استغفار در فقه اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عبادت است. استغفار از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: استغفار در لغت - استغفار در قرآن - استغفار در معارف دعا و زیارات - استغفار در فقه اسلامی - استغفار در معارف و سیره نبوی - استغفار در معارف و سیره سجادی - استغفار در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

«استغفار» درخواست آمرزش از خداوند.

تفاوت آن با توبه این است که توبه، عبارت است از پشیمانی از گناه با عزم بر ترکِ ارتکاب مجدد آن؛ لیکن استغفار به درخواست مغفرت و آمرزش با دعا، توبه و اعمالی که موجب آمرزش است، تحقق می‌یابد. البته در اینکه قوام استغفار به توبه است یا نه، میان فقها اختلاف است.

استغفار یا قولی است، مانند گفتن « أَسْتَغْفِرُ اَللَّهَ » و یا فعلی، مانند انجام دادن عملی که موجب آمرزش انسان می‌گردد.

استغفار از عبادت‌هایی است که در شریعت مقدّس نسبت به آن ترغیب و تشویق بسیار شده است؛ چندان که بیشتر دعاهایی که از معصومان(ع) رسیده ـ با عبارات و الفاظ گوناگون ـ متضمّن استغفار است.

در روایات، آداب و شرایطی مانند پشیمانی از عمل بد خویش، تصمیم بر عدم ارتکاب گناه در آینده و ادای حقوق مردم، برای تحقّق استغفار حقیقی ذکر شده است. همچنین در آیات و روایات، آثار سازنده و ارزشمندی از قبیل صلاح جامعه، نزول برکات الهی، و مصونیّت از عذاب دنیوی و اخروی برای آن بیان شده است.

الفاظ استغفار

استغفار در شریعت مقدّس با الفاظی مختلف بیان شده است، مانند: « أَسْتَغْفِرُ اَللَّهَ » و «اَللَّهُمَّ اِغْفِرْ لِي». برخی تصریح کرده‌اند که استغفار قولی باید از ریشه «غَفَرَ» باشد؛ همان گونه که در تحمید، تسبیح و تکبیر چنین است.

حکم تکلیفی

استغفار گرچه فی نفسه مستحب است، لیکن گاهی به جهت عوارضی واجب یا حرام می‌گردد. ازاین رو، استغفار به لحاظ حکم سه گونه است:

۱. استغفار مستحب: استغفار از آن جهت که بهترین دعا و عبادت به شمار می‌رود، در همه حالات، به‌ویژه موارد ذیل مستحب است: قبل از دعا بین دو سجده نماز؛ بعد از تسبیحات اربع؛ در قنوت بخصوص قنوت نماز وَتر؛ هنگام سحر؛ برای میّت هنگام تشییع جنازه، دفن و زیارت قبر او؛ در نماز باران؛ در ماه رمضان؛ به عنوان کفّاره برای ترک برخی آداب و سنن، مانند استغفار برای لطمه زدن بر سر و صورت خود.

۲. استغفار واجب: استغفار به عنوان کفّاره واجب بر مُحرم درصورت جدال کمتر از سه بار و فسوق، یا بدل کفّاره واجب بر کسی که توان انجام دادن هیچ یک از خصال کفّاره (آزاد کردن برده، گرفتن دو ماه روزه یا اطعام یا پوشاندن شصت فقیر) را ندارد واجب است. البته بدلیّت استغفار در کفّاره ظهار در صورت ناتوانی از پرداخت کفّاره، محلّ اختلاف است).

در وجوب استغفار در نماز میّت و نیز بر غیبت کننده برای کسی که او را غیبت کرده، اختلاف است.

۳. استغفار حرام: استغفار برای مشرکان و کفّار ـ به نصّ قرآن کریم ﴿مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ﴾ ـ و نیز مخالفان و منافقان حرام است..

منابع

1. هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت