لباس

لباس از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: لباس در معارف و سیره نبوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

دستوراتی که به پیامبر در امر لباس داده شده و مسئله پوشش برای او و خانواده‌اش اهمیت پیدا کرده است.

1. ﴿وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ﴾.
2. ﴿يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ﴾.
3. ﴿يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ﴾.
4. ﴿أَلَا إِنَّهُمْ يَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِيَسْتَخْفُوا مِنْهُ أَلَا حِينَ يَسْتَغْشُونَ ثِيَابَهُمْ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾.
5. ﴿وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِيَامًا وَارْزُقُوهُمْ فِيهَا وَاكْسُوهُمْ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا﴾.

نکات

1. پاکیزگی و بهداشت لباس، از نخستین توصیه‌های خداوند به پیامبر: ﴿وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ﴾؛
2. نزول وحی بر پیامبر در هنگام پیچیده بودن لباس بر آن حضرت:﴿يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ﴾؛
3. سر به گریبان فروبردن مشرکان عصر بعثت و پوشاندن سرخود، تصویری از توطئه‌های آنان علیه پیامبر با سخنان پنهان و نجوای خود: ﴿أَلَا حِينَ يَسْتَغْشُونَ ثِيَابَهُمْ...﴾؛
4. به مؤمنان دستور می‌دهد که ایتام را لباس دهند: ﴿وَاكْسُوهُمْ﴾ و از پوشاندن آنها غافل نشوند.

لباس

در سیره نبوی(ص) لباس دارای ویژگی‌هایی بوده که بدان‌ها می‌پردازیم.

۱. پاکی و پاکیزگی: پیش‌تر گذشت که پیامبر اکرم(ص) از سوی خداوند مأمور تطهیر لباس و دور کردن پلیدی و نجاست از خود بود. حضرت به طهارت و نظافت لباس با این بیان توصیه می‌فرمود: «هر آن‌که لباسی تهیه کند، باید آن را نظیف نگه دارد». یکی از راه‌های جلوگیری از آلودگی لباس، بلند نبودن آن است، به گونه‌ای که از فرط بلندی به زمین کشیده شود و این مورد نیز به رسول خدا(ص) امر شده بود. از آنجا که طهارت لباس، شرط صحت و قبولی نماز است، بی‌تردید سزاوارترین فرد برای رعایت این شرط خود پیامبر اکرم(ص) است.

۲. سادگی: رسول خدا(ص) با وجود توانِ پوشیدن بهترین و فآخرترین لباس‌ها، پوشیدن لباس‌های ساده را ترجیح می‌داد. پوشیدن لباس تهیه شده از پنبه، پشم و کتان خشن و نیز لباس وصله شده به دست خود حضرت، در روایات سیره نبوی(ص) دیده می‌شود. آن حضرت در وصایایش به ابوذر، ضمن اشاره به اینکه خودش لباس خشن می‌پوشد، او را نیز به این کار امر کرده تا از تکبر و فخرفروشی به دور ماند. با توجه به این روایت روشن می‌شود که اقدام پیامبر اکرم(ص) و ائمه شیعه(ع) در پوشیدن لباس خشن و پشمینه، به جز بُعد سادگی و زهد و جنبه اقتصادی آن، از روی تواضع در برابر خداوند و برای پرهیز از تجبّر و تکبّر و تشبّه به دنیاطلبان بوده است. بدین لحاظ، در برخی روایات می‌خوانیم که امام رضا(ع) در خلوت لباس خشن و در برابر مردم لباس بهتر می‌پوشید. ایشان نزدیکان خود را نیز به پوشیدن لباس ساده توصیه می‌کرد و آنان را از پوشیدن لباس‌های اشراف‌گونه - هرچند از حلال تهیه شده باشد- نهی می‌نمود. شایان ذکر است که عصر رسالت و تنگناهای اقتصادی مسلمانان در آن عصر از سویی، و منصب حاکمیت پیامبر اکرم(ص) از دیگر سو، اقتضای زندگی زاهدانه را داشت. از همین روی در روایتی از امام رضا(ع) چنین نقل شده: به خدا قسم! اگر امر خلافت را عهده‌دار شوم، به جای غذای نیکو، غذایی نامرغوب خواهم خورد و به جای لباس نرم، لباسی خشن خواهم پوشید و پس از آسانی و رفاه به سختی روی آورم.

به جز کیفیت زاهدانه لباس پیامبر اکرم(ص)، حضرت در تعداد لباس‌های خود نیز به گونه‌ای عمل می‌کرد که هیچ‌گاه از یک چیز دو عدد نداشت. او دو پیراهن یا دو عبا و یا دو کفش نداشت. البته می‌توان میان ادوار مختلف حیات حضرت تفاوت قائل شد. طبیعی است که اگر گشایش اقتصادی برای مسلمانان پدید می‌آمد، اثر آن در پیامبر اکرم(ص) نیز بروز می‌یافت و شاید این روایت که حضرت دو لباس مخصوص روز جمعه داشت، ناظر به این معنا باشد.

۳. پرهیز از لباس شهرت: لباس شهرت، لباسی است که انسان در پی پوشیدن آن، در جامعه انگشت‌نما شود. پوشیدن چنین لباسی در روایات معصومین(ع) منع شده است تا آدمی را از هر آنچه موجب امتیازات کاذب و تمایزهای تهی است، بازدارند. در روایاتی از امام صادق(ع) چنین می‌خوانیم: برای خواری انسان همین بس که لباس شهرت بپوشد، یا مرکب شهرت سوار شود. خداوند لباس شهرت را مبغوض می‌دارد. هنگامی که عبّاد بن کثیر بصری با لباسی که متفاوت با لباس عموم مردم بود (لباس شهرت) به نزد امام صادق(ع) رسید، حضرت فرمود: «ای عبّاد! این لباس‌ها چیست؟» عرض کرد: یا اباعبدالله! آیا پوشیدن این لباس را بر من عیب می‌گیری؟ فرمود: «آری، پیامبر اکرم(ص) فرمود: هر آن کس که لباس شهرت بپوشد، خداوند روز قیامت لباس ذلّت بر او بپوشاند». عبّاد پرسید: چه کسی این را برای شما نقل کرده؟ حضرت فرمود: «آیا ای عبّاد! مرا متهم می‌کنی!؟ به خدا قسم! پدرم از اجدادم از پیامبر(ص) این سخن را برایم نقل کرده است».

۴. تواضع در لباس: تواضع وصفی اخلاقی است که نمودهای مختلف دارد از جمله در نوع لباس پوشیدن. معمولاً اهل کبر در شیوه پوشیدن لباس به گونه‌ای عمل می‌کنند که هر بیننده‌ای از خودبزرگ‌بینی آنان واقف می‌شود. معصومین(ع) ضمن آنکه دیگران را از این‌گونه لباس پوشیدن برحذر می‌داشتند، خود نیز از این رفتار پرهیز می‌کردند. بلند بودن لباس به گونه‌ای که بر زمین کشیده شود، در روایات متعددی از رسول خدا(ص) و ائمه(ع) نکوهیده شده است. از پیامبر اکرم(ص) در این باره روایاتی نقل شده است: جامه خود را تا نصف ساق یا قوزک پا قرار بده و از بلند کردن آن بپرهیز که نشانه کبر و غرور است و خداوند اهل کبر را دوست نمی‌دارد. و فرمود: کسی که لباسش را [از فرط بلندی] بر زمین کشد، خداوند در قیامت بر او نظر نکند.

بوی بهشت همانا از فاصله هزار سال راه، استشمام می‌شود، اما کسی که [از روی کبر] لباسش را بر زمین کشد، آن را درنمی‌یابد. همانا کبریایی از آنِ خداوند است و بس. سه گروه‌اند که خداوند با ایشان سخن نمی‌گوید و تطهیرشان نمی‌کند و عذابی دردناک خواهند داشت: کسی که جامه‌اش را [از روی کبر] بر زمین کشد؛ کسی که متاعش را به دروغ تعریف کند و عیب آن را بپوشاند و [نیز] کسی که به ظاهر با کسی محبت کند و در دل حقد و کینه و غِشّ داشته باشد.

در وصایای رسول خدا(ص) به ابوذر نیز چنین آمده: ای اباذر! همانا بیشترین داخل‌شوندگان در آتش مستکبران‌اند. در این هنگام مردی به حضرت عرض کرد: ای رسول خدا! آیا کسی از کبر خلاصی دارد؟ فرمود: «آری، آن‌که لباس پشمینه پوشد و بر چهارپا سوار شود و خود شیر بز دوشد و با مساکین نشیند. ای اباذر! آن‌که کالای خریداری شده از بازار را خودش حمل کند، از کبر دور است. ای اباذر! آن کس که لباسش را به خاطر تکبّر بر زمین کشد، خداوند در قیامت بدو نظر نکند. ای اباذر! جامه مرد تا نیمه ساق پا تا قوزک پا باید باشد و بیش از آن در آتش است. ای اباذر! هر آن‌که لباسش را برای خدا کوتاه سازد، از کبر رهایی یابد. پیش از این در مقوله بهداشت لباس پیامبر(ص) گذشت که بنا بر روایتی از امام کاظم(ع)، به امر الهی به تطهیر لباس در آیه ﴿وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ﴾ به معنای تشمیر و کوتاه کردن آن است و بلند نبودن لباس به جز ثمره بهداشتی، نشانه تواضع است. بدین رو، درباره لباس پیامبر(ص) نقل شده که بالای قوزک پا بود و بالاپوش حضرت نیز تا نصف ساق را می‌پوشاند.

ناگفته نماند که در آن عصر لباس صاحب‌منصبان به قدری بلند بود که خادمانی از پشت، دنباله لباس را برداشته و به دنبال آنها حرکت می‌کردند و این بی‌تردید از جلوه‌ها و نمادهای بارز اهل کبر و جبّاران بود. از این رو، پیامبر اکرم(ص) و دیگر معصومان(ع) در سخن و سیره خود به شدت با این امر به مخالفت برخاستند. اما این روایات و سیره یاد شده بدان مفهوم نیست که امروزه نیز بلند یا کوتاه بودن لباس دقیقاً همان معنا را می‌رساند که در عصر رسالت. امروزه مظاهر کبر - به ویژه کبر از طریق نوع لباس پوشیدن - تفاوت‌هایی با صدر اسلام دارد که تشخیص مصادیق آن با عرف متدین جامعه است.

۵. ترک تشبّه به زنان در لباس: یکی دیگر از ویژگی‌های لباس پیامبر اکرم(ص) عدم شباهت به لباس زنان است. تشبّه مردان به زنان و بالعکس در لباس و وضع ظاهر، در روایات منع شده و از دیدگاه فقهی حرام شمرده شده است. رسول خدا(ص) ضمن پرهیز از این گونه لباس، مردان را از تشبّه به زنان در لباس، و زنان را نیز در این مورد از تشبّه به مردان منع می‌فرمود. بی‌گمان این همه در راستای حفظ هویت مردان و زنان و پرهیز دادن از خلط شخصیتی در جامعه است؛ مشکلی که امروزه جامعه‌های مختلف -به ویژه غربیان- سخت با آن دست به گریبان‌اند.

۶. توجه به رنگ و جنس لباس: رسول خدا(ص) برای انتخاب نوع لباس، گرفتار تکلّف و وسواس نمی‌شد و از هر آنچه مقدور بود و فراهم می‌شد، استفاده می‌کرد. البته این بدان معنا نیست که آن حضرت نسبت به مستحبات و مکروهات و محرماتِ مربوط به لباس بی‌توجه بود. پیامبر اکرم(ص) در میان رنگ‌ها به لباس سبز رنگ علاقه خاصی داشت که شاید این علاقه، به سبز رنگ بودن لباسِ بیشتر بهشتیان بی‌ارتباط نباشد. حضرت بیش از رنگ سبز، رنگ سفید را برای لباس‌هایش برمی‌گزید و به آن توصیه می‌فرمود؛ چنان که غالب لباس‌های ایشان سفید رنگ بود و می‌فرمود: در میان لباس‌ها بهتر از لباس سفید نیست. سفید بپوشید و مُردگان خود را نیز در آن کفن کنید. یکی از مهم‌ترین دلایل تأکید آن حضرت به رنگ سفید، بُعد بهداشتی آن است؛ زیرا این رنگ، آلودگی و چرک را بهتر نمایان می‌کند. در روایتی از رسول خدا(ص) آمده: سفید بپوشید؛ چراکه لباس سفید پاکیزه‌تر و نیکوتر است و مردگانتان را نیز در آن کفن کنید.

روایاتی نیز حاکی از آن است که رسول خدا(ص) گاه از لباس‌هایی به رنگ‌های قرمز، زعفرانی کم‌رنگ و سیاه استفاده کرده است. شایان ذکر است که بر اساس روایات شیعه و اهل سنت، پوشیدن لباس‌هایی با رنگ‌های غلیظِ سرخ و زعفرانی و شبیه به آن، در مجامع عمومی مکروه، و نزد خانواده مباح است. بنابراین روایات پیش‌گفته بدین معناست که رسول خدا(ص) در محیط خانه و خانواده از لباس‌هایی به رنگ سرخ و زعفرانی بهره می‌جسته است. پوشیدن لباس سیاه رنگ نیز براساس روایات اهل بیت(ع) مکروه است و از این حکم، کفش و عبا (بالاپوش) و عمامه استثنا شده است. در روایات پیشین از سیاه بودن رنگ عبای رسول خدا(ص) در برخی مواقع سخن به میان آمده است.

