوی‌نسب|سید جعفر موسوی‌نسب]]، [[دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان]]، ص۳۵۶-۳۶۱؛ [[علی اکبر مهدی‌پور|مهدی‌پور، علی اکبر]]، [[با دعای ندبه در پگاه جمعه (کتاب)|با دعای ندبه در پگاه جمعه]]، ص ۷۱-۷۴.</ref>؛ لذا [[امام]] {{ع}} در [[ذی طوی]] و [[رضوی]] منزل ندارند و این دو مکان به جهت تقدّس و تبرّک در [[دعای ندبه]] ذکر شده و [[حضرت]] {{ع}} در این دو مکان زیاد تردّد دارند. ولی این بدان معنا نیست که [[حضرت]] در کوه [[رَضْوی]] یا در منطقۀ [[ذی طوی]] مخفی است، بلکه معنایی کنایی دارد به این معنا که برای [[حضرت]] هیچ مکان معینی نیست.
+# روایاتی آمده است که [[حضرت مهدی]] {{ع}} در [[ذی طوی]] غیبتی دارد<ref>الغیبه نعمانی، ص ۲۹: {{متن حدیث|عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ {{ع}}أَنَّهُ قَالَ: یَکُونُ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَیْبَةٌ فِی بَعْضِ هَذِهِ الشِّعَابِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی نَاحِیَةِ ذِی طُوًی حَتَّی إِذَا کَانَ قَبْلَ خُرُوجِهِ...}}</ref> و اواخر [[غیبت]] و نزدیک [[ظهور]] از آنجا فرود خواهد آمد<ref>الغیبه نعمانی، ص ۱۷۱: {{متن حدیث|عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ {{ع}}: أَنَّ الْقَائِمَ یَهْبِطُ مِنْ ثَنِیَّةِ ذِی طُوًی فِی عِدَّةِ أَهْلِ بَدْرٍ ثَلَاثِمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا...}}</ref> و این منافاتی با معلوم نبودن مکان ایشان ندارد، چراکه [[دعای ندبه]] غیر از [[رضوی]] و [[ذی طوی]] اضافه کرده که ممکن است، [[حضرت مهدی]] در جاهای دیگر هم استقرار داشته باشد<ref>ر.ک: [[محمد تقی شوشتری|شوشتری، محمد تقی]]، [[دعای ندبه در اسناد (مقاله)|دعای ندبه در اسناد]]، ص ۲۱؛ [[سید جعفر موسوی‌نسب|سید جعفر موسوی‌نسب]]، [[دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان]]، ص۳۵۶-۳۶۱.</ref>؛ لذا [[امام]] {{ع}} در [[ذی طوی]] و [[رضوی]] منزل ندارند و این دو مکان به جهت تقدّس و تبرّک در [[دعای ندبه]] ذکر شده و حضرت {{ع}} در این دو مکان زیاد تردّد دارند. ولی این بدان معنا نیست که حضرت در کوه [[رَضْوی]] یا در منطقۀ [[ذی طوی]] مخفی است، بلکه معنایی کنایی دارد به این معنا که برای حضرت هیچ مکان معینی نیست.
-# ممکن است اشاره به این نکته باشد که فِرَق منقرض شدۀ [[کیسانیه]]<ref>کیسانیه فِرَق متعددی بوده‌اند: فرقه‌ای می‌‌گفتند محمّد حنفیه نمرده و غیبت کرده و جایش معلوم نیست. فرقه‌ای می‌‌گفتند: در جبال رضوی مقیم شده و فرقه دیگر گفتند او از جهان رفته و فرزندش عبداللّه ابوهاشم بعد از او قائم مقامش شد. بالجمله فرق و اختلافات زیاد داشتند و آنها که گفتند در کوه رضوی است یک فرقه از کیسانیه بوده‌اند. فرق الشیعه نوبختی، ص ۲۶-۳۶؛ التبصیر، ص ۳۴-۳۸.</ref> [[عقیده]] داشته‌اند [[محمد حنفیه]] در آنها اقامت گزیده، تحت تصرّف [[امام مهدی]] {{ع}} و محلّ تردّد آن [[حضرت]] است<ref>ر. ک: [[سید جعفر موسوی‌نسب|سید جعفر موسوی‌نسب]]، [[دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان]]، ص۳۵۶-۳۶۱؛ [[علی اکبر مهدی‌پور|مهدی‌پور، علی اکبر]]، [[با دعای ندبه در پگاه جمعه (کتاب)|با دعای ندبه در پگاه جمعه]]، ص ۷۱-۷۴.</ref>.
+# ممکن است اشاره به این نکته باشد که فِرَق منقرض شدۀ [[کیسانیه]]<ref>کیسانیه فِرَق متعددی بوده‌اند: فرقه‌ای می‌‌گفتند محمّد حنفیه نمرده و غیبت کرده و جایش معلوم نیست. فرقه‌ای می‌‌گفتند: در جبال رضوی مقیم شده و فرقه دیگر گفتند او از جهان رفته و فرزندش عبداللّه ابوهاشم بعد از او قائم مقامش شد. بالجمله فرق و اختلافات زیاد داشتند و آنها که گفتند در کوه رضوی است یک فرقه از کیسانیه بوده‌اند. فرق الشیعه نوبختی، ص ۲۶-۳۶؛ التبصیر، ص ۳۴-۳۸.</ref> [[عقیده]] داشته‌اند [[محمد حنفیه]] در آنها اقامت گزیده، تحت تصرّف [[امام مهدی]] {{ع}} و محلّ تردّد آن حضرت است<ref>ر.ک: [[سید جعفر موسوی‌نسب|سید جعفر موسوی‌نسب]]، [[دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان]]، ص۳۵۶-۳۶۱.</ref>.
-# مقصود از [[ذی طوی]] مکّۀ مکرّمه و [[رَضْوی]] مدینۀ منورّه باشد<ref>ر. ک: [[لطف‌الله صافی گلپایگانی|صافی گلپایگانی، لطف‌الله]]، [[فروغ ولایت در دعای ندبه (کتاب)|فروغ ولایت در دعای ندبه]]، [[سلسله مباحث امامت و مهدویت ج۱ (کتاب)|سلسله مباحث امامت و مهدویت]]، ج۱، ص۳۸۹-۳۹۲؛ [[علی اصغر رضوانی|رضوانی، علی اصغر]]، [[موعودشناسی و پاسخ به شبهات (کتاب)|موعودشناسی و پاسخ به شبهات]]، ص ۴۹۵.</ref>.
+# مقصود از [[ذی طوی]] مکّۀ مکرّمه و [[رَضْوی]] مدینۀ منورّه باشد<ref>ر.ک: [[علی اصغر رضوانی|رضوانی، علی اصغر]]، [[موعودشناسی و پاسخ به شبهات (کتاب)|موعودشناسی و پاسخ به شبهات]]، ص ۴۹۵.</ref>.
 == جستارهای وابسته ==