جزع

این مدخل زیرشاخهٔ بحث صبر است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

«صبر» به معنای شکیبایی همان قرار دادن نفس در حبس، تنگنا و محدودیت است که اصل آن از نام گیاه داروی در یمن گرفته شده که دارای طعم بسیار تلخ و آثار درمانی بسیار مفید و شیرینی است. البته به سنگ بسیار سخت و خارا نیز، صبر گفته می‌‌شود؛ زیرا راه نفوذی بدان نیست. انسان صابر کسی که در برابر فشارها و تلخی‌ها، استقامت می‌‌ورزد و راه نفوذ هیجانات را بر خود می‌‌بندد.

در کتب لغت عربی، صبر در برابر «جزع» و بی‌تابی به کار رفته است. پس برخلاف صابر، اهل جزع و بی‌تابی کسانی هستند که در تنگناها و فشارها به جای خویشتن داری، هیجان زده شده و رفتارهای غیر متعادل و غیر معقول و مقبول دارند. امیرمؤمنان امام علی(ع) درباره صابر می‌‌فرماید: «اَلصَّبْرُ اَنْ يَحْتَمِلَ الرَّجُلُ ما يَنُوبُهُ، وَ يـَكْظِمُ ما يَغْضِبـُهُ»؛ صبر آن است که انسان مصیبتی را که به او می‌‌رسد تحمّل کند و خشم خود را فرو برد. پس اهل جزع نمی‌تواند مصیبتی را تحمل کند و خشم خود را فروبخورد. از این روست که رفتارهایش از حالت طبیعی و عقلانی خارج است..

آثار بی‌تابی و جزع

در آیات قرآنی همان طوری که برای صابر عوامل و آثاری بیان شده، به عوامل و آثار جزع و بی‌تابی نیز توجه داده شده است. از جمله مهم‌ترین آثاری که قرآن برای جزع بر می‌‌شمارد می‌‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. حزن: حزن و اندوه از جمله آثاری است که اهل جزع بدان گرفتار هستند.حزن بر خلاف خوف نسبت به گذشته و از دست دادن نعمتی است؛ از نظر قرآن کسانی که به توحید از جمله توحید فعل و مقدرات و مشیت الهی اعتقادی ندارند، گرفتار حزن و اندوه نسبت به از دست رفته‌ها می‌‌شوند؛ چنان که به سبب خیال بافی و فخرفروشی در هنگام بهره‌مندی از نعمت‌های الهی، فرحناک شده و رفتاری هیجانی در پیش می‌‌گیرند. به سخن دیگر، این دسته از انسان‌ها، در هر دو حالت نعمت و نقمت گرفتار هیجان زدگی افراطی می‌‌شوند، به طوری که در برابر نقمت، گرفتار حزن و اندوه هیجانی شدید و در برابر نعمت نیز فرحناک شده و شادی و خوشحالی هیجانی دارند. این در حالی است که صابران به سبب اعتقاد به توحید و مشیت و مقدرات الهی، نسبت به گذشته حزن و نسبت به آینده خوفی ندارند؛ چنان که داده‌ها و گرفته‌های الهی از نعمت و نقمت را در چارچوب حکمت و مشیت و مقدر الهی می‌‌دانند و گرفتار خیال بافی و تفاخر نسبت به داده‌ها و نعمت‌ها نمی‌شوند. امیر مؤمنان علی(ع) در مذمت جزع می‌فرمایند: «إيّاكَ و الجَزَعَ؛ فإنّهُ يَقْطَعُ الأملَ، و يُضْعِفُ العملَ، و يُورِثُ الهَمَّ»، از جزع و ناشکیبایی بپرهیز؛ زیرا امید انسان را قطع و کوشش و تلاش را ضعیف ساخته و غم و اندوه به بار می‌آورد.
2. خفت و خواری: بی‌تابی و ناشکیبایی در برابر دشمن زمینه خفت و خواری انسان می‌‌شود. از نظر قرآن، کافران در برابر آیات الهی واکنش منفی نشان داده و آن را باطل می‌‌دانند؛ بنابراین، بر پیامبر(ص) و دیگر مؤمنان است تا صبر کنند و واکنش هیجانی و احساسی نشان ندهند؛ زیرا بی‌تابی موجب می‌‌شود تا دشمنان از واکنش‌های هیجانی سوء استفاده کرد و موجبات خفت و خواری مؤمنان را فراهم آورند. در حقیقت، کسی که در برابر کنش‌های بی‌خردان مثلا واکنش هیجانی و احساسی نشان می‌‌دهد، به دست همان افراد خودش را خوار و خفیف می‌‌کند. پس انسان بهتر است در برابر رفتارهای بی‌خردان و فشارها و مصیبت‌ها و معصیت‌ها و مانند آنها، صبوری کند و از جزع و بی‌تابی و ناشکیبایی اجتناب ورزد تا خوار و خفیف نشود.
3. سرزنش و ملامت: انسان در برابر مصیبت، معصیت و فشار تکلیف نمی‌بایست جزع و بی‌تابی کند؛ زیرا چنین رفتاری به دور از عقلانیت است و موجبات سرزنش دیگران از جمله خدا را فراهم می‌‌آورد؛ چنان که خدا مسلمانان تابع حضرت موسی(ع) را به سبب بی‌تابی نسبت به غذا و طعام سرزنش و ملامت می‌‌کند.؛ همچنین خدا کسانی که به انتظار پیامبر(ص) نمی‌ماندند تا ایشان از خانه خارج شود و مطالب و درخواست‌های خویش را مطرح کنند، سرزنش می‌‌کند؛ زیرا اگر ایشان صبر می‌‌کردند تا پیامبر(ص) خارج شود، بهتر است تا ایشان را ندا زنند و بخواهند از خانه خارج شود و دست از استراحت بردارد. در حقیقت انسان بهتر است که انتظار بکشد و صبر کند و مزاحم استراحت یا کارهای دیگران نشود. کسی که عجله می‌‌کند و می‌‌خواهد پیش از موعد دیگران برایشان کاری انجام دهد یا بخواهد به سرعت به هر شکل و روشی وضعیت معشیت خویش را تغییر و بهبود دهد، انسان‌های صابری نیستند و با جزع و بی‌تابی و ناشکیبایی خویش به خود و دیگران زیان و ضربه می‌‌زنند. چنین افرادی می‌‌بایست سرزنش و ملامت شوند تا از چنین رویه ای دست بردارند. امروز بسیاری از جوانان نیامده می‌‌خواهند همه سهم خویش را بردارند و به همه چیز برسند؛ زیرا جوانانی کم صبر و بی‌حوصله هستند. این گونه است که با اتخاذ روش‌ها و رویه‌های نادرست به خویش و دیگران آسیب می‌‌زنند.
4. شکست: از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، انسان در برابر مصیبت و معصیت و تکلیف می‌‌بایست صبور و شکیبا و بلکه حلیم و بردبار باشد؛ زیرا اگر چنین نکند در زندگی موفق نخواهد بود و شکست در زندگی را برای خویش رقم می‌‌زند. از نظر قرآن، ناشکیبایی در برابر هجوم حوادث از عوامل شکست انسان‌ها در زندگی است. پس لازم است تا انسان‌ها به جای جزع و بی‌تابی، صبر و حلم پیشه گیرند تا بتوانند با درنگ و تانی و تامل به دور از هر گونه هیجانات، با عقلانیت با مسایل مواجه شده و راهکارهای برونرفت از مسأله را پیدا کرد و موفقیت را قرین و رفیق زندگی خویش کنند. از همین روست که گفته شد، میوه صبر، ظفر و پیروزی است و بی‌تابی موجب می‌‌شود تا انسان در زندگی کامیاب و موفق و پیروز نشود و شکست بخورد. در ضرب المثل‌های فارسی نیز آمده است: «صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند» یا «در اثر صبر نوبت ظفر آید». در روایت از امام علی(ع) است که فرمود: ««اَلصَّبرُ مِفتاحُ الفَرَجِ»؛ صبر کلید گشایش است». امام علی(ع) می‌‌فرماید: «لَا يَعْدَمُ الصَّبُورُ الظَّفَرَ»، و ان طال به الزمان؛ انسان صبور از فیروزی محروم نمی‌گردد، هر چند زمان انتظارش به درازا انجامد.
5. محرومیت و مسکنت: قرآن به اهل فزع هشدار می‌‌دهد که بی‌تابی و بی‌صبری درپی دارنده از دست دادن امکانات بهتر و محروم شدن از آن خواهد بود؛ چنان که مسلمانان شریعت موسی(ع) به سبب بی‌صبری و درخواست‌های بی‌جا نسبت به فراهم آوری امکانات در صحرا، گرفتار سرگردانی چهل ساله می‌‌شوند و نعمت‌هایی که در اختیار آنان بود از ایشان سلب می‌‌شود. از نظر قرآن، مسکنت و خواری و خشم و غضبی که یهودیان بدان گرفتار شده بودند، چیزی جز مجازات ایشان به سبب جزع و فزع و بی‌صبری آنان نبوده است.
6. اعتراض بی‌جا: کسانی که گرفتار بی‌تابی هستند، انسان‌هایی هستند که اعتراض‌هایی بی‌جا و بی‌موردی دارند و واکنش‌هایی آنان احساسی و از روی بی‌خردی و نیز نادانی و ناآگاهی است.
7. عجله: انسانی که بی‌تابی می‌‌کنند، می‌‌خواهد پیش از موعد و زمان کاری نسبت به آن اقدامی داشته یا اطلاعاتی را کسب کند که هر دو موجب می‌‌شود تا خود و دیگران را اذیت کند.
8. دو مصیبت: از نظر آموزه‌های وحیانی اسلام، جزع نسبت به شرور و مصیبت‌ها و تکالیف یا معصیت‌ها امری پسندیده نیست، بلکه انسان می‌‌بایست صبر ورزد چنان که پیامبران اولوا العزم این گونه بودند. به ویژه آنکه با جزع و بی‌تابی نه تنها مصیبت کاهش یا حذف نمی‌شود، بلکه با جزع یک مصیبت دیگری نیز برای خود فراهم می‌‌آورد. امام هادی(ع) می‌فرمایند: ««المُصيبَةُ لِلصّابِرِ واحِدَةٌ و لِلجازِعِ اثنَتانِ»، مصیبت‌ برای انسان صبور یکی است و برای انسان بی‌صبر و ناشکیبا دو تاست».
9. گناه: اهل جزع و بی‌تابی گرفتار گناه هستند. در حدیث دیگری از امام صادق(ع) نقل شده است: پیامبر اکرم هنگام عیادت‌ یکی از یارانش که آخرین ساعات عمرش را می‌گذراند، فرمودند: «ای فرشته مرگ! با او مدار کن که با ایمان است. ملک الموت عرض کرد: بشارت باد بر تو ای محمد! که من نسبت ‌به همه مؤمنان مدارا می‌کنم. بدان ای محمد! هنگامی که من روح فرزندان آدم را می‌گیرم، خانواده آنان بی‌تابی می‌کنند. در گوشه‌ای از خانه می‌ایستم و می‌گویم: چرا این گونه بی‌تابی می‌کنید؟ من قبل از پایان عمرش روح ‌او نگرفتم و این یک ماموریت الهی است، گناهی ندارم، ««فان تحتسبوه و تصبروا توجروا، و إن تجزعوا تأثموا و توزروا»؛ اگر راضی به رضای خدا باشید و صبر کنید به شما پاداش داده می‌‌شود و اگر جزع و بی‌تابی کنید، گناه می‌کنید».
10. بیمار یا هلاکت: اصولا بی‌تابی و جزع انسان را گرفتار هلاکت می‌‌کند و دست کم چنین فردی بیمار شده و تعادل روانی حتی سلامت بدنی مانند چشم خویش را از دست می‌‌دهد؛ چنان که اطرافیان یعقوب(ع) ایشان را متهم به جزع و بی‌صبری کرده و برای اصلاح رفتار ایشان یادآور این دو اثر بی‌صبری و جزع و فزع می‌‌کنند و می‌‌گونید: ﴿قَالُوا تَاللَّهِ تَفْتَأُ تَذْكُرُ يُوسُفَ حَتَّى تَكُونَ حَرَضًا أَوْ تَكُونَ مِنَ الْهَالِكِينَ﴾ امیر مؤمنان علی(ع) نیز می‌‌فرماید: «مَنْ لَمْ يُنْجِهِ الصَّبْرُ، أَهْلَكَهُ الْجَزَعُ»، کسی که صبر او را نجات ندهد، بی‌تابی او را هلاک خواهد کرد». البته این‌هلاکت می‌تواند اشاره به هلاکت دنیا و آخرت باشد.
11. از دست رفتن اجر و ثواب: کسی که در برابر مصیبت‌ها و معصیت‌ها و تکالیف صبر و شکیبایی نمی‌ورزد، و به جای آن جزع و فزع دارد، ثواب و اجر صابرین را از دست می‌‌دهد. در این حدیث آمده است که یکی از اصحاب پیامبر فرزندش را از دست داده بود، حضرت دستور نوشتن نامه‌ای به این مضمون را به او دادند: «خداوندمتعال، اجر تو را افزون کند و به تو صبر و شکیبایی دهد!…مبادا با جزع و بی‌تابی، اجر خود را از بین ببری و فردای قیامت‌ به خاطر از دست دادن ثواب ‌صبر بر مصیبت، پشیمان گردی، هنگامی که ثواب و مصیبتت را ببینی، می‌فهمی که مصیبت از آن کوتاه‌تر بوده است و بدان! جزع و بی‌تابی عزیز از دست رفته را باز نمی‌گرداند، غم و اندوه، قضای الهی را تغییر نمی‌دهد و آنچه از پاداش، در برابر از دست دادن فرزند بر تو نازل شده، تاسفت ‌را از میان می‌برد»...

منابع

1. منصوری، خلیل، عوامل و آثار جزع و بی‌صبری