تیمم در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
(←پانویس) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = تیمم| عنوان مدخل = تیمم| مداخل مرتبط = [[تیمم در قرآن]] | پرسش مرتبط = }} | {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = تیمم| عنوان مدخل = تیمم| مداخل مرتبط = [[تیمم در قرآن]] | پرسش مرتبط = }} | ||
== واژه‌شناسی == | == واژه‌شناسی == | ||
[[تیمم]] از ریشه «ی ـ م ـ م»<ref> قاموس المحیط، ج ۴، ص۱۹۳؛ الصحاح، ج ۵، ص۲۰۶۴؛ مجمع البحرین، ج ۴، ص۵۸۱، «یمم».</ref> یا «ا ـ م ـ م»<ref>العین، ج ۸، ص۴۳۰؛ تاج العروس، ج ۸، ص۸؛ لسان العرب، ج ۱۲، ص۲۲ - ۲۳، «امم».</ref> در لغت به معنای قصد کردن<ref> العین، ج ۸، ص۴۳۰؛ الصحاح، ج ۵، ص۲۰۶۴؛ مجمع البحرین، ج ۴، ص۵۸۱.</ref> یا روی آوردن به چیزی یا کسی<ref> التحقیق، ج ۱۴، ص۲۶۶؛ الفروق اللغویه، ص۱۴۸، «یمم».</ref> آمده است و در اصطلاح [[فقه]] طهارتی است که با مسح صورت و دو دست با خاک به قصد [[طهارت]] صورت می‌‌گیرد.<ref> معجم لغة الفقهاء، ص۱۵۲.</ref> به تعبیر برخی [[فقها]]، تیمم عبارت است از رساندن خاک به صورت و دو دست با شرایطی خاص<ref>مغنی المحتاج، ج ۱، ص۸۷؛ الاقناع، ج ۱، ص۷۰؛ اعانة الطالبین، ج ۱، ص۷۰.</ref> یا زدن دست‌ها بر خاک و مسح صورت و دست‌ها به [[نیت]] [[تقرب به خداوند]].<ref> منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۳۲؛ الحدائق، ج ۴، ص۲۴۳.</ref> تیمم از [[تکالیف شرعی]] در موارد خاص و از [[ضروریات اسلام]] است<ref>جواهر الکلام، ج ۵، ص۷۳؛ مصباح الفقیه، ج ۱، ق ۲، ص۴۴۸.</ref> که هنگام [[اضطرار]] و وجود مانع [[شرعی]] یا [[عقلی]] از طهارت با آب بر [[مکلفان]] [[واجب]] می‌‌گردد.<ref> فقه الرضا{{ع}}، ص۸۸؛ الانتصار، ص۱۲۳؛ المبسوط، طوسی، ج ۱، ص۳۰.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، | [[تیمم]] از ریشه «ی ـ م ـ م»<ref> قاموس المحیط، ج ۴، ص۱۹۳؛ الصحاح، ج ۵، ص۲۰۶۴؛ مجمع البحرین، ج ۴، ص۵۸۱، «یمم».</ref> یا «ا ـ م ـ م»<ref>العین، ج ۸، ص۴۳۰؛ تاج العروس، ج ۸، ص۸؛ لسان العرب، ج ۱۲، ص۲۲ - ۲۳، «امم».</ref> در لغت به معنای قصد کردن<ref> العین، ج ۸، ص۴۳۰؛ الصحاح، ج ۵، ص۲۰۶۴؛ مجمع البحرین، ج ۴، ص۵۸۱.</ref> یا روی آوردن به چیزی یا کسی<ref> التحقیق، ج ۱۴، ص۲۶۶؛ الفروق اللغویه، ص۱۴۸، «یمم».</ref> آمده است و در اصطلاح [[فقه]] طهارتی است که با مسح صورت و دو دست با خاک به قصد [[طهارت]] صورت می‌‌گیرد.<ref> معجم لغة الفقهاء، ص۱۵۲.</ref> به تعبیر برخی [[فقها]]، تیمم عبارت است از رساندن خاک به صورت و دو دست با شرایطی خاص<ref>مغنی المحتاج، ج ۱، ص۸۷؛ الاقناع، ج ۱، ص۷۰؛ اعانة الطالبین، ج ۱، ص۷۰.</ref> یا زدن دست‌ها بر خاک و مسح صورت و دست‌ها به [[نیت]] [[تقرب به خداوند]].<ref> منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۳۲؛ الحدائق، ج ۴، ص۲۴۳.</ref> تیمم از [[تکالیف شرعی]] در موارد خاص و از [[ضروریات اسلام]] است<ref>جواهر الکلام، ج ۵، ص۷۳؛ مصباح الفقیه، ج ۱، ق ۲، ص۴۴۸.</ref> که هنگام [[اضطرار]] و وجود مانع [[شرعی]] یا [[عقلی]] از طهارت با آب بر [[مکلفان]] [[واجب]] می‌‌گردد.<ref> فقه الرضا{{ع}}، ص۸۸؛ الانتصار، ص۱۲۳؛ المبسوط، طوسی، ج ۱، ص۳۰.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۲.</ref> | ||
==تیمم در [[قرآن کریم]]== | ==تیمم در [[قرآن کریم]]== | ||
موضوع تیمم در دو [[آیه قرآن]] به صراحت آمده است: {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>؛ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> افزون بر این، برخی از [[احکام]] و مباحث مرتبط با این موضوع ضمن عناوینی کلی در آیاتی دیگر آمده‌اند؛ از جمله [[آیات]] مربوط به [[نفی عسر و حرج]] در [[دین]]؛ مانند {{متن قرآن|شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«(روزهای روزه گرفتن در) ماه رمضان است که قرآن را در آن فرو فرستاده‌اند؛ به رهنمودی برای مردم و برهان‌هایی (روشن) از راهنمایی و جدا کردن حقّ از باطل. پس هر کس از شما این ماه را دریافت (و در سفر نبود)، باید (تمام) آن را روزه بگیرد و اگر بیمار یا در سفر بود، شماری از روزهایی دیگر (روزه بر او واجب است)؛ خداوند برای شما آسانی می‌خواهد و برایتان دشواری نمی‌خواهد و (می‌خواهد) تا شمار (روزه‌ها) را کامل کنید و تا خداوند را برای آنکه راهنمایی‌تان کرده است به بزرگی یاد کنید و باشد که سپاس گزارید» سوره بقره، آیه ۱۸۵.</ref>، {{متن قرآن|وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَفِي هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ}}<ref>«و در (راه) خداوند چنان که سزاوار جهاد (در راه) اوست جهاد کنید؛ او شما را برگزید و در دین- که همان آیین پدرتان ابراهیم است- هیچ تنگنایی برای شما ننهاد، او شما را پیش از این و در این (قرآن) مسلمان نامید تا پیامبر بر شما گواه باشد و شما بر مردم گواه باشید پس نماز را برپا دارید و زکات بپردازید و به (ریسمان) خداوند چنگ زنید؛ او سرور شماست که نیکو یار و نیکو یاور است» سوره حج، آیه ۷۸.</ref>، آیاتی که در آن [[انسان‌ها]] از کشتن یا انداختن خود در [[هلاکت]] [[نهی]] شده‌اند؛ مانند {{متن قرآن|وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ}}<ref> سوره نساء، آیه | موضوع تیمم در دو [[آیه قرآن]] به صراحت آمده است: {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>؛ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> افزون بر این، برخی از [[احکام]] و مباحث مرتبط با این موضوع ضمن عناوینی کلی در آیاتی دیگر آمده‌اند؛ از جمله [[آیات]] مربوط به [[نفی عسر و حرج]] در [[دین]]؛ مانند {{متن قرآن|شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«(روزهای روزه گرفتن در) ماه رمضان است که قرآن را در آن فرو فرستاده‌اند؛ به رهنمودی برای مردم و برهان‌هایی (روشن) از راهنمایی و جدا کردن حقّ از باطل. پس هر کس از شما این ماه را دریافت (و در سفر نبود)، باید (تمام) آن را روزه بگیرد و اگر بیمار یا در سفر بود، شماری از روزهایی دیگر (روزه بر او واجب است)؛ خداوند برای شما آسانی می‌خواهد و برایتان دشواری نمی‌خواهد و (می‌خواهد) تا شمار (روزه‌ها) را کامل کنید و تا خداوند را برای آنکه راهنمایی‌تان کرده است به بزرگی یاد کنید و باشد که سپاس گزارید» سوره بقره، آیه ۱۸۵.</ref>، {{متن قرآن|وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَفِي هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ}}<ref>«و در (راه) خداوند چنان که سزاوار جهاد (در راه) اوست جهاد کنید؛ او شما را برگزید و در دین- که همان آیین پدرتان ابراهیم است- هیچ تنگنایی برای شما ننهاد، او شما را پیش از این و در این (قرآن) مسلمان نامید تا پیامبر بر شما گواه باشد و شما بر مردم گواه باشید پس نماز را برپا دارید و زکات بپردازید و به (ریسمان) خداوند چنگ زنید؛ او سرور شماست که نیکو یار و نیکو یاور است» سوره حج، آیه ۷۸.</ref>، آیاتی که در آن [[انسان‌ها]] از کشتن یا انداختن خود در [[هلاکت]] [[نهی]] شده‌اند؛ مانند {{متن قرآن|وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ}}<ref> سوره نساء، آیه ۲۹.</ref>، {{متن قرآن|وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ}}<ref>سوره بقره، آیه ۱۹۵.</ref> و آیاتی که [[مؤمنان]] را ازباطل ساختن اعمالشان برحذر داشته‌اند؛ مانند [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند فرمانبرداری کنید و از پیامبر فرمان برید و کردارهایتان را تباه نگردانید» سوره محمد، آیه ۳۳.</ref>. در این آیات، برخی مباحث و [[احکام شرعی]] تیمم از جمله [[فلسفه]] و چگونگی تیمم و اسباب و شرایط [[وجوب]] آن مطرح شده‌اند.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۲.</ref> | ||
==[[حکمت]] [[تشریع]] [[تیمم]]== | ==[[حکمت]] [[تشریع]] [[تیمم]]== | ||
| خط ۱۲: | خط ۱۳: | ||
#تیمم موجب [[طهارت باطنی]] [[انسان]] می‌‌گردد: {{متن قرآن|لِيُطَهِّرَكُمْ}}<ref> سوره مائده، آیه ۶.</ref> و از این راه [[خداوند]] انسان را از [[گناه]] و آلودگی‌های آن پاک می‌‌کند. <ref>المیزان، ج ۵، ص۲۳۰؛ الصافی، ج ۲، ص۱۹؛ تفسیر قرطبی، ج ۶، ص۱۰۸.</ref> به تعبیر برخی [[عارفان]]، همان‌گونه که خاک [[آتش]] را خاموش می‌‌کند [[انسان]] نیز به وسیله تیمم با خاک، آتش [[شهوت]] را در [[دنیا]] و آتش [[کیفر]] را در [[آخرت]] خاموش می‌‌کند.<ref>کشف الاسرار، ج ۳، ص۵۰.</ref> | #تیمم موجب [[طهارت باطنی]] [[انسان]] می‌‌گردد: {{متن قرآن|لِيُطَهِّرَكُمْ}}<ref> سوره مائده، آیه ۶.</ref> و از این راه [[خداوند]] انسان را از [[گناه]] و آلودگی‌های آن پاک می‌‌کند. <ref>المیزان، ج ۵، ص۲۳۰؛ الصافی، ج ۲، ص۱۹؛ تفسیر قرطبی، ج ۶، ص۱۰۸.</ref> به تعبیر برخی [[عارفان]]، همان‌گونه که خاک [[آتش]] را خاموش می‌‌کند [[انسان]] نیز به وسیله تیمم با خاک، آتش [[شهوت]] را در [[دنیا]] و آتش [[کیفر]] را در [[آخرت]] خاموش می‌‌کند.<ref>کشف الاسرار، ج ۳، ص۵۰.</ref> | ||
#لمس کردن و سودنِ شریف‌ترین عضو بدن (پیشانی و صورت) با خاک، موجب تثبیت و تقویت [[روح]] [[فروتنی]] و [[تواضع]] در انسان می‌‌گردد. <ref>نمونه، ج ۳، ص۴۴۲؛ تفسیر جامع، ج ۱، ص۱۲۱.</ref> | #لمس کردن و سودنِ شریف‌ترین عضو بدن (پیشانی و صورت) با خاک، موجب تثبیت و تقویت [[روح]] [[فروتنی]] و [[تواضع]] در انسان می‌‌گردد. <ref>نمونه، ج ۳، ص۴۴۲؛ تفسیر جامع، ج ۱، ص۱۲۱.</ref> | ||
#از جمله حکمت‌های تشریع تیمم، [[رفع حرج]] و [[سختی]] از [[مکلفان]] هنگام نیافتن آب یا زیانبار بودن آب برای آنان است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref>.<ref>المیزان، ج ۵، ص۲۳۰؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۲، ص۳۱.</ref>؛ زیرا اگر [[مکلفان]] همواره ملزم به کسب [[طهارت]] با [[وضو]] و [[غسل]] می‌‌شدند برایشان [[مشقت]] آور بود. به تعبیر [[آیه]] فوق، [[خداوند]] با جایگزین کردن [[تیمم]] هنگام [[اضطرار]]، [[تکلیف]] [[نمازگزار]] را آسان و [[نعمت]] خود را بر آنان کامل کرده است: {{متن قرآن|وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref> التبیان، ج ۳، ص۴۵۸ - ۴۵۹؛ تفسیر قرطبی، ج ۶، ص۱۰۸.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، | #از جمله حکمت‌های تشریع تیمم، [[رفع حرج]] و [[سختی]] از [[مکلفان]] هنگام نیافتن آب یا زیانبار بودن آب برای آنان است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref>.<ref>المیزان، ج ۵، ص۲۳۰؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۲، ص۳۱.</ref>؛ زیرا اگر [[مکلفان]] همواره ملزم به کسب [[طهارت]] با [[وضو]] و [[غسل]] می‌‌شدند برایشان [[مشقت]] آور بود. به تعبیر [[آیه]] فوق، [[خداوند]] با جایگزین کردن [[تیمم]] هنگام [[اضطرار]]، [[تکلیف]] [[نمازگزار]] را آسان و [[نعمت]] خود را بر آنان کامل کرده است: {{متن قرآن|وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref> التبیان، ج ۳، ص۴۵۸ - ۴۵۹؛ تفسیر قرطبی، ج ۶، ص۱۰۸.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۲.</ref> | ||
==پیشینه [[تشریع]] تیمم== | ==پیشینه [[تشریع]] تیمم== | ||