جنس لباس رسول خدا(ص) نیز غالباً پنبه بود و گاه نیز لباس تهیه شده از پشم یا مو می‌پوشید. آن حضرت هنگامی که عبایی پشمین و راه‌راه با خطوط سفید و سیاه بر تن می‌کرد، در کنار سفیدیِ ساق و قدمِ او زیبا می‌نمود. رسول خدا(ص) از پوشیدن حریر پرهیز داشت و دیگر مردان را نیز از این کار بازمی‌داشت. هنگامی که اسامة بن زید قطعه حریری برای حضرت آورد، فرمود: «این لباس کسی است که او را بهره‌ای [از آخرت] نیست». سپس آن را به عنوان روسری به چند قطعه تقسیم کرد و به همسرانش داد.

آن حضرت پوشیدن عمامه را توصیه می‌کرد و آن را موجب افزونی عزت می‌شمرد و حتی نماز با عمامه را افضل از نماز بدون عمامه می‌دانست. ایشان معمولاً زیر عمامه، شب‌کلاه بر سر می‌نهاد و گاه از شب‌کلاه بدون عمامه، و از عمامه بدون شب‌کلاه نیز استفاده می‌‌کرد. رنگ عمامه حضرت نیز غالباً مشکی و از جنس خز و گاه پشم بود. البته در مواردی که عمامه نداشت، دستمالی بر سر یا پیشانی می‌بست. در پایان ناگفته نماند که شرایط اقتصادی صدر اسلام و نیز منصب حاکمیت رسول خدا(ص) اقتضا می‌کرد که آن حضرت لباس‌هایی ساده و با کیفیت پایین بپوشد. پس از آن حضرت، امام علی(ع) نیز به همان دلیل مطابق با سیره نبوی(ص) رفتار می‌کرد، اما دیگر معصومان(ع) از لباس‌هایی با زیبایی و کیفیت بالاتر بهره می‌بردند؛ زیرا از یک سو منصب حاکمیت را عهده‌دار نبودند و از دیگر سو برای مسلمانان نیز گشایش اقتصادی فراهم شده بود.

۷. توجه به آداب پوشیدن لباس: مردان الهی در همه کار رو سوی خدا دارند و توحید در تمامی امور و سخنانشان متجلی است. پیامبر اکرم(ص) در رفتار ساده‌ای همچون پوشیدن لباس نیز - برخلاف بسیاری از مردمان - به بُعد الهی و جنبه‌های معنوی آن توجه داشت. ایشان ضمن عنایت به عطاکننده نعمت‌ها، به هنگام پوشیدن لباس نو این دعا را زیرلب ترنّم می‌کرد: حمد خدایی را که مرا پوشانید به چیزی که زشتی‌های مرا حفظ کند و با آن در میان مردم دارای جمال شوم. هنگامی که لباس می‌پوشید و قصد خروج از خانه را داشت، چنین دعا می‌کرد: خدایا! به نعمت تو خودم را پوشانیده و رو به تو کرده و بر تو تکیه و توکل می‌کنم. خداوندا! پناه من تویی و امید من تو هستی مرا در آنچه موجب نگرانی من است و آنچه چنین نیست، و در آنچه بدان اهتمام ندارم و تو بدان آگاه‌تری، کفایت کن. آن‌که به تو پناه آورد، عزیز است و ثنای تو بلند، و خدایی جز تو نیست. خدایا! مرا با توشه تقوا قرین ساز و گناهم ببخش و به هر جانب که رو کنم، مرا به خیر برگردان.

پوشیدن پیراهن از جانب راست، از دیگر آدابی بود که پیامبر(ص) رعایت می‌کرد. این امر می‌تواند در راستای عادت مستمر آن حضرت تلقی شود که بر آن اساس، معمولاً کارها را از جانب راست آغاز می‌کرد و با دست راست انجام می‌داد و از جانب چپ نیز ختم می‌کرد. برای مثال نقل شده که ایشان لباس را از جانب چپ بدن خارج می‌کرد. از جمله آداب پسندیده پیامبر(ص) این بود که پس از پوشیدن لباس جدید، حمد الهی به جای می‌آورد و سپس لباس سابق را به مسکین می‌بخشید و می‌فرمود: اگر مسلمان لباسی را که نمی‌پوشد، برای رضای خدا بر مسلمان دیگر بپوشاند، خداوند او را تحت ضمانت و حفظ و خیر و امانش قرار می‌دهد؛ زنده باشد یا مرده. بدین ترتیب ایشان بهره‌وری مناسب از نعمت‌های الهی را به بندگان خدا تعلیم می‌داد..

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم