اثبات امامت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امامت است. اثبات امامت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اثبات امامت در حدیث - اثبات امامت در کلام اسلامی - اثبات امامت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش‌های مرتبط

امامت به معنای پیشوایی بعض افراد ویژه به دلیل توانمندی‌های خاص، بر دیگران است که با دلایل عقلی و نقلی اثبات می‌شود. از جمله دلایل عقلی قاعده لطف، حفظ شریعت و ... همچنین از جمله دلایل نقلی آیات اکمال دین؛ ابلاغ؛ انذار؛ تطهیر؛ خیرالبریه؛ مودت؛ مباهله و ... و روایات متعددی از جمله حدیث یوم الدار؛ حدیث ثقلین؛ حدیث سفینه؛ حدیث منزلت و ... بر اثبات امامت دلالت دارند.

معناشناسی امامت

امام در لغت به کسی گفته می‌شود که در رفتار و گفتار به او اقتدا می‌شود، کسی که در امور پیشقدم می‌شود، همچنین به الگو و نمونه هم امام گفته می‌شود.

در تعریف اصطلاحی امام بین شیعه و اهل سنت اختلاف وجود دارد، اهل سنت امامت را ریاست همگانی در امور دینی و دنیایی می‌دانند که همان خلافت ظاهری است، ولی در نظر شیعه امام جانشین پیامبر در تبلیغ احکام، برپا داشتن حدود الهی، پاسداری از دین خداوند و تربیت نفوس بشر است؛ در واقع امامت علاوه بر شأن دنیایی، مقامی الهی و معنوی است. چنانچه علامه طباطبائی در ذیل آیه شریفه 124 سوره بقره امامت را هدایتگری باطنی و از مقوله رسانیدن به مقصود و مطلوب تفسیر کرده است..

امامت عامه

مقالهٔ اصلی: اثبات امامت عامه

انسان بر اساس فطرت سالم خود، همواره در حرکت به سوی کمال است و هدف از آفرینش نیز همین است؛ لکن در مسیر حرکت تکاملی انسان، آفات، موانع و خطرات بسیاری وجود دارد؛ طوری که امکان دست‌یابی انسان به کمال، به خودی خود و بدون یاری دیگران، بسیار ضعیف بلکه ناممکن است؛ بنابراین باید راه تضمین شده‌ای برای حصول هدف آفرینش وجود داشته باشد تا نقض غرض نشود. این راه تضمین شده در زمان پیامبر توسط او تأمین می‌شود؛ ولی نیاز به زمان خاصّی نیست بلکه همیشه وجود دارد؛ یعنی باید همواره یک انسان کامل راه یافته به مقصد و آگاه از راه و خطرات و پیچ و خم‌های آن وجود داشته باشد تا راهنمای انسان‌ها به مقصد والای تکامل باشد. این انسان کامل همان "امام" است؛ یعنی انسان معصوم و برگزیده و منادی توحید که تمام امتیازاتی که ممکن است در یک فرد متعالی تحقّق یابد در او به فعلیّت رسیده است. آن خورشید نورانی که از اوج قله انسانیت سر برآورده و گم‌گشتگان را هدایت می‌نماید واسطه فیض ربّانی و رابط بین جهان غیب و نوع انسان است. او بی‌واسطه تحت هدایت خداوند قرار گرفته و با عنایت خاص الهی از هر نوع لغزش و خطا و آلودگی مصون است. محال است خداوند حکیم که انسان را مجهّز به نیروی کمال‌یابی و با فطرت کمال‌جویی آفریده، راه رسیدن به مقصد را برای او نگشوده باشد.

امامت خاصه

مقالهٔ اصلی: اثبات امامت خاصه

مقالهٔ اصلی: اثبات امامت امامان

متکلمان امامیه برای اثبات امامت ائمه (ع) به دو دسته دلایل تمسک کرده‌اند: دلایل عقلی و دلایل نقلی.

دلایل عقلی

1. لطف الهی اقتضا می‌کند راه پیامبر (ص) ادامه یابد و امامان معصوم (ع) ادامه دهنده راه ایشان هستند که مردم را به راه مستقیم و کمال انسانی هدایت . در واقع امامت، لطف و ترک آن، نقض غرض و نقض غرض از خدای حکیم سر نمی‌زند. از این رو خداوند، برای هدایت مردم انسان کاملی را برمی‌گزیند که آنها را به سوی کمال نهایی راهنمایی نماید.
2. امام حافظ و نگاهبان‌ شریعت و مرجع مردم برای هدایت به دین است. اگر امام به اشتباه بیافتد، افراد دیگر باید او را از اشتباه آگاهش سازند و آنان نیز نیازمند کسانی خواهند بود تا آگاهشان سازند و این همچنان ادامه پیدا می‌کند مگر به کسی برسد که از خطا و اشتباه مصون و معصوم است. علاوه براینکه اگر خطا و اشتباه بر امام روا باشد، مردم باید او را راهنمایی کنند؛ حال آنکه وظیفه مردم پیروی از اوست نه راهنمایی. از آن رو که عصمت، حالتی باطنی است و جز خدا و رسول (ص) کسی از آن آگاه نیست، بازشناختن شخص معصوم از طاقت بشر بیرون است. پس تنها خداوند می‌تواند معصوم را به مردم نشان دهد و رسالت خویش را به او بسپارد. مردم توانایی و شایستگی این امر خطیر را ندارند.
3. امام باید در همه فضیلت‌های انسانی از مردم برتر باشد؛ زیرا برابری امام با دیگران مستلزم ترجیح بدون دلیل و باطل است و اگر پایین‌تر از دیگران باشد، از نظر عقل مقدم کردن انسان پایین‌تر قبیح است و قرآن آن را نکوهیده است.
4. مردم به جهت محدودیت‌هایی که دارند، توان و صلاحیت کافی برای انتخاب و شناخت امام را ندارند و تنها خداوند باید امام را معرفی کند. تفاوت تعیین پیامبر و امام در این است که پیامبر برای اثبات مدعای خویش باید معجزه داشته باشد؛ ولی امام از راه نص پیامبر به مردم معرفی می‌شود.

دلایل نقلی

در آیات قرآن کریم به موضوع امامت پرداخته شده است؛ از جمله آیات اکمال دین؛ ابلاغ؛ انذار؛ تطهیر؛ خیرالبریه؛ مودت؛ مباهله و .... همچنین روایات فراوانی به موضوع امامت اختصاص دارد، از جمله: حدیث یوم الدار؛ حدیث ثقلین؛ حدیث سفینه؛ حدیث منزلت و ...

اثبات جزئیت امامت نسبت به «مَا جَاءَ بِهِ النَّبِيّ(ص)»

بهترین روش برای اثبات جزئیت امامت نسبت به «مَا جَاءَ بِهِ النَّبِيّ(ص)» رجوع به قرآن و احادیث نبوی(ص) است. از آنجا که این مطلب از ضروریات مکتب شیعه است؛ لذا تنها برای نمونه به چند آیه و روایت اشاره می‌کنیم:

آیات قرآن

آیه اکمال دین

﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾. آیه اکمال دین در روز عید غدیر و پس از آنکه پیامبر(ص) امام علی(ع) را به عنوان خلیفه و جانشین خود منصوب کرد، نازل شد و دلالت بر امامت و خلافت امیر مؤمنان(ع) دارد. آیه شریفه دلالت بر اکمال دین دارد. اکمال دین از طریق ولایت و تفویض دین به ائمه(ع) مراد است؛ نه اکمال احکام شرعی و حلال‌ها و حرام‌ها. اگر این‌گونه باشد، باید پرسید که در آن روز چه احکام اساسی و مهمی نازل شد که به وسیله آن دین کامل و نعمت‌های خدا تمام شد، دشمنان مأیوس شدند و خداوند به دین اسلام رضایت داد؟ آیا منظور احکام درباره گوشت‌های حلال و حرام است؟ قطعاً چنین نیست؛ زیرا نزول این احکام نه واجد این همه اهمیت است و نه باعث تکمیل دین؛ زیرا این احکام آخرین احکامی نبود که بر پیامبر(ص) نازل شد. افزون بر اینکه نزول این احکام سبب یأس کفار نمی‌شود. چیزی که سبب یأس کفار می‌شود، فراهم ساختن پشتوانه محکمی برای آینده اسلام است؛ به عبارت دیگر نزول این احکام و مانند آن تأثیر چندانی در روحیه کافران ندارد و اینکه گوشت‌هایی حلال یا حرام باشند، آنها حساسیتی روی آن ندارند؛ بلکه نکته مهم که موجب تکمیل دین و یأس کفار می‌شود، همان ولایت و امامت است. بنابراین آیه شریفه بر امامت و ولایت دلالت دارد و گواه روشن و قاطعی است که امامت جزء دین اسلام و «مَا جَاءَ بِهِ النَّبِيّ(ص)» و ایمان به آن ضروری است. چگونه امامت جزء «مَا جَاءَ بِهِ النَّبِيّ(ص)» نباشد، در حالی که اکمال دین اسلام، که همان «مَا جَاءَ بِهِ النَّبِيّ(ص)» است از طریق امامت بوده است؟!

آیه تبلیغ

﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾. آیه شریفه به اذعان بسیاری از علما و مفسران شیعه و سنی، در روز عید غدیر و درباره امامت نازل شده است و مراد از ﴿مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ ولایت و امامت امیر مؤمنان علی(ع) است. از این رو طبق این آیه، ولایت و امامت امام علی(ع) از سوی خداوند بر پیامبر نازل شده است و پیامبر وظیفه ابلاغ آن را بر عهده داشته است. بنابراین طبق آیه شریفه، امامت قطعاً جزء دین اسلام و «مَا جَاءَ بِهِ النَّبِيّ(ص)» و ایمان به آن ضروری است. در غیر این صورت معنا نداشت که رسالت پیامبر(ص) بر ابلاغ امامت متوقف شده باشد! آیا جز این است که بر اساس آیه شریفه امامت و ولایت امیرمؤمنان از ارکان و اصول اساسی رسالت پیامبر(ص) شمرده شده که بدون آن رسالت ایشان ناقص می‌ماند؟! پس ایمان به امامت، در حقیقت ایمان به رکن اساسی رسالت و «مَا جَاءَ بِهِ النَّبِيّ(ص)» بوده و ضروری است.

روایات

برای اثبات اینکه امامت جزء «مَا جَاءَ بِهِ النَّبِيّ(ص)» است و ایمان به آن ضروری است، به روایات فراوانی می‌توان استناد کرد. اما به جهت اختصار تنها به چند نمونه از روایات معتبر بسنده می‌کنیم:

حدیث غدیر

رسول خدا(ص) در راه بازگشت از حجة الوداع، در منطقه غدیر خم، دست امیر مؤمنان علی(ع) را بالا برد و فرمود: «... مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ...» «هر کس که من مولای اویم، پس علی مولای اوست. خدایا دوست بدار هر که علی را دوست بدارد و دشمن بدار هر که او را دشمن می‌دارد. حدیث غدیر نزد فریقین معتبر و متواتر است و از طرق متعدد و مختلف نقل شده است. بسیاری از علما نیز آن را صحیح السند دانسته‌اند.

واژه «مولی» در این حدیث شریف به دلایل و قرائن مختلف، از جمله برخی از عبارات روایت و خطبه، مانند «أَ لَسْتُ أَوْلَى بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ‌»، آیات نازل شده در روز غدیر و مرتبط با آن (مانند آیه ۳ و ۶۷ سوره مائده و آیه ۱-۲ سوره معارج)، کلمات لغویون، شهادت و استناد صحابه، تبریک و تهنیت عمر و ابوبکر به حضرت علی(ع) و...، به معنای اولویت در تصرف و تدبیر بوده است. از این رو دلالت دارد که امام علی(ع) امام و جانشین رسول خدا(ص) است. بنابراین با توجه به قرائن مذکور و همچنین با توجه به اهمیت مطلب که به خاطر آن پیامبر(ص) در گرمای آن روز دستور به تجمع همه حاجیان و پس از ایراد خطبه نیز دستور به تبلیغ ولایت و بیان آن برای غایبان داد و نیز قرائن دیگر، روشن است که عقلاً و عادتاً مولا نمی‌تواند به معنای محبت و نصرت باشد؛ بلکه به معنای اولویت در تصرف و تدبیر بوده و مراد از آن، همان امامت و جانشینی پیامبر(ص) بوده است. با توجه به سند و دلالت محکم حدیث و خطبه غدیر، امامت قطعاً جزء «مَا جَاءَ بِهِ النَّبِيّ(ص)» بوده و پیامبر(ص) به آن تصریح کرده است. از این رو ایمان به آن ضروری است.

تصریح به نام و ویژگی ائمه(ع)

از جابر بن عبدالله انصاری نقل شده است که وقتی خدای عزوجل آیه شریفه: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ را بر پیامبر گرامی‌اش محمد(ص) نازل کرد، من به آن جناب عرضه داشتم: «یا رسول الله خدا و رسولش را شناختیم؛ اولی الامر کیست که خدای تعالی طاعت آنان را دوشادوش طاعت تو قرار داده است؟» فرمود: ای جابر آنان جانشینان من و امامان مسلمین بعد از من هستند. اولشان علی بن ابی‌طالب و پس از او به ترتیب حسن، حسین، علی بن الحسین، محمد بن علی - که در تورات معروف به باقر است و تو به زودی او را درک خواهی کرد؛ چون او را دیدار کردی از طرف من سلامش برسان - صادق جعفر بن محمد، موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمد بن علی، علی بن محمد، حسن بن علی و در آخر همنام من، محمد است که هم نامش نام من است و هم کنیه‌اش کنیه من است... او پسر حسن بن علی است.... علاوه بر این، روایات مختلفی از اهل سنت نقل شده است که تعداد خلفا و برخی از ویژگی‌های آنها، مانند قریشی بودن همه ایشان بیان شده است؛ از جمله از جابر بن سمره نقل شده است که از رسول خدا(ص) شنیدم که فرمود: «این دین همیشه تا قیام قیامت و تا هنگامی که دوازده نفر خلیفه بر سر شما باشند، استوار و پابرجاست. این خلفا همگی از قریش هستند». از آنجا که اسامی این دوازده خلیفه و جانشین پیامبر(ص) در این روایات ذکر نشده است، از این‌رو شارحان اهل تسنن، در اینکه این دوازده خلیفه چه کسانی هستند، دچار حیرت و اختلاف شده و دیدگاه‌های متفاوتی ارائه کرده‌اند که هیچ یک از آنها قانع‌کننده نیست؛ مگر آنچه قندوزی از برخی محققان نقل کرده است که خلاصه آن از این قرار است: مراد از احادیث نبوی مربوط به دوازده خلیفه، که از راه‌های فراوان نقل شده و مشهور است، ائمه دوازده‌گانه از اهل بیت و عترت رسول خدا(ص) است؛ زیرا این احادیث بر کسانی دیگر قابل حمل نیست؛ نه بر خلفای بعد از پیامبر(ص)، چون تعداد آنان کمتر از دوازده نفر بود و نه بر حاکمان بنی‌امیه، چون تعداد آنان بیشتر از دوازده نفر بود. علاوه بر اینکه آنان به جز عمر بن عبدالعزیز، اهل ظلم و ستم بودند و نیز از بنی‌هاشم نبودند؛ در حالی که پیامبر(ص) - در روایت جابر بن سمره - فرمود: «همه آنها از بنی‌هاشم‌اند». همچنین خلفای دوازده‌گانه بر خلفای بنی‌عباس هم قابل حمل نیست؛ چون هم تعدادشان بیش از دوازده نفر است و هم به جهت اینکه مفاد آیه مودت و حدیث کسا را کمتر مراعات کردند. بنابراین ناگزیر این احادیث نبوی باید بر ائمه دوازده‌گانه از اهل بیت پیامبر(ص) حمل و تطبیق شوند؛ زیرا آنان از نظر علم و جلالت و ورع و تقوا و علو نسب و علم، برتر از همگان بوده‌اند. حدیث ثقلین و احادیث فراوان دیگر نیز مؤید و شاهد این مدعاست که مراد پیامبر(ص) از خلفای دوازده‌گانه، امامان دوازده‌گانه از اهل بیت اویند.

بنابراین هر چند اسامی ائمه(ع) در روایات اهل تسنن ذکر نشده است، اما روایاتی از رسول خدا(ص) نقل شده که جز بر ایشان قابل تطبیق و تفسیر نیست. بر این اساس از طریق سنت رسول خدا(ص) می‌توان ولایت و امامت ائمه اثناعشر(ع) را اثبات کرد. بنابراین امامت و ولایت ائمه اثناعشر(ع) جزء «مَا جَاءَ بِهِ النَّبِيّ(ص)» بوده و ایمان به آن ضروری و لازم است.

ویژگی‌های امام علی(ع)

در روایتی از جابر بن عبدالله انصاری، ویژگی‌های امیر مؤمنان(ع) از زبان رسول خدا(ص) بیان شده است که هر یک از آنها برای اثبات اینکه امامت و ولایت امام علی(ع) جزء «ما جاء به النبی(ص)» است، کفایت می‌کند. جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید که شنیدم رسول خدا(ص) می‌فرمود: به راستی در علی(ع) چند خصلت است که اگر یکی از آنها در همه مردم بود، در فضل آنها بس بود. این خصلت‌ها از این قرارند: گفتار پیامبر(ص) «هر که من مولای اویم علی مولای او است»، «علی نسبت به من چون هارون است نسبت به موسی»، «علی از من است و من از او»، «علی نسبت به من چون خود من است؛ طاعتش طاعت من و نافرمانی‌اش نافرمانی من است»، «جنگ با علی جنگ با خداست و سازش با علی سازش با خداست»، «دوستدار علی دوستدار خداست و دشمن او دشمن خدا»، «علی حجت خدا و خلیفه او بر بندگانش است»، «دوستی علی ایمان است و بغض او کفر است»، «حزب علی حزب خداست و حزب دشمنانش حزب شیطان»، «علی با حق است و حق با اوست؛ از هم جدا نشوند تا سر حوض بر من در آیند»، «علی قسیم بهشت و دوزخ است»، «هر که از علی جدا شود از من جدا شده و هر که از من جدا شود، از خدای عزوجل جداست» و «شیعیان علی همان رستگاران روز قیامت‌اند».

برخی سند این روایت را صحیح دانسته‌اند. تمام خصلت‌ها و ویژگی‌های مذکور در روایت، از طریق عامه به صورت مستند و مستفیض نقل شده و قابل اثبات است. علاوه بر روایات فوق، صاحب غایة المرام بیش از دویست روایت از شیعه و سنی درباره تصریح پیامبر(ص) به خلافت و وصایت و امامت ائمه اطهار(ع) گرد آورده است. با توجه به کثرت روایات و تواتر برخی (حدیث غدیر) و صحت بسیاری از آنها تردیدی باقی نمی‌ماند که امامت و خلافت ائمه دوازده‌گانه قطعاً جزء «مَا جَاءَ بِهِ النَّبِيّ(ص)» و در واقع جزء مهم‌ترین و اساسی‌ترین آنهاست. بر این اساس ایمان به آن لازم و ضروری است. پس از آنکه ضرورت ایمان به امامت ائمه اطهار(ع) اثبات شد، در این مسئله اختلاف است که در ایمان به ائمه(ع)، تصدیق امامت آنها و وجوب اطاعت و انقیاد نسبت به آنها کفایت می‌کند یا اینکه علاوه بر آن باید امور دیگری مانند ویژگی‌های ائمه(ع)، همچون عصمت، منصوص بودن امامت، علم و... را هم تصدیق کرد.

به نظر می‌رسد در این مورد باید قائل به تفصیل شد. آن دسته از صفات ائمه(ع) مانند عصمت و منصوص بودن که به حد ضرورت رسیده و جزء ضروریات مکتب شیعه امامیه شده است، انکار آنها مستلزم انکار امامت ائمه(ع) است و آدمی را از تشیع بیرون می‌برد؛ چنان‌که انکار ضروری دین اسلام متضمن تکذیب رسول خدا(ص) است و آدمی را از اسلام بیرون می‌برد. اما آن دسته از صفاتی که به حد ضرورت نرسیده و انکار آنها مستلزم انکار امامت نیست، مانند محدث بودن و سخن گفتن ایشان با ملائکه، تصدیق این موارد لازم نیست.

شبهات

برخی از وهابیون و اهل سنت با انکار ایمان به ائمه اطهار(ع)، شبهاتی در این‌باره مطرح کرده‌اند که به اختصار دو نمونه را مطرح، و نقد و بررسی می‌کنیم:

شبهه اول: قرار دادن شهادت ثالثه جزء ایمان

برخی از وهابیون، با انکار ایمان به ائمه اثناعشر(ع)، برآنند که شیعیان آن را داخل در ارکان ایمان کنند؛ بلکه بزرگ‌ترین رکن آن یا عین آن قرار داده‌اند. شیعیان بر اساس بعضی روایات، ثواب در آخرت را مبتنی بر ایمان دانسته‌اند، نه اسلام! بر این اساس آنها عبارت و شهادت ثالثه «أَشْهَدُ أَنَّ عَلِيّاً وَلِيُّ اللَّهِ‌» را اختراع کرده و آن را جزء ایمان قرار دادند و در اذان و نماز و تلقین میت تکرار می‌کنند. خود این اعتقاد دلیل بر بطلان مذهب شیعه است؛ زیرا آنها بدون اذن خدا حکم جدیدی در دین تشریع کردند؛ چون این اعتقاد و شهادت در قرآن و سنت وجود ندارد.

نقد و بررسی

از خلال مباحث گذشته روشن شد که تصدیق و اعتقاد به امامت، جزء ایمان است؛ چراکه جزء آورده‌های پیامبر اسلام(ص) بوده و ایمان به آورده‌های پیامبر(ص) نیز به اذعان علمای فریقین ضروری است. پس ایمان به ائمه(ع) جزء اختراعات شیعه نیست؛ بلکه لازمه اعتقاد اهل سنت (ایمان به تمام «مَا جَاءَ بِهِ النَّبِيّ(ص)») نیز همین است؛ هرچند آنها به این لازمه پای‌بند نبوده‌اند! اما اینکه امامت بزرگ‌ترین رکن ایمان یا عین ایمان باشد، اتهامی بیش نیست؛ زیرا همان‌طور که در بخش پیش بیان شد، امامت یکی از ارکان ایمان است و پس از تصدیق وجود و وحدانیت خدا و نبوت رسول خدا(ص) قرار دارد. شیعه امامت را عین ایمان، و تصدیق و ایمان به خدا و رسولش را داخل در ارکان ایمان نمی‌داند. بر فرض اگر هم کسی چنین بگوید قطعاً با مسلم فرض کردن تصدیق وجود و وحدانیت خدا و نبوت پیامبر(ص) چنین سخنی گفته است؛ نه بدون چنین پیش‌فرضی. این مطلب که پاداش و ثواب در آخرت مبتنی بر ایمان است، نه اسلام، مطلب صحیح و حقی بوده و ایرادی بر آن وارد نیست؛ زیرا همان‌طور که در مفهوم‌شناسی ایمان گذشت، اسلام و ایمان متفاوتند. اسلام اقرار ظاهری به شهادتین است. هر کسی شهادتین بر زبان جاری کرد، مسلمان است و احکام اسلام نسبت به او جاری می‌شود. روشن است که چنین اقرار و شهادت ظاهری و لفظی نمی‌تواند ملاک ثواب و عقاب اخروی باشد؛ زیرا ممکن است کسی بدون هیچ اعتقاد قلبی و التزام عملی چنین اقرار و شهادتینی به زبان جاری کند! ثواب اخروی مترتب بر اعتقاد قلبی (ایمان) توأم با عمل صالح است. همان‌طور که بیان شد امامت از مهم‌ترین دستورات و آورده‌های پیامبر اکرم(ص) است و هر مسلمانی باید بدان ملتزم و معتقد باشد. بنابراین ملاک ثواب و پاداش در آخرت مترتب بر ایمان است که امامت نیز جزئی از آن است.

درباره شهادت ثالثه «أَشْهَدُ أَنَّ عَلِيّاً وَلِيُّ اللَّهِ» نیز که از شعار شیعیان است و در اذان و مواقع دیگر آن را تکرار می‌کنند، باید گفت که خود شیعیان بالاتفاق و اجماع می‌پذیرند که این شهادت جزء اذان نیست و نباید به قصد جزئیت در اذان گفته شود؛ بلکه باید به قصد قربت و رجاء و تبرک یا بنا بر نظر برخی به قصد استحباب گفته شود. همچنین شهادت ثالثه جزء تشهد نماز نبوده و نباید در آن گفته شود.

اما اینکه شهادت ثالثه دلیل بر بطلان مکتب شیعه باشد، مایه تعجب و شگفتی است؛ زیرا اولاً همان‌طور که بیان شد بر اساس دیدگاه علمای شیعه، این شهادت جزء اذان و نماز نیست و صرفاً از باب قصد قربت و رجاء یا تیمن و تبرک و به عنوان ذکر تنها در اذان گفته می‌شود. از این‌رو به به هیچ وجه بدعت یا حکم جدیدی محسوب نمی‌شود؛ البته اگر کسی آن را به قصد جزئیت در اذان بگوید بدعت باطل و تشریع حرام خواهد بود؛ ثانیاً اصل این اعتقاد و شهادت، از آیات قرآن و به خصوص سنت پیامبر(ص) به راحتی و صراحت قابل اثبات است. از آنجا که در بخش پیشین به آیه اکمال دین و تبلیغ و برخی روایات و سنت نبی اکرم(ص) از جمله حدیث متواتر غدیر و منزلت و روایات دوازده امیر یا خلیفه اشاره کردیم، از بیان مجدد آنها صرف نظر می‌کنیم. بنابراین شهادت ثالثه و تکرار آن فی نفسه هیچ ایرادی ندارد؛ بلکه ذکر محسوب شده و ثواب نیز دارد. در اذان نیز به قصد عدم جزئیت و به قصد تیمن و تبرک یا قربت مطلوب است.

شبهه دوم: شیعیان پیروان فرقه مرجئه

برخی وهابیون شیعیان را پیرو فرقه مرجئه دانسته‌اند؛ زیرا شیعیان، ایمان را همان اقرار به ائمه دوازده‌گانه(ع) و معرفت امام را برای ایمان و دخول به بهشت کافی می‌دانند. ایشان در این‌باره به برخی روایات شیعه، مبنی بر اینکه با وجود ایمان - از نظر ایشان ایمان یعنی محبت و معرفت ائمه(ع) - هیچ گناهی ضرر ندارد، تمسک کرده‌اند. از دیدگاه ایشان تنها تفاوت مرجئه و شیعه این است که مرجئه ایمان را معرفتِ خدا می‌داند؛ ولی شیعه معتقد است ایمان، معرفت یا محبت امام است. شبهه‌کننده در نهایت نتیجه گرفته است که اگر محبت و معرفت امام برای دخول در بهشت کافی است و با وجود آن هیچ گناهی ضرر نمی‌رساند، پس ایمان به خدا و رسول و جمیع عقاید دینی و تکلیف و احکام شرعی ساقط می‌شود و در اسلام چیزی غیر از حب علی(ع) باقی نمی‌ماند! همچنین ارسال رسل و انزال کتب و شرایع نیز لغو خواهد بود. از این رو این مطلب واضح البطلان است!

نقد و بررسی

اولاً همان‌طور که در مطالب پیشین گذشت، شیعیان ایمان را با اعتقاد به امامت یا محبت و معرفت ائمه(ع) برابر نمی‌دانند؛ بلکه ایمان را تصدیق قلبی می‌دانند که ارکانی دارد؛ از جمله وحدانیت خدا، نبوت پیامبر اسلام(ص) و امامت ائمه(ع). پس امامت جزئی از ارکان ایمان است؛ نه همه یا عین آن؛ ثانیاً از نظر شیعه معرفت و ایمان به ائمه(ع) به تنهایی، هرگز برای دخول در بهشت کافی نیست؛ بلکه توأم با آن، باید به خدا و وحدانیت او و نبوت رسولش(ص) و معاد نیز ایمان داشت. تصدیق و ایمان به همه این ارکان در کنار هم موجب دخول در بهشت خواهد شد و هرگز ایمان به برخی، بدون بعض دیگر، مایه نجات و رستگاری و دخول در بهشت نخواهد شد؛ حتی ایمان و تصدیق به وجود و وحدانیت خدا بدون ایمان به ارکان دیگر موجب دخول در بهشت نمی‌شود. از این رو شیعیان هرگز معتقد نیستند که مؤمن به ائمه(ع) داخل در بهشت می‌شود؛ هر چند منکر خدا و رسولش باشد! همان‌طور که بیان شد، تصدیقِ همه ضروریات دین اسلام، واجب بوده و جزء اصول و ارکان ایمان است و انکار آن به اجماع علما موجب کفر است. روشن است که تصدیقِ وجود و وحدانیت خدا و نبوت رسول خدا(ص) و معاد، از مهم‌ترین و اساسی‌ترین ضروریات اسلام است و منکر آنها کافر است و هرگز رنگ و بوی بهشت را هم نخواهد دید! پس ایمان یا محبت و معرفت به ائمه(ع)، در کنار ارکان دیگر، موجب دخول در بهشت و رستگاری است؛ نه به تنهایی.

به زعم این وهابیون، شیعیان معتقدند که اعتقاد به ولایت و امامت به تنهایی نجات و رستگاری کافی است و گناه و معصیت تأثیری در این باره ندارد! از همین رو شیعه را به مرجئهتشبیه کرده‌اند؛ در حالی که به هیچ‌وجه شیعیان چنین عقیده‌ای ندارند و تشبیه و قیاس شیعه با مرجئه تشبیه و قیاس مع الفارق است. بر خلاف مرجئه، عمل در مکتب تشیع در کنار ایمان بسیار مهم و اساسی بوده و اساساً ایمان به تنهایی و بدون عمل سودی نداشته و موجب رستگاری و نجات نخواهد شد. شیعیان هرگز بر این عقیده نیستند که اعتقاد به ولایت و امامت به تنهایی در نجات و رستگاری کافی است و با وجود ایمان به ائمه(ع)، معصیت و گناه ضرر و تأثیری ندارد! روایات فراوانی از ائمه معصومین(ع) نقل شده است که چنین تهمتی را ناروا و باطل می‌شمارد؛ از جمله: جابر گوید امام باقر(ع) به من فرمود: ای جابر آیا کسی که ادعای تشیع می‌کند او را بس است که از محبت ما اهل بیت(ع) دم زند؟ به خدا قسم شیعه ما نیست مگر کسی که از خدا پروا کند و او را اطاعت نماید. ای جابر، ایشان شناخته نشوند جز با فروتنی و خشوع، امانت، کثرت ذکر خدا، روزه، نماز، نیکی به والدین، مراعات همسایگان فقیر و مستمند و قرض‌داران و یتیمان، صدق در گفتار، تلاوت قرآن، بازداشتن زبان درباره مردم جز در مورد نیکی آنها. آنها امانتداران بستگان خویش باشند. عرض کردم: «یابن رسول الله! ما امروز کسی را دارای این صفات نمی‌شناسیم». امام(ع) فرمود:‌ای جابر، به دنبال راه‌ها و مذاهب مختلف نرو. آیا برای شخص کافی است که بگوید من علی را دوست دارم و از او پیروی می‌کنم ولی با وجود این فعالیت دینی نکند؟! پس اگر بگوید: من رسول خدا(ص) را دوست دارم - رسول خدا(ص) بهتر از علی(ع) است- سپس از رفتار او پیروی نکند و به سنت او عمل ننماید، محبتش به پیامبر(ص) برای او هیچ سودی ندارد. پس تقوای الهی پیشه کنید و برای آنچه نزد خداست عمل کنید. خدا با هیچ‌کس قرابت و خویشاوندی ندارد. محبوب‌ترین بندگان خداوند و گرامی‌ترین‌شان نزد او با تقواترین و مطیع‌ترین آنهاست. ای جابر، به خدا جز با اطاعت، به خدای تبارک و تعالی نمی‌توان تقرب جست. همراه ما برات آزادی از دوزخ نیست و هیچ‌کس بر خدا حجت ندارد. هر که مطیع خدا باشد، دوستدار ما و هر که نافرمانی خدا کند، دشمن ماست؛ ولایت ما جز با عمل و ورع به دست نیاید».

این روایت و روایات مشابه آن - که به جهت اختصار از نقل آنها چشم پوشیدیم- صریحاً بر بطلان عقیده ایمان بدون عمل دلالت دارند. بر اساس این روایات، ولایت و محبت علی و آل علی(ع) بدون عمل، برات آزادی از آتش جهنم و دخول در بهشت نیست و اساساً شیعه و مؤمن بدون عمل، شیعه و مؤمن حقیقی به ائمه(ع) نیست. بنابراین علاوه بر اینکه در کنار ایمان به ائمه(ع)، ایمان به سایر ارکان نیز ضروری است، در کنار ایمان، عمل نیز بسیار مهم است و تنها ایمان کامل توأم با عمل موجب رستگاری و نجات خواهد شد.

اما اینکه با محبت یا ایمان به ائمه(ع) از جمله امیر مؤمنان(ع) هیچ گناهی ضرر نمی‌رساند، مانند این است که گفته شود با وجود عصمت، هیچ گناهی ضرر ندارد. این بدان معناست که ایمان و محبت ائمه(ع) قلب شیعه و دوستدار واقعی آنها را طوری منور می‌کند که گناه نمی‌کند و از گناه دوری می‌جوید؛ اگر بر فرض خطایی از او سر زد، به واسطه نور ایمان، با توبه و رجوع الی الله، جبران کند؛ نه اینکه غرق در گناه باشد و ضرری به او نرساند؛ زیرا علامت محبت آن است که مُحِب خود را شبیه محبوب کند؛ لذا علامت محبت به علی و آل علی(ع) این است که گناه و معصیتی از او سر نزند! یا اینکه بنا بر نظر برخی، مراد از ضرر در این‌گونه روایات، آن ضرری است که موجب دخول یا خلود در آتش جهنم شود. بنابراین مراد از این روایات این است که با ایمان کسی داخل در جهنم یا خالد در آن نمی‌شود و این مطلب با عذاب‌های عالم برزخ و مواقف دیگر منافاتی ندارد. روایت «حُبُّ عَلِيٍّ حَسَنَةٌ لَا يَضُرُّ مَعَهَا سَيِّئَةٌ...» نیز همین‌گونه معنا و تفسیر می‌شود و این دو احتمال نیز در آن وجود دارد. در روایتی محمد بن مارد گوید به امام صادق(ع) عرض کردم: برای ما حدیثی روایت شده که شما فرموده‌اید: «چون معرفت [به امامت ما] پیدا کردی، پس هرچه خواهی بکن»! فرمود: «آری، من این را گفته‌ام». عرض کردم: «اگر چه مرتکب زنا شوند یا دزدی کنند و شراب بنوشند»؟

حضرت به من فرمود: ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ به خدا سوگند [کسانی که معنای آن حدیث را چنین پنداشته‌اند] در حق ما انصاف روا نداشته‌اند؛ چراکه خود ما به کردارمان مؤاخذه می‌شویم؛ ولی تکلیف از آنها برداشته شده باشد؟ من گفتم: «چون معرفت پیدا کردی، هر کار خیری که خواستی انجام ده؛ چه کم و چه زیاد، که [با معرفت امام] از تو پذیرفته خواهد شد». حاصل کلام امام(ع) این است که تکلیف از خود ما اهل بیت(ع) برداشته نشده، پس چگونه ممکن است به خاطر ما از محبان و شیعیان ما برداشته شود؟ یا اینکه ما خود از عقاب بیمناکیم و توبه و زاری می‌کنیم، چگونه محبان و شیعیان ما به سبب ولایت ما آسوده باشند؟! بنابراین تشبیه و تمثیل شیعه به مرجئه افترا و تهمتی بیش نیست که یا بر اثر سوء فهم روایات شیعه است یا به جهت عناد و دشمنی وهابیت با تشیع!

پرسش‌های مستقیم

1. دلایل اثبات امامت چیست؟ (پرسش)
2. دلایل اثبات امامت امامان دوازده‌گانه چیست؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• ضرورت امامت
• معجزه
• نصوص امامت

منابع

1. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
2. ربانی گلپایگانی، علی، براهین و نصوص امامت
3. فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج١
4. باذلی، رضا، مقاله «ضرورت ایمان به ائمه»، موسوعه رد شبهات ج۱۶
5. اژدر و احمدی امیری، مقاله «امامت»، دانشنامه امام خمینی ج۲