تیمم در [[شرایع]] پیشین سابقه نداشته <ref>تفسیر قمی، ج ۱، ص۲۴۲؛ بحارالانوار، ج ۷۸، ص۱۵۵.</ref> و از تسهیلات ویژه [[امت]] [[پیامبر اکرم]] {{صل}} است.<ref> التبیان، ج ۴، ص۵۶۰؛ زادالمسیر، ج ۳، ص۱۸۵.</ref> [[قرآن کریم]] در آیه {{متن قرآن|الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}}<ref>«همان کسان که از فرستاده پیام‌آور درس ناخوانده پیروی میکنند، همان که (نام) او را نزد خویش در تورات و انجیل نوشته می‌یابند؛ آنان را به نیکی فرمان می‌دهد و از بدی باز می‌دارد و چیزهای پاکیزه را بر آنان حلال و چیزهای ناپاک را بر آنان حرام می‌گرداند و بار (تکلیف) های گران و بندهایی را که بر آنها (بسته) بود از آنان برمی‌دارد، پس کسانی که به او ایمان آورده و او را بزرگ داشته و بدو یاری رسانده‌اند و از نوری که همراه وی فرو فرستاده شده است پیروی کرده‌اند رستگارند» سوره اعراف، آیه ۱۵۷.</ref> [[پیامبر]] {{صل}} را از رسولانی شمرده که بارهای سنگین و [[غل]] و زنجیرها را از [[مسلمانان]] برمی‌دارد: {{متن قرآن|وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ}}. برخی [[مفسران]] از جمله مصادیق «اِصر» را در آیه، تکلیف به طهارت با آب در شرایع پیشین در همه احوال دانسته‌اند که [[پیامبراکرم]] {{صل}} آن را در موارد اضطرار از [[پیروان]] خود برداشت و تیمم را جایگزین آن کرد.<ref> تفسیر قمی، ج ۱ ص۲۴۲؛ بحارالانوار، ج ۷۸، ص۱۵۵.</ref> [[پیامبر اکرم]] {{صل}}، سه چیز از جمله [[تیمم]] را از امتیازات [[مسلمانان]] برشمرده است.<ref>صحیح مسلم، ج ۲، ص۶۳؛ کنزالعمال، ج ۱۱، ص۴۰۹.</ref> در احادیثی دیگر<ref>صحیح البخاری، ج ۱، ص۸۶؛ وسائل الشیعه، ج ۲، ص۳۵۰.</ref> از جمله در [[روایات اهل بیت]] {{عم}}<ref>الکافی، ج ۲، ص۱۷؛ وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۵۰.</ref> تیمم در شمار ۴ یا ۵ امتیازی دانسته شده که از میان [[پیامبران الهی]] تنها به [[پیامبراکرم]] {{صل}} داده شده است. | تیمم در [[شرایع]] پیشین سابقه نداشته <ref>تفسیر قمی، ج ۱، ص۲۴۲؛ بحارالانوار، ج ۷۸، ص۱۵۵.</ref> و از تسهیلات ویژه [[امت]] [[پیامبر اکرم]] {{صل}} است.<ref> التبیان، ج ۴، ص۵۶۰؛ زادالمسیر، ج ۳، ص۱۸۵.</ref> [[قرآن کریم]] در آیه {{متن قرآن|الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}}<ref>«همان کسان که از فرستاده پیام‌آور درس ناخوانده پیروی میکنند، همان که (نام) او را نزد خویش در تورات و انجیل نوشته می‌یابند؛ آنان را به نیکی فرمان می‌دهد و از بدی باز می‌دارد و چیزهای پاکیزه را بر آنان حلال و چیزهای ناپاک را بر آنان حرام می‌گرداند و بار (تکلیف) های گران و بندهایی را که بر آنها (بسته) بود از آنان برمی‌دارد، پس کسانی که به او ایمان آورده و او را بزرگ داشته و بدو یاری رسانده‌اند و از نوری که همراه وی فرو فرستاده شده است پیروی کرده‌اند رستگارند» سوره اعراف، آیه ۱۵۷.</ref> [[پیامبر]] {{صل}} را از رسولانی شمرده که بارهای سنگین و [[غل]] و زنجیرها را از [[مسلمانان]] برمی‌دارد: {{متن قرآن|وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ}}. برخی [[مفسران]] از جمله مصادیق «اِصر» را در آیه، تکلیف به طهارت با آب در شرایع پیشین در همه احوال دانسته‌اند که [[پیامبراکرم]] {{صل}} آن را در موارد اضطرار از [[پیروان]] خود برداشت و تیمم را جایگزین آن کرد.<ref> تفسیر قمی، ج ۱ ص۲۴۲؛ بحارالانوار، ج ۷۸، ص۱۵۵.</ref> [[پیامبر اکرم]] {{صل}}، سه چیز از جمله [[تیمم]] را از امتیازات [[مسلمانان]] برشمرده است.<ref>صحیح مسلم، ج ۲، ص۶۳؛ کنزالعمال، ج ۱۱، ص۴۰۹.</ref> در احادیثی دیگر<ref>صحیح البخاری، ج ۱، ص۸۶؛ وسائل الشیعه، ج ۲، ص۳۵۰.</ref> از جمله در [[روایات اهل بیت]] {{عم}}<ref>الکافی، ج ۲، ص۱۷؛ وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۵۰.</ref> تیمم در شمار ۴ یا ۵ امتیازی دانسته شده که از میان [[پیامبران الهی]] تنها به [[پیامبراکرم]] {{صل}} داده شده است. | ||
درباره چگونگی [[تشریع]] تیمم نقل کرده‌اند که در سال پنجم یا [[ششم هجری]] در [[غزوه بنی مصطلق]] [[پیامبر]] گروهی از مسلمانان را به مأموریتی فرستاد و آنان چون هنگام ظهر آبی نیافتند، بدون [[طهارت]] [[نماز]] گزاردند. در پی آن، [[آیه تیمم]] نازل شد: {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا}}<ref>« آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید » سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>.<ref>تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۱۵؛ بحارالانوار، ج ۲۰، ص۲۹۵.</ref> طبق [[نقلی]] دیگر، پیامبراکرم {{صل}} که با گروهی از مسلمانان همسفر بودند، هنگام نماز آب نیافتند و آیه تیمم نازل شد. <ref>اسباب النزول، ص۱۰۲؛ المعجم الکبیر، ج ۲۳، ص۴۹.</ref> درباره [[شأن نزول]] عبارتِ {{متن قرآن|وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى}}<ref>«اگر بیمار بودید» سوره نساء، آیه | درباره چگونگی [[تشریع]] تیمم نقل کرده‌اند که در سال پنجم یا [[ششم هجری]] در [[غزوه بنی مصطلق]] [[پیامبر]] گروهی از مسلمانان را به مأموریتی فرستاد و آنان چون هنگام ظهر آبی نیافتند، بدون [[طهارت]] [[نماز]] گزاردند. در پی آن، [[آیه تیمم]] نازل شد: {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا}}<ref>« آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید » سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>.<ref>تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۱۵؛ بحارالانوار، ج ۲۰، ص۲۹۵.</ref> طبق [[نقلی]] دیگر، پیامبراکرم {{صل}} که با گروهی از مسلمانان همسفر بودند، هنگام نماز آب نیافتند و آیه تیمم نازل شد. <ref>اسباب النزول، ص۱۰۲؛ المعجم الکبیر، ج ۲۳، ص۴۹.</ref> درباره [[شأن نزول]] عبارتِ {{متن قرآن|وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى}}<ref>«اگر بیمار بودید» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>، {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا}}<ref>« آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> در این [[آیات]] که تجویز تیمم [[بیماران]] را دربردارد، نیز گفته‌اند که درباره فردی از [[انصار]] نازل شد که به سبب جراحت و [[بیماری]]، [[توانایی]] وضوگرفتن نداشت.<ref>مجمع البیان، ج ۳، ص۲۰۵؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۱۴؛ نورالثقلین، ج ۱، ص۴۸۴.</ref> برخی برآن‌اند که [[حکم]] تیمم در ابتدای [[بعثت پیامبر اکرم]] {{صل}} در [[مکه]] تشریع، ولی آیات تیمم در [[مدینه]] نازل شد و از حکم تشریع شده در مکه خبر داد. [[پیامبر اکرم]] {{صل}} در مواردی که مسلمانان به این حکم نیاز پیدا می‌‌کردند، این آیات را برای آنان [[تلاوت]] می‌‌فرمود <ref>احادیث عایشه، ج ۲، ص۱۶۳ - ۱۶۴؛ سبل السلام، ج ۱، ص۴۰.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۳.</ref> | ||
==اسباب [[تیمم]]== | ==اسباب [[تیمم]]== | ||
[[بیماری]]،[[سفر]] و سرزدن [[حدث]] و نیافتن آب از اسباب جواز یا [[وجوب]] تیمم به جای [[وضو]] و [[غسل]] اند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> معدودی از [[فقهای اهل سنت]] با استناد به ظاهر این [[آیات]] گفته‌اند که مسافر و [[بیمار]] حتی در صورت دسترسی به آب می‌‌توانند تیمم کنند.<ref>تفسیر المنار، ج ۵، ص۱۱۹ - ۱۲۰.</ref> با توجه به [[مخالفت]] این برداشت با [[سنت]] [[قطعی]] و [[فقه اسلامی]]، برخی از [[مفسران]] آیات مذکور را از آیات مشکل [[قرآن]] برشمرده‌اند؛<ref>تفسیر المنار، ج ۵، ص۱۲۰؛ زبده البیان، ص۲۰؛ روح المعانی، ج ۵، ص۶۴.</ref> ولی بیشتر مفسران و [[فقها]] ظهور و دلالت این آیات را آشکار دانسته و گفته‌اند که کلمه {{متن قرآن|أَوْ}} در جمله {{متن قرآن|أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ}}<ref>«یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد » سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> به معنای واو [[عاطفه]] و در نتیجه، [[آیه]] بدین معناست که اگر بیمار یا مسافر بودید و [[محدث]] شدید و آب نیافتید، تیمم کنید.<ref>کنزالعرفان، ج ۱، ص۲۴؛ فقه القرآن، ج ۱، ص۳۶؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۲۰.</ref> برخی دیگر {{متن قرآن|أَوْ}} را به معنای اصلی خود دانسته؛ ولی قید {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً}}<ref>« و آب نیافتید» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> را به همه جملات پیشین بازگردانده‌اند، بنابراین، آیه بدین معناست که اگر بیمار یا مسافر بودید و آب نیافتید و حتی اگر بیمار و مسافر نبودید و دچار حدث شدید و آب نیافتید، تیمم کنید،<ref>التیمم، ص۱۸؛ التنقیح، ج ۹، ص۳۶۲، ۳۶۴؛ بدایة المجتهد، ج ۱، ص۵۷.</ref> بر این اساس سبب اصلی جواز تیمم، نیافتن آب است و [[مسافرت]] و بیماری تنها از آن رو در این آیات مطرح شده‌اند که این دو سبب بیش از سایر عوامل، وضو یا غسل را با اشکال مواجه می‌‌سازند،<ref>التنقیح، ج ۹، ص۳۶۴، «کتاب الطهاره».</ref> پس عمده‌ترین اسباب تیمم عبارت‌اند از<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، | [[بیماری]]،[[سفر]] و سرزدن [[حدث]] و نیافتن آب از اسباب جواز یا [[وجوب]] تیمم به جای [[وضو]] و [[غسل]] اند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> معدودی از [[فقهای اهل سنت]] با استناد به ظاهر این [[آیات]] گفته‌اند که مسافر و [[بیمار]] حتی در صورت دسترسی به آب می‌‌توانند تیمم کنند.<ref>تفسیر المنار، ج ۵، ص۱۱۹ - ۱۲۰.</ref> با توجه به [[مخالفت]] این برداشت با [[سنت]] [[قطعی]] و [[فقه اسلامی]]، برخی از [[مفسران]] آیات مذکور را از آیات مشکل [[قرآن]] برشمرده‌اند؛<ref>تفسیر المنار، ج ۵، ص۱۲۰؛ زبده البیان، ص۲۰؛ روح المعانی، ج ۵، ص۶۴.</ref> ولی بیشتر مفسران و [[فقها]] ظهور و دلالت این آیات را آشکار دانسته و گفته‌اند که کلمه {{متن قرآن|أَوْ}} در جمله {{متن قرآن|أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ}}<ref>«یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد » سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> به معنای واو [[عاطفه]] و در نتیجه، [[آیه]] بدین معناست که اگر بیمار یا مسافر بودید و [[محدث]] شدید و آب نیافتید، تیمم کنید.<ref>کنزالعرفان، ج ۱، ص۲۴؛ فقه القرآن، ج ۱، ص۳۶؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۲۰.</ref> برخی دیگر {{متن قرآن|أَوْ}} را به معنای اصلی خود دانسته؛ ولی قید {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً}}<ref>« و آب نیافتید» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> را به همه جملات پیشین بازگردانده‌اند، بنابراین، آیه بدین معناست که اگر بیمار یا مسافر بودید و آب نیافتید و حتی اگر بیمار و مسافر نبودید و دچار حدث شدید و آب نیافتید، تیمم کنید،<ref>التیمم، ص۱۸؛ التنقیح، ج ۹، ص۳۶۲، ۳۶۴؛ بدایة المجتهد، ج ۱، ص۵۷.</ref> بر این اساس سبب اصلی جواز تیمم، نیافتن آب است و [[مسافرت]] و بیماری تنها از آن رو در این آیات مطرح شده‌اند که این دو سبب بیش از سایر عوامل، وضو یا غسل را با اشکال مواجه می‌‌سازند،<ref>التنقیح، ج ۹، ص۳۶۴، «کتاب الطهاره».</ref> پس عمده‌ترین اسباب تیمم عبارت‌اند از<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۴.</ref>: | ||
===یافت نشدن آب=== | ===یافت نشدن آب=== | ||
با نبودن آب، [[مکلف]] باید به جای [[وضو]] و [[غسل]] [[تیمم]] کند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>.<ref>ارشاد الاذهان، ج ۱، ص۲۳۳؛ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۴۹.</ref> این نکته در [[احادیث]] منقول از [[پیامبر]] {{صل}}<ref>سنن ابی داود، ج ۱، ص۸۴؛ سنن الترمذی، ج ۱، ص۸۱؛ سنن النسائی، ج ۱، ص۲۱۳.</ref> و [[اهل بیت]]<ref>الکافی، ج ۳، ص۶۱؛ تهذیب، ج ۱، ص۱۸۳؛ وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۴۱.</ref> نیز مطرح شده است. از [[ظاهر آیه]] برمی‌آید که هرگاه آب برای وضو یا غسل کافی نباشد نیز تیمم جایز است؛<ref>التنقیح، ج ۹، ص۳۵۷، ۳۶۷؛ التیمم، ص۲۰.</ref> ولی برخی [[فقها]] بر آن‌اند که اگر برای بخشی از اعضای وضو یا غسل آب باشد، مکلف باید آن مقدار را به کار برده، برای مقدار مانده تیمم کند؛<ref>الاقناع، ج ۱، ص۷۲؛ المغنی، ج ۱، ص۲۴۷؛ مغنی المحتاج، ج ۱، ص۸۹.</ref> همچنین تعبیر {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً }} در [[آیات]] دلالت دارد که [[نمازگزار]] باید قبل از تیمم، برای یافتن آب جست و جو کند و در صورت نیافتن آب، تیمم کند.<ref>تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۴۹؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۱۶؛ المغنی، ج ۱، ص۲۳۶.</ref> در احادیث نیز این [[تکلیف]] مطرح شده است.<ref>وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۴۱؛ السنن الکبری، ج ۱، ص۲۳۳.</ref> [[رأی]] مشهور فقهای امامی<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۹۲؛ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۴۹.</ref> و برخی [[فقهای اهل سنت]]<ref>المجموع، ج ۲، ص۲۴۸؛ المبسوط، سرخسی، ج ۱، ص۱۰۸.</ref> نیز همین است؛ اما برخی از فقهای اهل سنت برآن‌اند که جست و جوی آب لازم نیست.<ref> المغنی، ج ۱، ص۲۳۶؛ الخلاف، ج ۱، ص۱۴۷.</ref> بیشتر [[فقهای شیعه]] جست و جو را به اندازه مسافت پرتاب دو تیر در [[زمین]] هموار و یک تیر در زمین ناهموار لازم دانسته‌اند؛<ref>مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۳۳۶؛ السرائر، ج ۱، ص۱۳۵؛ المهذب، ج ۱، ص۴۷.</ref> اما فقهای دیگر جست و جو را تا حد پرتاب یک تیر در همه موارد<ref>الحدائق، ج ۴، ص۲۵۰؛ البحر الرائق، ج ۱، ص۲۸۰ - ۲۸۱؛ تحفة الفقهاء، ج ۱، ص۳۸.</ref> یا تا هنگامی که وقت [[اجازه]] دهد<ref> مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۳۳۸؛ روضة الطالبین، ج ۱، ص۲۰۵.</ref> یا [[امید]] پیدا کردن آب باشد<ref> البحر الرائق، ج ۱، ص۲۸۰ - ۲۸۱.</ref> ضروری شمرده‌اند. البته تکلیف جست و جو در مواردی ساقط میشود؛ از جمله جایی که [[جان]] یا [[مال]] خودش در معرض خطر<ref>السرائر، ج ۱، ص۱۳۵؛ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۵۱.</ref> یا وقت [[نماز]] تنگ<ref>تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۵۲؛ روضة الطالبین، ج ۱، ص۲۰۵.</ref> یا یافت نشدن آب [[یقینی]] باشد.<ref>مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۳۴۱؛ قواعد الاحکام، ج ۱، ص۲۳۶؛ جامع المقاصد، ج ۱، ص۴۶۵.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، | با نبودن آب، [[مکلف]] باید به جای [[وضو]] و [[غسل]] [[تیمم]] کند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>.<ref>ارشاد الاذهان، ج ۱، ص۲۳۳؛ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۴۹.</ref> این نکته در [[احادیث]] منقول از [[پیامبر]] {{صل}}<ref>سنن ابی داود، ج ۱، ص۸۴؛ سنن الترمذی، ج ۱، ص۸۱؛ سنن النسائی، ج ۱، ص۲۱۳.</ref> و [[اهل بیت]]<ref>الکافی، ج ۳، ص۶۱؛ تهذیب، ج ۱، ص۱۸۳؛ وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۴۱.</ref> نیز مطرح شده است. از [[ظاهر آیه]] برمی‌آید که هرگاه آب برای وضو یا غسل کافی نباشد نیز تیمم جایز است؛<ref>التنقیح، ج ۹، ص۳۵۷، ۳۶۷؛ التیمم، ص۲۰.</ref> ولی برخی [[فقها]] بر آن‌اند که اگر برای بخشی از اعضای وضو یا غسل آب باشد، مکلف باید آن مقدار را به کار برده، برای مقدار مانده تیمم کند؛<ref>الاقناع، ج ۱، ص۷۲؛ المغنی، ج ۱، ص۲۴۷؛ مغنی المحتاج، ج ۱، ص۸۹.</ref> همچنین تعبیر {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً }} در [[آیات]] دلالت دارد که [[نمازگزار]] باید قبل از تیمم، برای یافتن آب جست و جو کند و در صورت نیافتن آب، تیمم کند.<ref>تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۴۹؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۱۶؛ المغنی، ج ۱، ص۲۳۶.</ref> در احادیث نیز این [[تکلیف]] مطرح شده است.<ref>وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۴۱؛ السنن الکبری، ج ۱، ص۲۳۳.</ref> [[رأی]] مشهور فقهای امامی<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۹۲؛ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۴۹.</ref> و برخی [[فقهای اهل سنت]]<ref>المجموع، ج ۲، ص۲۴۸؛ المبسوط، سرخسی، ج ۱، ص۱۰۸.</ref> نیز همین است؛ اما برخی از فقهای اهل سنت برآن‌اند که جست و جوی آب لازم نیست.<ref> المغنی، ج ۱، ص۲۳۶؛ الخلاف، ج ۱، ص۱۴۷.</ref> بیشتر [[فقهای شیعه]] جست و جو را به اندازه مسافت پرتاب دو تیر در [[زمین]] هموار و یک تیر در زمین ناهموار لازم دانسته‌اند؛<ref>مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۳۳۶؛ السرائر، ج ۱، ص۱۳۵؛ المهذب، ج ۱، ص۴۷.</ref> اما فقهای دیگر جست و جو را تا حد پرتاب یک تیر در همه موارد<ref>الحدائق، ج ۴، ص۲۵۰؛ البحر الرائق، ج ۱، ص۲۸۰ - ۲۸۱؛ تحفة الفقهاء، ج ۱، ص۳۸.</ref> یا تا هنگامی که وقت [[اجازه]] دهد<ref> مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۳۳۸؛ روضة الطالبین، ج ۱، ص۲۰۵.</ref> یا [[امید]] پیدا کردن آب باشد<ref> البحر الرائق، ج ۱، ص۲۸۰ - ۲۸۱.</ref> ضروری شمرده‌اند. البته تکلیف جست و جو در مواردی ساقط میشود؛ از جمله جایی که [[جان]] یا [[مال]] خودش در معرض خطر<ref>السرائر، ج ۱، ص۱۳۵؛ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۵۱.</ref> یا وقت [[نماز]] تنگ<ref>تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۵۲؛ روضة الطالبین، ج ۱، ص۲۰۵.</ref> یا یافت نشدن آب [[یقینی]] باشد.<ref>مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۳۴۱؛ قواعد الاحکام، ج ۱، ص۲۳۶؛ جامع المقاصد، ج ۱، ص۴۶۵.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص.۲۴۵</ref> | ||
===[[دشواری]] کاربرد آب=== | ===[[دشواری]] کاربرد آب=== | ||
چنانچه آب موجود باشد ولی استفاده از آن به عللی مانند سرمای شدید، [[ترس]] از سارقان و درندگان و گران قیمت بودن آب دشوار و [[مشقت]] آور باشد [[تیمم]] جایز است.<ref>[[ارشاد]] الاذهان، ج ۱، ص۲۳۳؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۳۵۰.</ref> مستند این امر به نظر برخی [[فقها]] تعبیر {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا}}<ref>«آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید » سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> است که افزون بر یافت نشدن [[حقیقی]] آب، موارد ممنوعیت [[عقلی]] و [[شرعی]] کاربرد آن را نیز دربرمی گیرد،<ref>[[فقه]] القرآن، ج ۱، ص۳۸؛ الفرقان، ج ۶، ص۱۸۴ - ۱۸۷.</ref> زیرا تعبیر [[آیه]] شامل دشواری کاربرد آب نیز میشود، هرچند آب موجود باشد؛<ref>ذخیره المعاد، ج ۱، ص۱۰۷؛ [[مشرق]] الشمسین، ص۳۳۷.</ref> همچنین به نظر شماری از فقها، آیه مذکور شامل [[ضرورت]] تیمم در موارد غصبی بودن آب می‌‌گردد.<ref>الفرقان، ج ۶، ص۱۹۱؛ التنقیح، ج ۱۰، ص۸.</ref> برخی فقها برای [[وجوب]] [[تیمم]] به سبب [[دشواری]] کاربرد آب به آیاتی که بر [[نفی حرج]] در [[دین]] دلالت دارند مانند [[آیه]]{{متن قرآن|مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ}}<ref>«خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند » سوره مائده، آیه | چنانچه آب موجود باشد ولی استفاده از آن به عللی مانند سرمای شدید، [[ترس]] از سارقان و درندگان و گران قیمت بودن آب دشوار و [[مشقت]] آور باشد [[تیمم]] جایز است.<ref>[[ارشاد]] الاذهان، ج ۱، ص۲۳۳؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۳۵۰.</ref> مستند این امر به نظر برخی [[فقها]] تعبیر {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا}}<ref>«آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید » سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> است که افزون بر یافت نشدن [[حقیقی]] آب، موارد ممنوعیت [[عقلی]] و [[شرعی]] کاربرد آن را نیز دربرمی گیرد،<ref>[[فقه]] القرآن، ج ۱، ص۳۸؛ الفرقان، ج ۶، ص۱۸۴ - ۱۸۷.</ref> زیرا تعبیر [[آیه]] شامل دشواری کاربرد آب نیز میشود، هرچند آب موجود باشد؛<ref>ذخیره المعاد، ج ۱، ص۱۰۷؛ [[مشرق]] الشمسین، ص۳۳۷.</ref> همچنین به نظر شماری از فقها، آیه مذکور شامل [[ضرورت]] تیمم در موارد غصبی بودن آب می‌‌گردد.<ref>الفرقان، ج ۶، ص۱۹۱؛ التنقیح، ج ۱۰، ص۸.</ref> برخی فقها برای [[وجوب]] [[تیمم]] به سبب [[دشواری]] کاربرد آب به آیاتی که بر [[نفی حرج]] در [[دین]] دلالت دارند مانند [[آیه]]{{متن قرآن|مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ}}<ref>«خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند » سوره مائده، آیه ۶.</ref> نیز استناد کرده‌اند.<ref>زبدة البیان، ص۲۰؛ المحلی، ج ۲، ص۱۱۶.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۶.</ref> | ||
===زیانبار بودن آب=== | ===زیانبار بودن آب=== | ||
چنانچه کاربرد آب برای [[بیمار]] زیانبار باشد، به جای [[غسل]] یا [[وضو]]، تیمم [[واجب]] میشود: {{متن قرآن|وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا}}<ref>«و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید » سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>.<ref>شرایع الاسلام، ج ۱، ص۳۸؛ المبسوط، سرخسی، ج ۱، ص۱۱۲.</ref>؛ با این توضیح که تعبیر {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا}} در آیه شامل زیانبار بودن کاربرد آب نیز میشود.<ref>زبدة البیان، ص۲۵؛ التنقیح، ج ۱۰، ص۷؛ احکام القرآن، ج ۲، ص۴۶۱.</ref> برخی در این باره، به [[آیات]] {{متن قرآن|وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ}}<ref>«و در راه خداوند هزینه کنید و با دست خویش خود را به نابودی نیفکنید و نیکوکار باشید که خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد» سوره بقره، آیه ۱۹۵.</ref> که از قرار دادن خود در معرض [[هلاکت]] منع کرده. و {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا}}<ref>«ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۹.</ref> که [[انسان‌ها]] را از کشتن خود برحذر داشته است: {{متن قرآن|وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ}} استناد کرده‌اند.<ref>مدارک الاحکام، ج ۲، ص۱۹۲؛ سبل السلام، ج ۱، ص۹۸؛ الشرح الکبیر، ج ۱، ص۲۳۸.</ref> بنابر روایتی، یکی از [[اصحاب پیامبر اکرم]] {{صل}} با استناد به آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا}}<ref>«ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۹.</ref> در شبی سرد به جای غسل تیمم کرد و [[پیامبر]] عمل او را [[تأیید]] فرمود.<ref>سنن ابی داود، ج ۱، ص۸۴ - ۸۵؛ المستدرک، ج ۱، ص۱۷۷.</ref> بنابر روایتی، [[پیامبر اکرم]] {{صل}} درباره گروهی از [[مسلمانان]] که انجام دادن غسل را به مجروحی توصیه کرده بودند و وی در پی آن از [[دنیا]] رفته بود فرمود: [[خدا]] آنان را بکشد که وی را کشتند. او می‌‌توانست تیمم کند.<ref>سنن ابی داود، ج ۱، ص۸۵؛ الکافی، ج ۳، ص۶۸.</ref> دلیل دیگر [[فقها]] آیاتی‌اند که بر [[نفی عسر و حرج]] در دین دلالت دارند.<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۶۶؛ القواعد الفقهیه، ج ۱، ص۷۰؛ المحلی، ج ۲، ص۱۲۵.</ref> | چنانچه کاربرد آب برای [[بیمار]] زیانبار باشد، به جای [[غسل]] یا [[وضو]]، تیمم [[واجب]] میشود: {{متن قرآن|وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا}}<ref>«و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید » سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>.<ref>شرایع الاسلام، ج ۱، ص۳۸؛ المبسوط، سرخسی، ج ۱، ص۱۱۲.</ref>؛ با این توضیح که تعبیر {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا}} در آیه شامل زیانبار بودن کاربرد آب نیز میشود.<ref>زبدة البیان، ص۲۵؛ التنقیح، ج ۱۰، ص۷؛ احکام القرآن، ج ۲، ص۴۶۱.</ref> برخی در این باره، به [[آیات]] {{متن قرآن|وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ}}<ref>«و در راه خداوند هزینه کنید و با دست خویش خود را به نابودی نیفکنید و نیکوکار باشید که خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد» سوره بقره، آیه ۱۹۵.</ref> که از قرار دادن خود در معرض [[هلاکت]] منع کرده. و {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا}}<ref>«ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۹.</ref> که [[انسان‌ها]] را از کشتن خود برحذر داشته است: {{متن قرآن|وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ}} استناد کرده‌اند.<ref>مدارک الاحکام، ج ۲، ص۱۹۲؛ سبل السلام، ج ۱، ص۹۸؛ الشرح الکبیر، ج ۱، ص۲۳۸.</ref> بنابر روایتی، یکی از [[اصحاب پیامبر اکرم]] {{صل}} با استناد به آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا}}<ref>«ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۹.</ref> در شبی سرد به جای غسل تیمم کرد و [[پیامبر]] عمل او را [[تأیید]] فرمود.<ref>سنن ابی داود، ج ۱، ص۸۴ - ۸۵؛ المستدرک، ج ۱، ص۱۷۷.</ref> بنابر روایتی، [[پیامبر اکرم]] {{صل}} درباره گروهی از [[مسلمانان]] که انجام دادن غسل را به مجروحی توصیه کرده بودند و وی در پی آن از [[دنیا]] رفته بود فرمود: [[خدا]] آنان را بکشد که وی را کشتند. او می‌‌توانست تیمم کند.<ref>سنن ابی داود، ج ۱، ص۸۵؛ الکافی، ج ۳، ص۶۸.</ref> دلیل دیگر [[فقها]] آیاتی‌اند که بر [[نفی عسر و حرج]] در دین دلالت دارند.<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۶۶؛ القواعد الفقهیه، ج ۱، ص۷۰؛ المحلی، ج ۲، ص۱۲۵.</ref> | ||
در [[احادیث اهل بیت]] {{عم}} نیز [[بیماری]] از اسباب جواز تیمم دانسته شده است.<ref>الکافی، ج ۳، ص۶۸؛ تهذیب، ج ۱، ص۱۸۵؛ جامع احادیث الشیعه، ج ۳، ص۴۸.</ref> به نظر برخی واژه «مَرضی» در آیات مذکور شامل همه [[بیماران]] میشود<ref>ذخیره المعاد، ج ۱، ص۹۳؛ بدائع الصنائع، ج ۱، ص۴۸.</ref>؛ اما عده ای برآن‌اند که [[تیمم]] در صورتی برای [[بیمار]] جایز است که بیماریش شدید باشد یا آب موجب تشدید آن یا به تأخیر افتادن بهبودی [[سلامت]] وی گردد.<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۶۵؛ المغنی، ج ۱، ص۲۶۲؛ مواهب الجلیل، ج ۱، ص۴۸۹.</ref> برخی دیگر گفته‌اند: بیمار، تنها در صورت [[ترس از مرگ]] می‌‌تواند تیمم کند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج ۱، ص۱۱۲؛ بدائع الصنائع، ج ۱، ص۴۸؛ جامع المقاصد، ج ۱۲، ص۲۵.</ref> برخی [[فقها]] از [[آیات]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> استفاده کرده‌اند که تیمم برای بیمارانی که به آب دسترسی دارند جایز نیست؛ زیرا در این آیات جواز تیمم برای این افراد به نیافتن آب مشروط شده است.<ref>تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۱۸؛ بدایة المجتهد، ج ۱، ص۵۷.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، | در [[احادیث اهل بیت]] {{عم}} نیز [[بیماری]] از اسباب جواز تیمم دانسته شده است.<ref>الکافی، ج ۳، ص۶۸؛ تهذیب، ج ۱، ص۱۸۵؛ جامع احادیث الشیعه، ج ۳، ص۴۸.</ref> به نظر برخی واژه «مَرضی» در آیات مذکور شامل همه [[بیماران]] میشود<ref>ذخیره المعاد، ج ۱، ص۹۳؛ بدائع الصنائع، ج ۱، ص۴۸.</ref>؛ اما عده ای برآن‌اند که [[تیمم]] در صورتی برای [[بیمار]] جایز است که بیماریش شدید باشد یا آب موجب تشدید آن یا به تأخیر افتادن بهبودی [[سلامت]] وی گردد.<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۶۵؛ المغنی، ج ۱، ص۲۶۲؛ مواهب الجلیل، ج ۱، ص۴۸۹.</ref> برخی دیگر گفته‌اند: بیمار، تنها در صورت [[ترس از مرگ]] می‌‌تواند تیمم کند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج ۱، ص۱۱۲؛ بدائع الصنائع، ج ۱، ص۴۸؛ جامع المقاصد، ج ۱۲، ص۲۵.</ref> برخی [[فقها]] از [[آیات]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> استفاده کرده‌اند که تیمم برای بیمارانی که به آب دسترسی دارند جایز نیست؛ زیرا در این آیات جواز تیمم برای این افراد به نیافتن آب مشروط شده است.<ref>تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۱۸؛ بدایة المجتهد، ج ۱، ص۵۷.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۶.</ref> | ||
=== نیاز شدید به آب=== | === نیاز شدید به آب=== | ||
چنانچه [[مکلف]] یا دیگران برای [[نوشیدن]] یا مصارف دیگر به آب موجود نیاز شدید داشته باشند وی باید به جای [[وضو]] و [[غسل]] تیمم کند.<ref>تحریر الاحکام، ج ۱، ص۱۴۲؛ مواهب الجلیل، ج ۱، ص۴۹۰.</ref> مستند این [[حکم]] را برخی [[آیه]] {{متن قرآن|وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ}}<ref>«و در راه خداوند هزینه کنید و با دست خویش خود را به نابودی نیفکنید و نیکوکار باشید که خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد» سوره بقره، آیه ۱۹۵.</ref> دانسته‌اند که از افکندن خود در [[هلاکت]] [[نهی]] کرده است؛<ref>ریاض المسائل، ج ۲، ص۲۹۵؛ التیمم، ص۸۰.</ref> همچنین به آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا}}<ref>«ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۹.</ref>.<ref>المحلی، ج ۲، ص۱۳۶.</ref> و آیات [[نفی]] [[عسر]] و حرج در [[دین]] استناد شده است.<ref>مستند الشیعه، ج ۳، ص۳۸۳؛ التنقیح، ج ۹، ص۴۴۳ - ۴۴۴، «کتاب الطهاره»؛ التفسیر الکبیر، ج ۴، ص۳۱۰.</ref> برخی نیز مورد مذکور را از جمله موارد شمول تعبیر {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً}}<ref>« آب نیافتید » سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> در [[آیات]]{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> دانسته‌اند؛ با این [[تفسیر]] که مراد [[آیه]]، ممکن نبودن استفاده از آب است که شامل موضوع مورد بحث میشود.<ref>التیمم، ص۸۰؛ التنقیح، ج ۱۰، ص۷ - ۸، «کتاب الطهاره»؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۲۸.</ref> افزون بر این، چنین [[استدلال]] شده است که در مورد [[تزاحم]] میان دو [[تکلیف]] [[واجب]] ([[وجوب]] [[اقامه نماز]] همراه با [[طهارت]] با آب و وجوب [[حفظ]] خود)، [[حفظ نفس]] مقدم است و از این رو [[مکلف]] باید به جای [[وضو]] یا [[غسل]] [[تیمم]] کند.<ref>التنقیح، ج ۹، ص۴۴۹.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، | چنانچه [[مکلف]] یا دیگران برای [[نوشیدن]] یا مصارف دیگر به آب موجود نیاز شدید داشته باشند وی باید به جای [[وضو]] و [[غسل]] تیمم کند.<ref>تحریر الاحکام، ج ۱، ص۱۴۲؛ مواهب الجلیل، ج ۱، ص۴۹۰.</ref> مستند این [[حکم]] را برخی [[آیه]] {{متن قرآن|وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ}}<ref>«و در راه خداوند هزینه کنید و با دست خویش خود را به نابودی نیفکنید و نیکوکار باشید که خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد» سوره بقره، آیه ۱۹۵.</ref> دانسته‌اند که از افکندن خود در [[هلاکت]] [[نهی]] کرده است؛<ref>ریاض المسائل، ج ۲، ص۲۹۵؛ التیمم، ص۸۰.</ref> همچنین به آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا}}<ref>«ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۹.</ref>.<ref>المحلی، ج ۲، ص۱۳۶.</ref> و آیات [[نفی]] [[عسر]] و حرج در [[دین]] استناد شده است.<ref>مستند الشیعه، ج ۳، ص۳۸۳؛ التنقیح، ج ۹، ص۴۴۳ - ۴۴۴، «کتاب الطهاره»؛ التفسیر الکبیر، ج ۴، ص۳۱۰.</ref> برخی نیز مورد مذکور را از جمله موارد شمول تعبیر {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً}}<ref>« آب نیافتید » سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> در [[آیات]]{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> دانسته‌اند؛ با این [[تفسیر]] که مراد [[آیه]]، ممکن نبودن استفاده از آب است که شامل موضوع مورد بحث میشود.<ref>التیمم، ص۸۰؛ التنقیح، ج ۱۰، ص۷ - ۸، «کتاب الطهاره»؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۲۸.</ref> افزون بر این، چنین [[استدلال]] شده است که در مورد [[تزاحم]] میان دو [[تکلیف]] [[واجب]] ([[وجوب]] [[اقامه نماز]] همراه با [[طهارت]] با آب و وجوب [[حفظ]] خود)، [[حفظ نفس]] مقدم است و از این رو [[مکلف]] باید به جای [[وضو]] یا [[غسل]] [[تیمم]] کند.<ref>التنقیح، ج ۹، ص۴۴۹.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۷.</ref> | ||
=== تنگ بودن وقت برای غسل یا وضو=== | === تنگ بودن وقت برای غسل یا وضو=== | ||
چنانچه برای وضو و غسل وقت کافی نباشد، مکلف باید تیمم کند.<ref>منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۳۷؛ نهایة الاحکام، ج ۱، ص۱۹۷.</ref> مستند [[قرآنی]] این [[حکم]] به نظر برخی [[فقها]]، تعبیر {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا}} است؛ زیرا مراد آیه، دسترسی نداشتن به آب است که شامل این مورد نیز میشود.<ref>ر. ک: منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۳۷؛ التنقیح، ج ۱، ص۷۳؛ ج ۹، ص۴۷۳ - ۴۷۴، «کتاب الطهاره».</ref> به نظر برخی فقها، تجویز تیمم در این مورد تنها در صورتی است که مکلف به عمد وقت را تنگ نکرده باشد و در غیر این صورت تیمم و [[نماز]] او [[باطل]] است و باید پس از انقضای وقت، نماز را با وضو یا غسل اعاده کند؛<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۹۳؛ جامع المقاصد، ج ۱، ص۴۶۶.</ref> ولی برخی دیگر بدون چنین قیدی، تیمم را در هر صورت واجب شمرده‌اند.<ref>شرایع الاسلام، ج ۱، ص۳۸؛ جامع المقاصد، ج ۱، ص۴۶۷؛ مدارک الاحکام، ج ۲، ص۱۸۵.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، | چنانچه برای وضو و غسل وقت کافی نباشد، مکلف باید تیمم کند.<ref>منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۳۷؛ نهایة الاحکام، ج ۱، ص۱۹۷.</ref> مستند [[قرآنی]] این [[حکم]] به نظر برخی [[فقها]]، تعبیر {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا}} است؛ زیرا مراد آیه، دسترسی نداشتن به آب است که شامل این مورد نیز میشود.<ref>ر. ک: منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۳۷؛ التنقیح، ج ۱، ص۷۳؛ ج ۹، ص۴۷۳ - ۴۷۴، «کتاب الطهاره».</ref> به نظر برخی فقها، تجویز تیمم در این مورد تنها در صورتی است که مکلف به عمد وقت را تنگ نکرده باشد و در غیر این صورت تیمم و [[نماز]] او [[باطل]] است و باید پس از انقضای وقت، نماز را با وضو یا غسل اعاده کند؛<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۹۳؛ جامع المقاصد، ج ۱، ص۴۶۶.</ref> ولی برخی دیگر بدون چنین قیدی، تیمم را در هر صورت واجب شمرده‌اند.<ref>شرایع الاسلام، ج ۱، ص۳۸؛ جامع المقاصد، ج ۱، ص۴۶۷؛ مدارک الاحکام، ج ۲، ص۱۸۵.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۸.</ref> | ||
==اجزا و شرایط [[تیمم]]== | ==اجزا و شرایط [[تیمم]]== | ||
تیمم اجزا و شرایطی دارد که بخشی از آنها در [[قرآن کریم]] آمده است: | تیمم اجزا و شرایطی دارد که بخشی از آنها در [[قرآن کریم]] آمده است: | ||
=== [[نیت]]=== | === [[نیت]]=== | ||
نخستین جزء تیمم، نیت و [[قصد قربت]] است.<ref>المغنی، ج ۱، ص۹۱؛ مسالک الافهام،شهید، ج ۱، ص۱۱۴؛ المجموع، ج ۱، ص۳۱۴، ج ۲، ص۲۲۰.</ref> [[لزوم]] نیت از آن روست که تیمم، عملی [[عبادی]] به شمار می‌‌رود و [[مکلف]] باید آن را خالصانه به جای آورد: {{متن قرآن|وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ}}<ref>«و فرمانی نیافته بودند جز این که خدا را در حالی که دین خویش را برای او ناب داشته‌اند، با درستی آیین، بپرستند» سوره بینه، آیه ۵.</ref>.<ref>الرسائل السعدیه، ص۸۵؛ المعتبر، ج ۱، ص۳۹۰؛ کنز العرفان، ج ۱، ص۳۲.</ref> و [[اخلاص]] نیز بدون نیت محقق نمی‌شود <ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۹۰.</ref> این شرط در [[احادیث]] از جمله [[حدیثی]] از [[پیامبر]] {{صل}} نیز مطرح شده است.<ref>وسائل الشیعه، ج ۱، ص۴۸؛ صحیح البخاری، ج ۱، ص۲؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص۱۴۱۳.</ref> درباره [[زمان]] نیت کردن در تیمم، برخی برآن‌اند که نیت باید هنگام زدن دست‌ها بر [[زمین]] باشد؛ زیرا از تعبیر {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> می‌‌توان دریافت که زدن دست‌ها بر زمین نخستین کار در تیمم است؛<ref> مسالک الافهام، کاظمی، ج ۱، ص۶۸؛ تفسیر جامع آیات الاحکام، ج ۱، ص۱۱۳.</ref> ولی عده‌ای معتقدند نیت باید هنگام مسح پیشانی باشد،<ref>مسالک الافهام، کاظمی، ج ۱، ص۶۸؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۲.</ref> زیرا زدن دست‌ها بر زمین همانند برداشتن آب برای شستن صورت در [[وضو]]، مقدمه تیمم است نه جزء آن<ref>مشرق الشمسین، ص۳۳۹؛ مسالک الافهام، کاظمی، ج ۱، ص۶۸؛ التنقیح، ج ۱۰، ص۱۴۹.</ref>. در برابر، عده‌ای نیت را در تیمم لازم ندانسته‌اند.<ref>الرسائل السعدیه، ص۸۵؛ منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۴۵؛ بدایة المجتهد، ج ۱، ص۵۸.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، | نخستین جزء تیمم، نیت و [[قصد قربت]] است.<ref>المغنی، ج ۱، ص۹۱؛ مسالک الافهام،شهید، ج ۱، ص۱۱۴؛ المجموع، ج ۱، ص۳۱۴، ج ۲، ص۲۲۰.</ref> [[لزوم]] نیت از آن روست که تیمم، عملی [[عبادی]] به شمار می‌‌رود و [[مکلف]] باید آن را خالصانه به جای آورد: {{متن قرآن|وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ}}<ref>«و فرمانی نیافته بودند جز این که خدا را در حالی که دین خویش را برای او ناب داشته‌اند، با درستی آیین، بپرستند» سوره بینه، آیه ۵.</ref>.<ref>الرسائل السعدیه، ص۸۵؛ المعتبر، ج ۱، ص۳۹۰؛ کنز العرفان، ج ۱، ص۳۲.</ref> و [[اخلاص]] نیز بدون نیت محقق نمی‌شود <ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۹۰.</ref> این شرط در [[احادیث]] از جمله [[حدیثی]] از [[پیامبر]] {{صل}} نیز مطرح شده است.<ref>وسائل الشیعه، ج ۱، ص۴۸؛ صحیح البخاری، ج ۱، ص۲؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص۱۴۱۳.</ref> درباره [[زمان]] نیت کردن در تیمم، برخی برآن‌اند که نیت باید هنگام زدن دست‌ها بر [[زمین]] باشد؛ زیرا از تعبیر {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> می‌‌توان دریافت که زدن دست‌ها بر زمین نخستین کار در تیمم است؛<ref> مسالک الافهام، کاظمی، ج ۱، ص۶۸؛ تفسیر جامع آیات الاحکام، ج ۱، ص۱۱۳.</ref> ولی عده‌ای معتقدند نیت باید هنگام مسح پیشانی باشد،<ref>مسالک الافهام، کاظمی، ج ۱، ص۶۸؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۲.</ref> زیرا زدن دست‌ها بر زمین همانند برداشتن آب برای شستن صورت در [[وضو]]، مقدمه تیمم است نه جزء آن<ref>مشرق الشمسین، ص۳۳۹؛ مسالک الافهام، کاظمی، ج ۱، ص۶۸؛ التنقیح، ج ۱۰، ص۱۴۹.</ref>. در برابر، عده‌ای نیت را در تیمم لازم ندانسته‌اند.<ref>الرسائل السعدیه، ص۸۵؛ منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۴۵؛ بدایة المجتهد، ج ۱، ص۵۸.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۸.</ref> | ||
===تماس دست‌ها با [[زمین]]=== | ===تماس دست‌ها با [[زمین]]=== | ||
| خط ۵۷: | خط ۵۸: | ||
قول دیگر که بیشتر [[فقهای شیعه]] و [[اهل سنت]] بدان پایبندند آن است که تیمم با دیگر اجزای زمین جز خاک نیز جایز است.<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۷۲؛ تذکرة الفقهاء، ج ۱، ص۶۲؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۸ - ۵۹۰.</ref> مستند این [[رأی]] آن است که مفهوم واژه «صعید» به نظر بیشترِ لغویان صرفاً خاک نیست، بلکه سطح زمین است.<ref>العین، ج ۱، ص۲۹۰؛ تاج العروس، ج ۲، ص۳۹۸؛ لسان العرب، ج ۳، ص۲۵۴، «صعد».</ref> برخی [[آیات]] دیگر [[قرآن]] همچون آیات {{متن قرآن|صَعِيدًا جُرُزًا}}<ref>«و ما هر آنچه را بر آن (زمین) است خاکی سترون خواهیم کرد» سوره کهف، آیه ۸.</ref> و {{متن قرآن|صَعِيدًا زَلَقًا}}<ref> سوره کهف، آیه ۴۰.</ref> که به معنای زمین بی‌گیاه است و نیز برخی احادیث که صعید را مطلقا به معنای سطح زمین به کار برده‌اند، نیز همین رأی را تأیید میکنند.<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۷۳؛ احکام القرآن، ج ۲، ص۴۸۸.</ref> در برخی احادیث هم تیمم بر زمین، خاک باشد یا جز آن، [[مباح]] دانسته شده است.<ref>الاستبصار، ج ۱، ص۱۷۰؛ وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۵۰؛ سنن ابی داود، ج ۱، ص۸۰.</ref> | قول دیگر که بیشتر [[فقهای شیعه]] و [[اهل سنت]] بدان پایبندند آن است که تیمم با دیگر اجزای زمین جز خاک نیز جایز است.<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۷۲؛ تذکرة الفقهاء، ج ۱، ص۶۲؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۸ - ۵۹۰.</ref> مستند این [[رأی]] آن است که مفهوم واژه «صعید» به نظر بیشترِ لغویان صرفاً خاک نیست، بلکه سطح زمین است.<ref>العین، ج ۱، ص۲۹۰؛ تاج العروس، ج ۲، ص۳۹۸؛ لسان العرب، ج ۳، ص۲۵۴، «صعد».</ref> برخی [[آیات]] دیگر [[قرآن]] همچون آیات {{متن قرآن|صَعِيدًا جُرُزًا}}<ref>«و ما هر آنچه را بر آن (زمین) است خاکی سترون خواهیم کرد» سوره کهف، آیه ۸.</ref> و {{متن قرآن|صَعِيدًا زَلَقًا}}<ref> سوره کهف، آیه ۴۰.</ref> که به معنای زمین بی‌گیاه است و نیز برخی احادیث که صعید را مطلقا به معنای سطح زمین به کار برده‌اند، نیز همین رأی را تأیید میکنند.<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۷۳؛ احکام القرآن، ج ۲، ص۴۸۸.</ref> در برخی احادیث هم تیمم بر زمین، خاک باشد یا جز آن، [[مباح]] دانسته شده است.<ref>الاستبصار، ج ۱، ص۱۷۰؛ وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۵۰؛ سنن ابی داود، ج ۱، ص۸۰.</ref> | ||
برپایه این دیدگاه، افزون بر خاک، تیمم بر سنگ، سنگ گچ، سنگ مرمر، کلوخ و ریگ جایز است؛<ref>الخلاف، ج ۱، ص۱۳۵؛ تفسیر جامع، ج ۱، ص۱۰۴؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۸.</ref> اما در مورد مواد معدنی همچون آهن، طلا، [[نقره]]، [[عقیق]]، نمک و گیاهان [[اختلاف]] نظر وجود دارد؛ بیشتر فقهای شیعه و اهل سنت با این [[استدلال]] که واژه «صعید» این موارد را در برنمی گیرد، تیمم بر آنها را جایز نمی‌دانند؛<ref> شرایع الاسلام، ج ۱، ص۳۸؛ تذکرة الفقهاء، ج ۱، ص۶۱ - ۶۲؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۸ - ۵۹۰.</ref> اما شماری از [[فقها]] تیمم بر برخی مواد معدنی<ref>روضة الطالبین، ج ۱، ص۲۲۲؛ السرائر، ج ۱، ص۱۳۷.</ref> یا بر معادنی را که از جایگاه اصلی خود منتقل نشده باشند<ref>الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۸.</ref> جایز شمرده‌اند.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، | برپایه این دیدگاه، افزون بر خاک، تیمم بر سنگ، سنگ گچ، سنگ مرمر، کلوخ و ریگ جایز است؛<ref>الخلاف، ج ۱، ص۱۳۵؛ تفسیر جامع، ج ۱، ص۱۰۴؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۸.</ref> اما در مورد مواد معدنی همچون آهن، طلا، [[نقره]]، [[عقیق]]، نمک و گیاهان [[اختلاف]] نظر وجود دارد؛ بیشتر فقهای شیعه و اهل سنت با این [[استدلال]] که واژه «صعید» این موارد را در برنمی گیرد، تیمم بر آنها را جایز نمی‌دانند؛<ref> شرایع الاسلام، ج ۱، ص۳۸؛ تذکرة الفقهاء، ج ۱، ص۶۱ - ۶۲؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۸ - ۵۹۰.</ref> اما شماری از [[فقها]] تیمم بر برخی مواد معدنی<ref>روضة الطالبین، ج ۱، ص۲۲۲؛ السرائر، ج ۱، ص۱۳۷.</ref> یا بر معادنی را که از جایگاه اصلی خود منتقل نشده باشند<ref>الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۸.</ref> جایز شمرده‌اند.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۹.</ref> | ||
===مسح صورت و دست‌ها=== | ===مسح صورت و دست‌ها=== | ||
پس از زدن دست‌ها بر [[زمین]]، مسح صورت و دست‌ها [[واجب]] است: {{متن قرآن|فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ}}<ref>« چهره و دست‌های خود را مسح نمایید» سوره مائده، آیه ۶.</ref>.<ref> مستند الشیعه، ج ۳، ص۴۳۷؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۵.</ref>؛ اما در مورد محدوده مسح در این دو عضو، در [[فقه اسلامی]] آرای گوناگونی مطرح‌اند؛ به نظر بیشتر فقهای امامی مسح بخشی از صورت کافی است؛ زیرا حرف «باء» در {{متن قرآن|بِوُجُوهِكُمْ}} بر بخشی از صورت دلالت دارد.<ref>مسالک الافهام، کاظمی، ج ۱، ص۶۸؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۲۷.</ref> [[احادیث]] منقول از [[اهل بیت]] {{عم}} نیز مؤید این نظرند. <ref>الکافی، ج ۳، ص۳۰؛ من لایحضره الفقیه، ج ۱، ص۱۰۳.</ref> برخی از این [[فقها]]، مراد از بخشی از صورت را تنها پیشانی می‌‌دانند؛<ref>مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۲۶؛ مستند الشیعه، ج ۳، ص۴۳۷ - ۴۳۸.</ref> ولی عده ای دیگر افزون بر پیشانی مسح روی بینی تا نوک آن را نیز واجب <ref>مستند الشیعه، ج ۳، ص۴۴۳؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۴۳۸.</ref> و عده‌ای [[مستحب]]<ref>ریاض المسائل، ج ۲، ص۳۱۸؛ رسائل الکرکی، ج ۱، ص۹۵.</ref> شمرده‌اند. | پس از زدن دست‌ها بر [[زمین]]، مسح صورت و دست‌ها [[واجب]] است: {{متن قرآن|فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ}}<ref>« چهره و دست‌های خود را مسح نمایید» سوره مائده، آیه ۶.</ref>.<ref> مستند الشیعه، ج ۳، ص۴۳۷؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۵.</ref>؛ اما در مورد محدوده مسح در این دو عضو، در [[فقه اسلامی]] آرای گوناگونی مطرح‌اند؛ به نظر بیشتر فقهای امامی مسح بخشی از صورت کافی است؛ زیرا حرف «باء» در {{متن قرآن|بِوُجُوهِكُمْ}} بر بخشی از صورت دلالت دارد.<ref>مسالک الافهام، کاظمی، ج ۱، ص۶۸؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۲۷.</ref> [[احادیث]] منقول از [[اهل بیت]] {{عم}} نیز مؤید این نظرند. <ref>الکافی، ج ۳، ص۳۰؛ من لایحضره الفقیه، ج ۱، ص۱۰۳.</ref> برخی از این [[فقها]]، مراد از بخشی از صورت را تنها پیشانی می‌‌دانند؛<ref>مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۲۶؛ مستند الشیعه، ج ۳، ص۴۳۷ - ۴۳۸.</ref> ولی عده ای دیگر افزون بر پیشانی مسح روی بینی تا نوک آن را نیز واجب <ref>مستند الشیعه، ج ۳، ص۴۴۳؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۴۳۸.</ref> و عده‌ای [[مستحب]]<ref>ریاض المسائل، ج ۲، ص۳۱۸؛ رسائل الکرکی، ج ۱، ص۹۵.</ref> شمرده‌اند. | ||
در برابر، برخی از فقهای امامی<ref>مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۲۶؛ مدارک الاحکام، ج ۲، ص۲۱۴ - ۲۱۵.</ref> و بیشتر [[فقهای اهل سنت]]<ref>روضة الطالبین، ج ۱، ص۲۲۵؛ کشاف القناع، ج ۱، ص۲۰۴.</ref> مسح همه صورت را واجب دانسته‌اند. درباره مسح دست‌ها [[رأی]] مشهور [[فقهای شیعه]] آن است که تنها بخشی از دست یعنی از مچ تا سر انگشتان باید مسح شود.<ref>مشرق الشمسین، ص۳۳۹؛ جواهر الکلام، ج ۵، ص۲۰۲.</ref> دلیل این امر عطف کلمه {{متن قرآن|أَيْدِيكُمْ }} بر {{متن قرآن|بِوُجُوهِكُمْ}} در [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> است که بر مسح بخشی از دست دلالت دارد؛<ref> ذخیرة المعاد، ج ۱، ص۱۰۴؛ کنز العرفان، ج ۱، ص۳۳۲.</ref> ولی برخی دیگر مسح از آرنج تا سر انگشتان را لازم دانسته‌اند؛<ref> مسالک الافهام، کاظمی، ج ۱، ص۶۸؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۲۶.</ref> با این [[استدلال]] که تناسب و تشابه عطف مذکور با عطفی مشابه در بخش دیگر آیه که به [[وضو]] مربوط است: {{متن قرآن| فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ}} اقتضا دارد که در [[تیمم]] مسح دست (مشابه وضو) از آرنج باشد.<ref> مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۲۹؛ منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۴۶.</ref> برخی فقها تنها مسح روی انگشتان را کافی دانسته‌اند.<ref>السرائر، ج ۱، ص۱۳۶ - ۱۳۷؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۳۳.</ref> مستند این رأی روایتی از [[امام صادق]]{{ع}} است که در آن با اشاره به آیه {{متن قرآن|وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا}}<ref>«دست مرد و زن دزد را به سزای آنچه کرده‌اند به کیفری از سوی خداوند ببرید » سوره مائده، آیه ۳۸.</ref> و با این استدلال که در [[سرقت]] تنها انگشتان قطع می‌‌شوند، در تیمم مسح روی انگشتان کافی به شمار رفته است.<ref>الکافی، ج ۳، ص۶۲؛ الاستبصار، ج ۱، ص۱۷۰.</ref> فقهای اهل سنت نیز آرای مختلفی دارند؛ از جمله: مسح از مچ تا سر انگشتان،<ref> مواهب الجلیل، ج ۱، ص۵۱۱؛ المجموع، ج ۱۹، ص۱۰۷.</ref> از آرنج تا سر انگشتان <ref>الثمر الدانی، ص۷۷؛ مواهب الجلیل، ج ۱، ص۵۱۱؛ المغنی، ج ۱، ص۲۵۸.</ref> یا از شانه تا سر انگشتان<ref>المحلی، ج ۲، ص۱۵۳؛ تفسیر جامع، ج ۱، ص۱۱۵.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، | در برابر، برخی از فقهای امامی<ref>مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۲۶؛ مدارک الاحکام، ج ۲، ص۲۱۴ - ۲۱۵.</ref> و بیشتر [[فقهای اهل سنت]]<ref>روضة الطالبین، ج ۱، ص۲۲۵؛ کشاف القناع، ج ۱، ص۲۰۴.</ref> مسح همه صورت را واجب دانسته‌اند. درباره مسح دست‌ها [[رأی]] مشهور [[فقهای شیعه]] آن است که تنها بخشی از دست یعنی از مچ تا سر انگشتان باید مسح شود.<ref>مشرق الشمسین، ص۳۳۹؛ جواهر الکلام، ج ۵، ص۲۰۲.</ref> دلیل این امر عطف کلمه {{متن قرآن|أَيْدِيكُمْ }} بر {{متن قرآن|بِوُجُوهِكُمْ}} در [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> است که بر مسح بخشی از دست دلالت دارد؛<ref> ذخیرة المعاد، ج ۱، ص۱۰۴؛ کنز العرفان، ج ۱، ص۳۳۲.</ref> ولی برخی دیگر مسح از آرنج تا سر انگشتان را لازم دانسته‌اند؛<ref> مسالک الافهام، کاظمی، ج ۱، ص۶۸؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۲۶.</ref> با این [[استدلال]] که تناسب و تشابه عطف مذکور با عطفی مشابه در بخش دیگر آیه که به [[وضو]] مربوط است: {{متن قرآن| فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ}} اقتضا دارد که در [[تیمم]] مسح دست (مشابه وضو) از آرنج باشد.<ref> مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۲۹؛ منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۴۶.</ref> برخی فقها تنها مسح روی انگشتان را کافی دانسته‌اند.<ref>السرائر، ج ۱، ص۱۳۶ - ۱۳۷؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۳۳.</ref> مستند این رأی روایتی از [[امام صادق]]{{ع}} است که در آن با اشاره به آیه {{متن قرآن|وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا}}<ref>«دست مرد و زن دزد را به سزای آنچه کرده‌اند به کیفری از سوی خداوند ببرید » سوره مائده، آیه ۳۸.</ref> و با این استدلال که در [[سرقت]] تنها انگشتان قطع می‌‌شوند، در تیمم مسح روی انگشتان کافی به شمار رفته است.<ref>الکافی، ج ۳، ص۶۲؛ الاستبصار، ج ۱، ص۱۷۰.</ref> فقهای اهل سنت نیز آرای مختلفی دارند؛ از جمله: مسح از مچ تا سر انگشتان،<ref> مواهب الجلیل، ج ۱، ص۵۱۱؛ المجموع، ج ۱۹، ص۱۰۷.</ref> از آرنج تا سر انگشتان <ref>الثمر الدانی، ص۷۷؛ مواهب الجلیل، ج ۱، ص۵۱۱؛ المغنی، ج ۱، ص۲۵۸.</ref> یا از شانه تا سر انگشتان<ref>المحلی، ج ۲، ص۱۵۳؛ تفسیر جامع، ج ۱، ص۱۱۵.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۵۰.</ref> | ||
===مباشرت=== | ===مباشرت=== | ||
در [[تیمم]] [[مکلف]] باید خود، [[اعمال]] آن را انجام دهد،<ref>رسائل الکرکی، ج ۳، ص۲۱۱؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۴۵۸.</ref> زیرا در تعابیر {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> و {{متن قرآن|فَامْسَحُوا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> در [[آیات]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref>، شخص [[نمازگزار]] مخاطب [[اوامر الهی]] قرار گرفته و او شخصا باید [[تکلیف]] را انجام دهد.<ref>ذکری، ص۱۰۹؛ جامع المقاصد، ج ۱، ص۴۹۷؛ مدارک الاحکام، ج ۲، ص۲۲۷.</ref> تنها در موارد [[ضرورت]]، [[نایب]] گرفتن در تیمم تجویز شده است.<ref>ذکری، ص۱۰۹؛ مدارک الاحکام، ج ۲، ص۲۲۷.</ref>.<ref>محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق، تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم، ج۹، | در [[تیمم]] [[مکلف]] باید خود، [[اعمال]] آن را انجام دهد،<ref>رسائل الکرکی، ج ۳، ص۲۱۱؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۴۵۸.</ref> زیرا در تعابیر {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> و {{متن قرآن|فَامْسَحُوا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> در [[آیات]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref>، شخص [[نمازگزار]] مخاطب [[اوامر الهی]] قرار گرفته و او شخصا باید [[تکلیف]] را انجام دهد.<ref>ذکری، ص۱۰۹؛ جامع المقاصد، ج ۱، ص۴۹۷؛ مدارک الاحکام، ج ۲، ص۲۲۷.</ref> تنها در موارد [[ضرورت]]، [[نایب]] گرفتن در تیمم تجویز شده است.<ref>ذکری، ص۱۰۹؛ مدارک الاحکام، ج ۲، ص۲۲۷.</ref>.<ref>محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق، تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم، ج۹، ص۲۵۲.</ref> | ||
===ترتیب=== | ===ترتیب=== | ||
مکلف باید کارهای تیمم را به ترتیب انجام دهد؛<ref>السرائر، ج ۱، ص۱۳۷؛ الخلاف، ج ۱، ص۱۳۸؛ الاقناع، ج ۱، ص۷۳ - ۷۴.</ref> یعنی ابتدا دست‌ها را بر [[زمین]] بزند و سپس صورت و آن گاه دست‌ها را مسح کند.<ref>جواهرالکلام، ج ۵، ص۱۷۳؛ غنائم الایام، ج ۱، ص۳۴۴.</ref> برخی [[فقها]] [[وجوب]] ترتیب را از عطف با «واو» در [[آیات]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> استفاده کرده‌اند؛<ref>تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۹۶ - ۱۹۷؛ فقه الصادق{{ع}}، ج ۳، ص۱۶۵ - ۱۶۶.</ref> همچنین حرف «فاء» در {{متن قرآن|فَامْسَحُوا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>.<ref>فقه الصادق{{ع}}، ج ۳، ص۱۶۶.</ref> و نیز مقدم بودن تعبیر {{متن قرآن|بِوُجُوهِكُمْ}}<ref> سوره نساء، آیه | مکلف باید کارهای تیمم را به ترتیب انجام دهد؛<ref>السرائر، ج ۱، ص۱۳۷؛ الخلاف، ج ۱، ص۱۳۸؛ الاقناع، ج ۱، ص۷۳ - ۷۴.</ref> یعنی ابتدا دست‌ها را بر [[زمین]] بزند و سپس صورت و آن گاه دست‌ها را مسح کند.<ref>جواهرالکلام، ج ۵، ص۱۷۳؛ غنائم الایام، ج ۱، ص۳۴۴.</ref> برخی [[فقها]] [[وجوب]] ترتیب را از عطف با «واو» در [[آیات]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> استفاده کرده‌اند؛<ref>تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۹۶ - ۱۹۷؛ فقه الصادق{{ع}}، ج ۳، ص۱۶۵ - ۱۶۶.</ref> همچنین حرف «فاء» در {{متن قرآن|فَامْسَحُوا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>.<ref>فقه الصادق{{ع}}، ج ۳، ص۱۶۶.</ref> و نیز مقدم بودن تعبیر {{متن قرآن|بِوُجُوهِكُمْ}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> را بر {{متن قرآن|أَيْدِيكُمْ}}<ref> سوره مائده، آیه ۶.</ref> دال بر ترتیب شمرده‌اند؛<ref>تذکره الفقهاء، ج ۲، ص۱۹۷؛ کتاب الطهاره، گلپایگانی، ج ۱، ص۲۵۹.</ref> ولی برخی از [[فقهای اهل سنت]] ترتیب را [[مستحب]] دانسته‌اند.<ref>مواهب الجلیل، ج ۱، ص۵۲۲.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۵۲.</ref> | ||
=== [[موالات]]=== | === [[موالات]]=== | ||
از دیگر [[واجبات]] [[تیمم]]، پیاپی انجام دادن کارهای آن است.<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۹۴؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۴۴۶؛ حاشیة الدسوقی، ج ۱، ص۱۵۲.</ref> [[دلیل قرآنی]] آن، به نظر برخی فقها،[[امر]] در آیات {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> است: {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ}}<ref>«به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> که امری فوری است؛ یعنی باید مفاد آن فورا [[امتثال]] شود و در صورتی که متعلق امر چند کار و مخاطب یک شخص باشد، لازمه فوری بودن این است که [[مکلف]] آن کارها را پیاپی انجام دهد.<ref>کنزالعرفان، ج ۱، ص۳۲.</ref> مشابه این [[استدلال]]، درباره [[وضو]] هم شده است.<ref>کتاب الطهاره، انصاری، ج ۲، ص۱۰؛ فقه القرآن، ج ۱، ص۲۷ ـ ۲۸.</ref> برخی موالات را از امر به تیمم پس از [[قیام]] به [[نماز]] در [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> استفاده کرده‌اند.<ref>منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۴۹؛ الحدائق، ج ۴، ص۳۵۵.</ref> عده‌ای حرف «فاء» را در {{متن قرآن|فَامْسَحُوا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> که در پی جمله {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> آمده، دال بر موالات دانسته‌اند.<ref>فقه الصادق{{ع}}، ج ۳، ص۱۵۳.</ref> به [[ادله]] دیگری نیز برای شرط موالات در تیمم استناد شده است؛ از جمله اینکه تیمم [[جانشین]] وضوست که در آن، موالات شرط است.<ref>الخلاف، ج ۱، ص۱۳۸؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۴۴۶؛ کشاف القناع، ج ۱، ص۲۰۵.</ref> در مقابل، برخی فقها رعایت موالات را مستحب دانسته‌اند نه [[واجب]].<ref>المجموع، ج ۲، ص۱۳۳؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۸.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، | از دیگر [[واجبات]] [[تیمم]]، پیاپی انجام دادن کارهای آن است.<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۹۴؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۴۴۶؛ حاشیة الدسوقی، ج ۱، ص۱۵۲.</ref> [[دلیل قرآنی]] آن، به نظر برخی فقها،[[امر]] در آیات {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> است: {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ}}<ref>«به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> که امری فوری است؛ یعنی باید مفاد آن فورا [[امتثال]] شود و در صورتی که متعلق امر چند کار و مخاطب یک شخص باشد، لازمه فوری بودن این است که [[مکلف]] آن کارها را پیاپی انجام دهد.<ref>کنزالعرفان، ج ۱، ص۳۲.</ref> مشابه این [[استدلال]]، درباره [[وضو]] هم شده است.<ref>کتاب الطهاره، انصاری، ج ۲، ص۱۰؛ فقه القرآن، ج ۱، ص۲۷ ـ ۲۸.</ref> برخی موالات را از امر به تیمم پس از [[قیام]] به [[نماز]] در [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> استفاده کرده‌اند.<ref>منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۴۹؛ الحدائق، ج ۴، ص۳۵۵.</ref> عده‌ای حرف «فاء» را در {{متن قرآن|فَامْسَحُوا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> که در پی جمله {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> آمده، دال بر موالات دانسته‌اند.<ref>فقه الصادق{{ع}}، ج ۳، ص۱۵۳.</ref> به [[ادله]] دیگری نیز برای شرط موالات در تیمم استناد شده است؛ از جمله اینکه تیمم [[جانشین]] وضوست که در آن، موالات شرط است.<ref>الخلاف، ج ۱، ص۱۳۸؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۴۴۶؛ کشاف القناع، ج ۱، ص۲۰۵.</ref> در مقابل، برخی فقها رعایت موالات را مستحب دانسته‌اند نه [[واجب]].<ref>المجموع، ج ۲، ص۱۳۳؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۸.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۵۲.</ref> | ||
=== [[پاک]] و [[مباح]] بودن وسیله [[تیمم]]=== | === [[پاک]] و [[مباح]] بودن وسیله [[تیمم]]=== | ||
خاک یا هرچیز دیگری که تیمم بر آن صورت می‌‌گیرد، باید پاک باشد: {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا}}<ref>« به خاکی پاک تیمّم کنید» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>.<ref>تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۷۷؛ [[زبده البیان]]، ص۲۱؛ [[احکام القرآن]]، ج ۲، ص۴۸۷.</ref>، از این رو تیمم بر [[زمین]] [[نجس]] صحیح نیست؛<ref>المعتبر، ج ۱، ص۲۷۸؛ بدائع الصنائع، ج ۱، ص۵۳.</ref> همچنین از واژه {{متن قرآن| طَيِّبًا}} در این [[آیات]] استفاده شده است که چیزی که تیمم با آن صورت می‌‌گیرد، باید مباح و [[تصرف]] در آن جایز باشد،<ref>تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۷۷؛ کنزالعرفان، ج ۱، ص۳۱؛ فقه القرآن، ج ۱، ص۴۱.</ref> بنابراین تیمم بر مکان غصبی جایز نیست.<ref>جامع المقاصد، ج ۱، ص۴۸۰؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۹۳.</ref>.<ref>محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق، تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم، ج۹، | خاک یا هرچیز دیگری که تیمم بر آن صورت می‌‌گیرد، باید پاک باشد: {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا}}<ref>« به خاکی پاک تیمّم کنید» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>.<ref>تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۷۷؛ [[زبده البیان]]، ص۲۱؛ [[احکام القرآن]]، ج ۲، ص۴۸۷.</ref>، از این رو تیمم بر [[زمین]] [[نجس]] صحیح نیست؛<ref>المعتبر، ج ۱، ص۲۷۸؛ بدائع الصنائع، ج ۱، ص۵۳.</ref> همچنین از واژه {{متن قرآن| طَيِّبًا}} در این [[آیات]] استفاده شده است که چیزی که تیمم با آن صورت می‌‌گیرد، باید مباح و [[تصرف]] در آن جایز باشد،<ref>تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۷۷؛ کنزالعرفان، ج ۱، ص۳۱؛ فقه القرآن، ج ۱، ص۴۱.</ref> بنابراین تیمم بر مکان غصبی جایز نیست.<ref>جامع المقاصد، ج ۱، ص۴۸۰؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۹۳.</ref>.<ref>محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق، تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم، ج۹، ص۲۵۳.</ref> | ||
=== رسیدن وقت [[نماز]]=== | === رسیدن وقت [[نماز]]=== | ||
تیمم باید پس از آغاز شدن وقت [[عبادت]] انجام گیرد.<ref>منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۳۹؛ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۹۹؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۹۳.</ref> برخی این شرط را از [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> استفاده کرده‌اند که در آن [[خداوند]] پس از [[قیام]] [[مکلف]] برای نماز و نیافتن آب، به تیمم [[فرمان]] داده؛ زیرا قیام برای نماز هنگامی صورت می‌‌گیرد که وقت نماز آغاز شده باشد.<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۸۱؛ المجموع، ج ۲، ص۲۴۳.</ref> برخی دیگر عطف {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا}}<ref> سوره نساء، آیه | تیمم باید پس از آغاز شدن وقت [[عبادت]] انجام گیرد.<ref>منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۳۹؛ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۹۹؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۹۳.</ref> برخی این شرط را از [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> استفاده کرده‌اند که در آن [[خداوند]] پس از [[قیام]] [[مکلف]] برای نماز و نیافتن آب، به تیمم [[فرمان]] داده؛ زیرا قیام برای نماز هنگامی صورت می‌‌گیرد که وقت نماز آغاز شده باشد.<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۸۱؛ المجموع، ج ۲، ص۲۴۳.</ref> برخی دیگر عطف {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> بر جمله {{متن قرآن|قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ}} را دلیل بر این شمرده‌اند که معطوف و معطوف علیه در [[حکم]] مساوی‌اند، از این رو همان‌گونه که [[وجوب]] [[اقامه نماز]] پس از شروع وقت است، [[تیمم]] نیز در ابتدای وقت [[واجب]] میشود.<ref>مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۱۷؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۴۶۴.</ref> برخی دیگر برآن‌اند که تیمم باید در پایان وقت [[نماز]] انجام گیرد،<ref>الانتصار، ص۱۲۲؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۳۶؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۲۹.</ref> زیرا تیمم طهارتی برای هنگام [[اضطرار]] است و اضطرار جز در پایان وقت محقق نمی‌شود.<ref>منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۴۰؛ غنائم الایام، ج ۱، ص۳۶۷.</ref> به نظر شماری دیگر از [[فقها]]، اگر یافتن آب تا پایان وقت ممکن باشد تیمم باید تا آخر وقت به تأخیر افتد. در غیر این صورت می‌‌توان در ابتدای وقت تیمم کرد.<ref>تحفة الفقهاء، ج ۱، ص۴۳؛ بدائع الصنائع، ج ۱، ص۵۴.</ref> در برابر، برخی فقها بر آن‌اند که تیمم حتی قبل از وقت جایز است،<ref>الخلاف، ج ۱، ص۱۴۶؛ بدائع الصنائع، ج ۱، ص۵۴.</ref> زیرا تیمم به جای [[وضو]] [[تشریع]] شده و وضو گرفتن قبل از وقت جایز است.<ref>المغنی، ج ۱، ص۲۳۵؛ المجموع، ج ۲، ص۲۴۳.</ref> شماری از [[پیروان]] این دیدگاه به [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> استناد جسته و گفته‌اند که [[قیام]] برای نماز، گاه پیش از آغاز شدن وقت آن است<ref> المجموع، ج۲، ص۲۴۳؛ نیل الاوطار، ج۱، ص۳۲۹؛ تبصرة الفقهاء، ج ۱، ص۹۵.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۵۳.</ref> | ||
==اجزای تیمم== | ==اجزای تیمم== | ||
تیمم تکلیفی [[اضطراری]] به شمار می‌‌رود که منوط به نبودن آب برای وضو یا [[غسل]] یا ممکن نبودن کاربرد آن است.<ref>جواهرالکلام، ج ۲، ص۳۱۰؛ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۹۹.</ref> [[حال]] اگر پس از اقامه نماز، سبب تیمم از میان برود و مثلاً آب یافت شود، آیا ادای دوباره آن در وقت [[نماز]] یا قضای آن در خارج وقت لازم است یا نه؟ بسیاری از [[فقهای اهل سنت]]<ref>بدایة المجتهد، ج ۱، ص۹؛ الام، ج ۱، ص۶۲؛ المجموع، ج ۱، ص۹۲؛ ج ۲، ص۳۰۶.</ref> و [[امامیه]]<ref>الهدایه، ص۸۷؛ المقنعه، ص۵۸؛ الخلاف، ج ۱، ص۵۸.</ref> با استناد به [[آیات]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> که درصورت نبودن آب [[نمازگزار]] را به [[اقامه نماز]] با [[تیمم]] [[مکلف]] کرده و نیز احادیثی که تیمم را یکی از دو راه [[طهارت]] به شمار آورده‌اند<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص۱۰۶؛ وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۸۶.</ref> و [[احادیث]] متعدد دیگر<ref>وسائل الشیعه، ج۳، ص۳۶۸-۳۶۹؛ ر.ک: کنزالعمال، ج ۹، ص۵۸۸ - ۵۹۹.</ref> تیمم را کافی دانسته و گفته‌اند که در داخل یا خارج وقت اعاده یا قضای نماز لازم نیست،<ref>الخلاف، ج ۱، ص۱۴۲؛ المقنع، ص۲۵؛ الام، ج ۱، ص۶۳.</ref> زیرا ادلّه مذکور اطلاق دارند و شامل [[تکلیف]] [[اضطراری]] نیز می‌‌شوند.<ref>اصول الفقه، ج ۱، ص۱۹۰.</ref> برخی مقتضای آیات [[نفی عسر و حرج]] از جمله [[آیه]] {{متن قرآن|شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«(روزهای روزه گرفتن در) ماه رمضان است که قرآن را در آن فرو فرستاده‌اند؛ به رهنمودی برای مردم و برهان‌هایی (روشن) از راهنمایی و جدا کردن حقّ از باطل. پس هر کس از شما این ماه را دریافت (و در سفر نبود)، باید (تمام) آن را روزه بگیرد و اگر بیمار یا در سفر بود، شماری از روزهایی دیگر (روزه بر او واجب است)؛ خداوند برای شما آسانی می‌خواهد و برایتان دشواری نمی‌خواهد و (می‌خواهد) تا شمار (روزه‌ها) را کامل کنید و تا خداوند را برای آنکه راهنمایی‌تان کرده است به بزرگی یاد کنید و باشد که سپاس گزارید» سوره بقره، آیه | تیمم تکلیفی [[اضطراری]] به شمار می‌‌رود که منوط به نبودن آب برای وضو یا [[غسل]] یا ممکن نبودن کاربرد آن است.<ref>جواهرالکلام، ج ۲، ص۳۱۰؛ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۹۹.</ref> [[حال]] اگر پس از اقامه نماز، سبب تیمم از میان برود و مثلاً آب یافت شود، آیا ادای دوباره آن در وقت [[نماز]] یا قضای آن در خارج وقت لازم است یا نه؟ بسیاری از [[فقهای اهل سنت]]<ref>بدایة المجتهد، ج ۱، ص۹؛ الام، ج ۱، ص۶۲؛ المجموع، ج ۱، ص۹۲؛ ج ۲، ص۳۰۶.</ref> و [[امامیه]]<ref>الهدایه، ص۸۷؛ المقنعه، ص۵۸؛ الخلاف، ج ۱، ص۵۸.</ref> با استناد به [[آیات]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> که درصورت نبودن آب [[نمازگزار]] را به [[اقامه نماز]] با [[تیمم]] [[مکلف]] کرده و نیز احادیثی که تیمم را یکی از دو راه [[طهارت]] به شمار آورده‌اند<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص۱۰۶؛ وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۸۶.</ref> و [[احادیث]] متعدد دیگر<ref>وسائل الشیعه، ج۳، ص۳۶۸-۳۶۹؛ ر.ک: کنزالعمال، ج ۹، ص۵۸۸ - ۵۹۹.</ref> تیمم را کافی دانسته و گفته‌اند که در داخل یا خارج وقت اعاده یا قضای نماز لازم نیست،<ref>الخلاف، ج ۱، ص۱۴۲؛ المقنع، ص۲۵؛ الام، ج ۱، ص۶۳.</ref> زیرا ادلّه مذکور اطلاق دارند و شامل [[تکلیف]] [[اضطراری]] نیز می‌‌شوند.<ref>اصول الفقه، ج ۱، ص۱۹۰.</ref> برخی مقتضای آیات [[نفی عسر و حرج]] از جمله [[آیه]] {{متن قرآن|شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«(روزهای روزه گرفتن در) ماه رمضان است که قرآن را در آن فرو فرستاده‌اند؛ به رهنمودی برای مردم و برهان‌هایی (روشن) از راهنمایی و جدا کردن حقّ از باطل. پس هر کس از شما این ماه را دریافت (و در سفر نبود)، باید (تمام) آن را روزه بگیرد و اگر بیمار یا در سفر بود، شماری از روزهایی دیگر (روزه بر او واجب است)؛ خداوند برای شما آسانی می‌خواهد و برایتان دشواری نمی‌خواهد و (می‌خواهد) تا شمار (روزه‌ها) را کامل کنید و تا خداوند را برای آنکه راهنمایی‌تان کرده است به بزرگی یاد کنید و باشد که سپاس گزارید» سوره بقره، آیه ۱۸۵.</ref> را نیز همین دانسته‌اند؛ زیرا مکلف دانستن نمازگزار به اعاده یا قضای نماز، با تسهیل و تخفیفی که در این آیات برای [[مکلفان]] [[اعمال]] شده، منافات دارد.<ref>زبدة البیان، ص۲۰ - ۲۱.</ref> در برابر، برخی از [[فقها]] در صورت باقی بودن وقت، اعاده نماز را لازم<ref>الخلاف، ج ۱، ص۱۵۰؛ الام، ج ۱، ص۶۳.</ref> و گروهی آن را [[مستحب]] دانسته‌اند.<ref>المجموع، ج ۲، ص۳۰۶؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۳۴.</ref> همچنین در صورتی که در اثنای نماز آب یافت شود، برخی فقها همان نماز را کافی دانسته و بر آن‌اند که نمازگزار نمی‌تواند نمازش را قطع کند. از جمله مستندات این نظر، آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند فرمانبرداری کنید و از پیامبر فرمان برید و کردارهایتان را تباه نگردانید» سوره محمد، آیه ۳۳.</ref> است<ref>مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۳۵ - ۴۳۶؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۳۵؛ المهذب البارع، ج ۱، ص۲۱۴.</ref> که [[مسلمانان]] را از [[باطل]] کردن اعمالشان بازداشته است: {{متن قرآن|وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ}} علاوه بر این، مکلف نماز خود را با [[دلیل شرعی]] و [[اجازه]] [[شارع]] آغاز کرده و باید آن را کامل کند<ref>مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۳۵؛ المهذب البارع، ج ۱، ص۲۱۴.</ref> و دلیلی بر جواز قطع کردن نماز از سوی شارع در دست نیست؛<ref>تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۳۵.</ref> اما برخی فقها برآن‌اند که مکلف باید نماز را قطع کرده، پس از [[وضو]] یا [[غسل]] دوباره آن را به جا آورد.<ref> تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۳۵؛ تحریر الاحکام، ج ۱، ص۱۵۲.</ref> به نظر برخی دیگر، تا قبل از [[رکوع]] رکعت اول یا دوم می‌‌تواند نماز را قطع کند.<ref>الخلاف، ج ۱، ص۱۴۱ - ۱۴۲؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۳۵.</ref> البته اگر پس از تیمم و پیش از شروع [[نماز]] آب یافت شود، به اتفاق [[فقها]] [[تیمم]] [[باطل]] و [[نمازگزار]] [[مکلف]] به [[وضو]] یا [[غسل]] است،<ref>شرایع الاسلام، ج۱، ص۴۰؛ المعتبر، ج ۱، ص۳۹۹؛ الام، ج ۵، ص۱۱.</ref> زیرا [[آیات]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> شرط جواز تیمم را یافت نشدن آب دانسته‌اند: {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا }} و در این فرض آب مفقود نیست<ref>التفسیر الکبیر، ج ۴، ص۳۱۶.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۵۴.</ref> | ||
== منابع == | == منابع == | ||
نسخهٔ ۲ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۴۰
این مدخل زیرشاخهٔ بحث تیمم است. تیمم از چند منظر متفاوت، بررسی میشود: تیمم در قرآن - پرسش مرتبط نداردواژهشناسی
تیمم از ریشه «ی ـ م ـ م»[۱] یا «ا ـ م ـ م»[۲] در لغت به معنای قصد کردن[۳] یا روی آوردن به چیزی یا کسی[۴] آمده است و در اصطلاح فقه طهارتی است که با مسح صورت و دو دست با خاک به قصد طهارت صورت می‌‌گیرد.[۵] به تعبیر برخی فقها، تیمم عبارت است از رساندن خاک به صورت و دو دست با شرایطی خاص[۶] یا زدن دست‌ها بر خاک و مسح صورت و دست‌ها به نیت تقرب به خداوند.[۷] تیمم از تکالیف شرعی در موارد خاص و از ضروریات اسلام است[۸] که هنگام اضطرار و وجود مانع شرعی یا عقلی از طهارت با آب بر مکلفان واجب می‌‌گردد.[۹].[۱۰]
تیمم در قرآن کریم
موضوع تیمم در دو آیه قرآن به صراحت آمده است: ﴿فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[۱۱]؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۱۲] افزون بر این، برخی از احکام و مباحث مرتبط با این موضوع ضمن عناوینی کلی در آیاتی دیگر آمده‌اند؛ از جمله آیات مربوط به نفی عسر و حرج در دین؛ مانند ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۱۳]، ﴿وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَفِي هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ﴾[۱۴]، آیاتی که در آن انسان‌ها از کشتن یا انداختن خود در هلاکت نهی شده‌اند؛ مانند ﴿وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ﴾[۱۵]، ﴿وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ﴾[۱۶] و آیاتی که مؤمنان را ازباطل ساختن اعمالشان برحذر داشته‌اند؛ مانند آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ﴾[۱۷]. در این آیات، برخی مباحث و احکام شرعی تیمم از جمله فلسفه و چگونگی تیمم و اسباب و شرایط وجوب آن مطرح شده‌اند.[۱۸]
حکمت تشریع تیمم
در مورد حکمت تشریع تیمم و مسح کردن صورت و دست‌ها با خاک، به رغم آلودگی ظاهری خاک این نکات شایان توجه و دقت‌اند:
- در تیمم استفاده از خاک پاک مجاز است نه خاک نجس که غالباً آلوده است: ﴿صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[۱۹].[۲۰]
- خاک به ویژه خاکی که در معرض تابش آفتاب قرار دارد خود زایل کننده آلودگی‌هاست.[۲۱] مؤید این امر آن است که لاشه حیوانات یا بدن انسان که در خاک دفن میشود پس از مدت کوتاهی تجزیه شده، بر اثر باکتری‌های موجود در خاک متلاشی می‌‌گردد،[۲۲] حتی برخی خاصیت پاک کنندگی خاک را از آب بیشتر دانسته‌اند،[۲۳] از این رو در احادیث برای رفع آلودگی از ظرف آلوده به آب دهان سگ، توصیه شده است که افزون بر آب، با خاک نیز تطهیر شود.[۲۴]
- تیمم موجب طهارت باطنی انسان می‌‌گردد: ﴿لِيُطَهِّرَكُمْ﴾[۲۵] و از این راه خداوند انسان را از گناه و آلودگی‌های آن پاک می‌‌کند. [۲۶] به تعبیر برخی عارفان، همان‌گونه که خاک آتش را خاموش می‌‌کند انسان نیز به وسیله تیمم با خاک، آتش شهوت را در دنیا و آتش کیفر را در آخرت خاموش می‌‌کند.[۲۷]
- لمس کردن و سودنِ شریف‌ترین عضو بدن (پیشانی و صورت) با خاک، موجب تثبیت و تقویت روح فروتنی و تواضع در انسان می‌‌گردد. [۲۸]
- از جمله حکمت‌های تشریع تیمم، رفع حرج و سختی از مکلفان هنگام نیافتن آب یا زیانبار بودن آب برای آنان است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۲۹].[۳۰]؛ زیرا اگر مکلفان همواره ملزم به کسب طهارت با وضو و غسل می‌‌شدند برایشان مشقت آور بود. به تعبیر آیه فوق، خداوند با جایگزین کردن تیمم هنگام اضطرار، تکلیف نمازگزار را آسان و نعمت خود را بر آنان کامل کرده است: ﴿وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۳۱].[۳۲]
پیشینه تشریع تیمم
تیمم در شرایع پیشین سابقه نداشته [۳۳] و از تسهیلات ویژه امت پیامبر اکرم (ص) است.[۳۴] قرآن کریم در آیه ﴿الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾[۳۵] پیامبر (ص) را از رسولانی شمرده که بارهای سنگین و غل و زنجیرها را از مسلمانان برمی‌دارد: ﴿وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ﴾. برخی مفسران از جمله مصادیق «اِصر» را در آیه، تکلیف به طهارت با آب در شرایع پیشین در همه احوال دانسته‌اند که پیامبراکرم (ص) آن را در موارد اضطرار از پیروان خود برداشت و تیمم را جایگزین آن کرد.[۳۶] پیامبر اکرم (ص)، سه چیز از جمله تیمم را از امتیازات مسلمانان برشمرده است.[۳۷] در احادیثی دیگر[۳۸] از جمله در روایات اهل بیت (ع)[۳۹] تیمم در شمار ۴ یا ۵ امتیازی دانسته شده که از میان پیامبران الهی تنها به پیامبراکرم (ص) داده شده است.
درباره چگونگی تشریع تیمم نقل کرده‌اند که در سال پنجم یا ششم هجری در غزوه بنی مصطلق پیامبر گروهی از مسلمانان را به مأموریتی فرستاد و آنان چون هنگام ظهر آبی نیافتند، بدون طهارت نماز گزاردند. در پی آن، آیه تیمم نازل شد: ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[۴۰].[۴۱] طبق نقلی دیگر، پیامبراکرم (ص) که با گروهی از مسلمانان همسفر بودند، هنگام نماز آب نیافتند و آیه تیمم نازل شد. [۴۲] درباره شأن نزول عبارتِ ﴿وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى﴾[۴۳]، ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا﴾[۴۴] در این آیات که تجویز تیمم بیماران را دربردارد، نیز گفته‌اند که درباره فردی از انصار نازل شد که به سبب جراحت و بیماری، توانایی وضوگرفتن نداشت.[۴۵] برخی برآن‌اند که حکم تیمم در ابتدای بعثت پیامبر اکرم (ص) در مکه تشریع، ولی آیات تیمم در مدینه نازل شد و از حکم تشریع شده در مکه خبر داد. پیامبر اکرم (ص) در مواردی که مسلمانان به این حکم نیاز پیدا می‌‌کردند، این آیات را برای آنان تلاوت می‌‌فرمود [۴۶].[۴۷]
اسباب تیمم
بیماری،سفر و سرزدن حدث و نیافتن آب از اسباب جواز یا وجوب تیمم به جای وضو و غسل اند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾[۴۸] معدودی از فقهای اهل سنت با استناد به ظاهر این آیات گفته‌اند که مسافر و بیمار حتی در صورت دسترسی به آب می‌‌توانند تیمم کنند.[۴۹] با توجه به مخالفت این برداشت با سنت قطعی و فقه اسلامی، برخی از مفسران آیات مذکور را از آیات مشکل قرآن برشمرده‌اند؛[۵۰] ولی بیشتر مفسران و فقها ظهور و دلالت این آیات را آشکار دانسته و گفته‌اند که کلمه ﴿أَوْ﴾ در جمله ﴿أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ﴾[۵۱] به معنای واو عاطفه و در نتیجه، آیه بدین معناست که اگر بیمار یا مسافر بودید و محدث شدید و آب نیافتید، تیمم کنید.[۵۲] برخی دیگر ﴿أَوْ﴾ را به معنای اصلی خود دانسته؛ ولی قید ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً﴾[۵۳] را به همه جملات پیشین بازگردانده‌اند، بنابراین، آیه بدین معناست که اگر بیمار یا مسافر بودید و آب نیافتید و حتی اگر بیمار و مسافر نبودید و دچار حدث شدید و آب نیافتید، تیمم کنید،[۵۴] بر این اساس سبب اصلی جواز تیمم، نیافتن آب است و مسافرت و بیماری تنها از آن رو در این آیات مطرح شده‌اند که این دو سبب بیش از سایر عوامل، وضو یا غسل را با اشکال مواجه می‌‌سازند،[۵۵] پس عمده‌ترین اسباب تیمم عبارت‌اند از[۵۶]:
یافت نشدن آب
با نبودن آب، مکلف باید به جای وضو و غسل تیمم کند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾[۵۷].[۵۸] این نکته در احادیث منقول از پیامبر (ص)[۵۹] و اهل بیت[۶۰] نیز مطرح شده است. از ظاهر آیه برمی‌آید که هرگاه آب برای وضو یا غسل کافی نباشد نیز تیمم جایز است؛[۶۱] ولی برخی فقها بر آن‌اند که اگر برای بخشی از اعضای وضو یا غسل آب باشد، مکلف باید آن مقدار را به کار برده، برای مقدار مانده تیمم کند؛[۶۲] همچنین تعبیر ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً ﴾ در آیات دلالت دارد که نمازگزار باید قبل از تیمم، برای یافتن آب جست و جو کند و در صورت نیافتن آب، تیمم کند.[۶۳] در احادیث نیز این تکلیف مطرح شده است.[۶۴] رأی مشهور فقهای امامی[۶۵] و برخی فقهای اهل سنت[۶۶] نیز همین است؛ اما برخی از فقهای اهل سنت برآن‌اند که جست و جوی آب لازم نیست.[۶۷] بیشتر فقهای شیعه جست و جو را به اندازه مسافت پرتاب دو تیر در زمین هموار و یک تیر در زمین ناهموار لازم دانسته‌اند؛[۶۸] اما فقهای دیگر جست و جو را تا حد پرتاب یک تیر در همه موارد[۶۹] یا تا هنگامی که وقت اجازه دهد[۷۰] یا امید پیدا کردن آب باشد[۷۱] ضروری شمرده‌اند. البته تکلیف جست و جو در مواردی ساقط میشود؛ از جمله جایی که جان یا مال خودش در معرض خطر[۷۲] یا وقت نماز تنگ[۷۳] یا یافت نشدن آب یقینی باشد.[۷۴].[۷۵]
دشواری کاربرد آب
چنانچه آب موجود باشد ولی استفاده از آن به عللی مانند سرمای شدید، ترس از سارقان و درندگان و گران قیمت بودن آب دشوار و مشقت آور باشد تیمم جایز است.[۷۶] مستند این امر به نظر برخی فقها تعبیر ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا﴾[۷۷] است که افزون بر یافت نشدن حقیقی آب، موارد ممنوعیت عقلی و شرعی کاربرد آن را نیز دربرمی گیرد،[۷۸] زیرا تعبیر آیه شامل دشواری کاربرد آب نیز میشود، هرچند آب موجود باشد؛[۷۹] همچنین به نظر شماری از فقها، آیه مذکور شامل ضرورت تیمم در موارد غصبی بودن آب می‌‌گردد.[۸۰] برخی فقها برای وجوب تیمم به سبب دشواری کاربرد آب به آیاتی که بر نفی حرج در دین دلالت دارند مانند آیه﴿مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ﴾[۸۱] نیز استناد کرده‌اند.[۸۲].[۸۳]
زیانبار بودن آب
چنانچه کاربرد آب برای بیمار زیانبار باشد، به جای غسل یا وضو، تیمم واجب میشود: ﴿وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[۸۴].[۸۵]؛ با این توضیح که تعبیر ﴿فَلَمْ تَجِدُوا﴾ در آیه شامل زیانبار بودن کاربرد آب نیز میشود.[۸۶] برخی در این باره، به آیات ﴿وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾[۸۷] که از قرار دادن خود در معرض هلاکت منع کرده. و ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾[۸۸] که انسان‌ها را از کشتن خود برحذر داشته است: ﴿وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ﴾ استناد کرده‌اند.[۸۹] بنابر روایتی، یکی از اصحاب پیامبر اکرم (ص) با استناد به آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾[۹۰] در شبی سرد به جای غسل تیمم کرد و پیامبر عمل او را تأیید فرمود.[۹۱] بنابر روایتی، پیامبر اکرم (ص) درباره گروهی از مسلمانان که انجام دادن غسل را به مجروحی توصیه کرده بودند و وی در پی آن از دنیا رفته بود فرمود: خدا آنان را بکشد که وی را کشتند. او می‌‌توانست تیمم کند.[۹۲] دلیل دیگر فقها آیاتی‌اند که بر نفی عسر و حرج در دین دلالت دارند.[۹۳]
در احادیث اهل بیت (ع) نیز بیماری از اسباب جواز تیمم دانسته شده است.[۹۴] به نظر برخی واژه «مَرضی» در آیات مذکور شامل همه بیماران میشود[۹۵]؛ اما عده ای برآن‌اند که تیمم در صورتی برای بیمار جایز است که بیماریش شدید باشد یا آب موجب تشدید آن یا به تأخیر افتادن بهبودی سلامت وی گردد.[۹۶] برخی دیگر گفته‌اند: بیمار، تنها در صورت ترس از مرگ می‌‌تواند تیمم کند.[۹۷] برخی فقها از آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۹۸]، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾[۹۹] استفاده کرده‌اند که تیمم برای بیمارانی که به آب دسترسی دارند جایز نیست؛ زیرا در این آیات جواز تیمم برای این افراد به نیافتن آب مشروط شده است.[۱۰۰].[۱۰۱]
نیاز شدید به آب
چنانچه مکلف یا دیگران برای نوشیدن یا مصارف دیگر به آب موجود نیاز شدید داشته باشند وی باید به جای وضو و غسل تیمم کند.[۱۰۲] مستند این حکم را برخی آیه ﴿وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾[۱۰۳] دانسته‌اند که از افکندن خود در هلاکت نهی کرده است؛[۱۰۴] همچنین به آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾[۱۰۵].[۱۰۶] و آیات نفی عسر و حرج در دین استناد شده است.[۱۰۷] برخی نیز مورد مذکور را از جمله موارد شمول تعبیر ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً﴾[۱۰۸] در آیات﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾[۱۰۹]، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۱۱۰] دانسته‌اند؛ با این تفسیر که مراد آیه، ممکن نبودن استفاده از آب است که شامل موضوع مورد بحث میشود.[۱۱۱] افزون بر این، چنین استدلال شده است که در مورد تزاحم میان دو تکلیف واجب (وجوب اقامه نماز همراه با طهارت با آب و وجوب حفظ خود)، حفظ نفس مقدم است و از این رو مکلف باید به جای وضو یا غسل تیمم کند.[۱۱۲].[۱۱۳]
تنگ بودن وقت برای غسل یا وضو
چنانچه برای وضو و غسل وقت کافی نباشد، مکلف باید تیمم کند.[۱۱۴] مستند قرآنی این حکم به نظر برخی فقها، تعبیر ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا﴾ است؛ زیرا مراد آیه، دسترسی نداشتن به آب است که شامل این مورد نیز میشود.[۱۱۵] به نظر برخی فقها، تجویز تیمم در این مورد تنها در صورتی است که مکلف به عمد وقت را تنگ نکرده باشد و در غیر این صورت تیمم و نماز او باطل است و باید پس از انقضای وقت، نماز را با وضو یا غسل اعاده کند؛[۱۱۶] ولی برخی دیگر بدون چنین قیدی، تیمم را در هر صورت واجب شمرده‌اند.[۱۱۷].[۱۱۸]
اجزا و شرایط تیمم
تیمم اجزا و شرایطی دارد که بخشی از آنها در قرآن کریم آمده است:
نیت
نخستین جزء تیمم، نیت و قصد قربت است.[۱۱۹] لزوم نیت از آن روست که تیمم، عملی عبادی به شمار می‌‌رود و مکلف باید آن را خالصانه به جای آورد: ﴿وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ﴾[۱۲۰].[۱۲۱] و اخلاص نیز بدون نیت محقق نمی‌شود [۱۲۲] این شرط در احادیث از جمله حدیثی از پیامبر (ص) نیز مطرح شده است.[۱۲۳] درباره زمان نیت کردن در تیمم، برخی برآن‌اند که نیت باید هنگام زدن دست‌ها بر زمین باشد؛ زیرا از تعبیر ﴿فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا﴾[۱۲۴] می‌‌توان دریافت که زدن دست‌ها بر زمین نخستین کار در تیمم است؛[۱۲۵] ولی عده‌ای معتقدند نیت باید هنگام مسح پیشانی باشد،[۱۲۶] زیرا زدن دست‌ها بر زمین همانند برداشتن آب برای شستن صورت در وضو، مقدمه تیمم است نه جزء آن[۱۲۷]. در برابر، عده‌ای نیت را در تیمم لازم ندانسته‌اند.[۱۲۸].[۱۲۹]
تماس دست‌ها با زمین
یکی از واجبات تیمم زدن دست‌ها بر زمین است.[۱۳۰] برخی این عمل را از جمله ﴿فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا﴾[۱۳۱] استفاده کرده و آن را نخستین فعل در تیمم برشمرده‌اند؛[۱۳۲]
اما درباره اینکه آیا هنگام تیمم دست‌ها باید بر زمین زده شود یا صرفاً قرار گرفتن آنها بر زمین کافی است، اختلاف نظر وجود دارد. در بیشتر احادیث از جمله در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) در مورد آموزش تیمم به عمار[۱۳۳] و نیز احادیث اهل بیت (ع) بر «زدن» دست‌ها به زمین تصریح شده است [۱۳۴] و این نظر مشهور فقهای شیعه است؛[۱۳۵] اما در برخی احادیث از قرار دادن دست‌ها بر زمین یاد شده[۱۳۶] و شماری از فقها با استناد به آنها، لمس زمین را با دست کافی دانسته‌اند،[۱۳۷] چنان که برخی اطلاق ﴿فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا﴾[۱۳۸] را نیز دال بر همین نظر شمرده‌اند.[۱۳۹]
درباره شمار زدن یا قرار دادن دست بر زمین نیز آرای متفاوتی مطرح‌اند؛ برخی فقها از تعبیر ﴿فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ﴾[۱۴۰] کفایت یک بار زدن را استفاده کرده‌اند؛ زیرا مسح صورت و دست‌ها که در آیه آمده، با یک بار زدن دست بر زمین و مسح صورت و دست‌ها محقق میشود؛[۱۴۱] اما به نظر برخی دیگر، دو بار دست بر زمین زدن لازم است: یک بار برای مسح صورت و بار دیگر برای مسح دست‌ها. [۱۴۲] عده‌ای نیز میان تیمم بدل از وضو و بدل از غسل تفکیک کرده‌اند.[۱۴۳] اقوال دیگری هم مطرح شده‌اند.[۱۴۴]
همچنین فقها درباره مراد از ﴿صَعِيدًا﴾[۱۴۵] در آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾[۱۴۶]، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۱۴۷] آرای متفاوتی دارند؛ از جمله اینکه تیمم تنها بر خاک جایز است،[۱۴۸] زیرا «صعید» در لغت به معنای خاک است[۱۴۹] و سبب اطلاق صعید بر خاک آن است که به هوا صعود می‌‌کند؛[۱۵۰]
همچنین بنابر آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۱۵۱] مسح صورت و دست‌ها باید با بخشی از زمین صورت گیرد؛ زیرا کلمه ﴿مِنْهُ﴾ در آن ذکر شده است: ﴿فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ﴾، از این رو، تیمم و مسح تنها با خاک تحقق پذیر است.[۱۵۲]. در تأیید این نظر، افزون بر آیات قرآن، به برخی احادیث نیز استناد شده است.[۱۵۳]
قول دیگر که بیشتر فقهای شیعه و اهل سنت بدان پایبندند آن است که تیمم با دیگر اجزای زمین جز خاک نیز جایز است.[۱۵۴] مستند این رأی آن است که مفهوم واژه «صعید» به نظر بیشترِ لغویان صرفاً خاک نیست، بلکه سطح زمین است.[۱۵۵] برخی آیات دیگر قرآن همچون آیات ﴿صَعِيدًا جُرُزًا﴾[۱۵۶] و ﴿صَعِيدًا زَلَقًا﴾[۱۵۷] که به معنای زمین بی‌گیاه است و نیز برخی احادیث که صعید را مطلقا به معنای سطح زمین به کار برده‌اند، نیز همین رأی را تأیید میکنند.[۱۵۸] در برخی احادیث هم تیمم بر زمین، خاک باشد یا جز آن، مباح دانسته شده است.[۱۵۹]
برپایه این دیدگاه، افزون بر خاک، تیمم بر سنگ، سنگ گچ، سنگ مرمر، کلوخ و ریگ جایز است؛[۱۶۰] اما در مورد مواد معدنی همچون آهن، طلا، نقره، عقیق، نمک و گیاهان اختلاف نظر وجود دارد؛ بیشتر فقهای شیعه و اهل سنت با این استدلال که واژه «صعید» این موارد را در برنمی گیرد، تیمم بر آنها را جایز نمی‌دانند؛[۱۶۱] اما شماری از فقها تیمم بر برخی مواد معدنی[۱۶۲] یا بر معادنی را که از جایگاه اصلی خود منتقل نشده باشند[۱۶۳] جایز شمرده‌اند.[۱۶۴]
مسح صورت و دست‌ها
پس از زدن دست‌ها بر زمین، مسح صورت و دست‌ها واجب است: ﴿فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ﴾[۱۶۵].[۱۶۶]؛ اما در مورد محدوده مسح در این دو عضو، در فقه اسلامی آرای گوناگونی مطرح‌اند؛ به نظر بیشتر فقهای امامی مسح بخشی از صورت کافی است؛ زیرا حرف «باء» در ﴿بِوُجُوهِكُمْ﴾ بر بخشی از صورت دلالت دارد.[۱۶۷] احادیث منقول از اهل بیت (ع) نیز مؤید این نظرند. [۱۶۸] برخی از این فقها، مراد از بخشی از صورت را تنها پیشانی می‌‌دانند؛[۱۶۹] ولی عده ای دیگر افزون بر پیشانی مسح روی بینی تا نوک آن را نیز واجب [۱۷۰] و عده‌ای مستحب[۱۷۱] شمرده‌اند.
در برابر، برخی از فقهای امامی[۱۷۲] و بیشتر فقهای اهل سنت[۱۷۳] مسح همه صورت را واجب دانسته‌اند. درباره مسح دست‌ها رأی مشهور فقهای شیعه آن است که تنها بخشی از دست یعنی از مچ تا سر انگشتان باید مسح شود.[۱۷۴] دلیل این امر عطف کلمه ﴿أَيْدِيكُمْ ﴾ بر ﴿بِوُجُوهِكُمْ﴾ در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۱۷۵] است که بر مسح بخشی از دست دلالت دارد؛[۱۷۶] ولی برخی دیگر مسح از آرنج تا سر انگشتان را لازم دانسته‌اند؛[۱۷۷] با این استدلال که تناسب و تشابه عطف مذکور با عطفی مشابه در بخش دیگر آیه که به وضو مربوط است: ﴿ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ﴾ اقتضا دارد که در تیمم مسح دست (مشابه وضو) از آرنج باشد.[۱۷۸] برخی فقها تنها مسح روی انگشتان را کافی دانسته‌اند.[۱۷۹] مستند این رأی روایتی از امام صادق(ع) است که در آن با اشاره به آیه ﴿وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا﴾[۱۸۰] و با این استدلال که در سرقت تنها انگشتان قطع می‌‌شوند، در تیمم مسح روی انگشتان کافی به شمار رفته است.[۱۸۱] فقهای اهل سنت نیز آرای مختلفی دارند؛ از جمله: مسح از مچ تا سر انگشتان،[۱۸۲] از آرنج تا سر انگشتان [۱۸۳] یا از شانه تا سر انگشتان[۱۸۴].[۱۸۵]
مباشرت
در تیمم مکلف باید خود، اعمال آن را انجام دهد،[۱۸۶] زیرا در تعابیر ﴿فَتَيَمَّمُوا﴾[۱۸۷] و ﴿فَامْسَحُوا﴾[۱۸۸] در آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾[۱۸۹]، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۱۹۰]، شخص نمازگزار مخاطب اوامر الهی قرار گرفته و او شخصا باید تکلیف را انجام دهد.[۱۹۱] تنها در موارد ضرورت، نایب گرفتن در تیمم تجویز شده است.[۱۹۲].[۱۹۳]
ترتیب
مکلف باید کارهای تیمم را به ترتیب انجام دهد؛[۱۹۴] یعنی ابتدا دست‌ها را بر زمین بزند و سپس صورت و آن گاه دست‌ها را مسح کند.[۱۹۵] برخی فقها وجوب ترتیب را از عطف با «واو» در آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾[۱۹۶]، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۱۹۷] استفاده کرده‌اند؛[۱۹۸] همچنین حرف «فاء» در ﴿فَامْسَحُوا﴾[۱۹۹].[۲۰۰] و نیز مقدم بودن تعبیر ﴿بِوُجُوهِكُمْ﴾[۲۰۱] را بر ﴿أَيْدِيكُمْ﴾[۲۰۲] دال بر ترتیب شمرده‌اند؛[۲۰۳] ولی برخی از فقهای اهل سنت ترتیب را مستحب دانسته‌اند.[۲۰۴].[۲۰۵]
موالات
از دیگر واجبات تیمم، پیاپی انجام دادن کارهای آن است.[۲۰۶] دلیل قرآنی آن، به نظر برخی فقها،امر در آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾[۲۰۷]، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۲۰۸] است: ﴿فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ﴾[۲۰۹] که امری فوری است؛ یعنی باید مفاد آن فورا امتثال شود و در صورتی که متعلق امر چند کار و مخاطب یک شخص باشد، لازمه فوری بودن این است که مکلف آن کارها را پیاپی انجام دهد.[۲۱۰] مشابه این استدلال، درباره وضو هم شده است.[۲۱۱] برخی موالات را از امر به تیمم پس از قیام به نماز در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۲۱۲] استفاده کرده‌اند.[۲۱۳] عده‌ای حرف «فاء» را در ﴿فَامْسَحُوا﴾[۲۱۴] که در پی جمله ﴿فَتَيَمَّمُوا﴾[۲۱۵] آمده، دال بر موالات دانسته‌اند.[۲۱۶] به ادله دیگری نیز برای شرط موالات در تیمم استناد شده است؛ از جمله اینکه تیمم جانشین وضوست که در آن، موالات شرط است.[۲۱۷] در مقابل، برخی فقها رعایت موالات را مستحب دانسته‌اند نه واجب.[۲۱۸].[۲۱۹]
پاک و مباح بودن وسیله تیمم
خاک یا هرچیز دیگری که تیمم بر آن صورت می‌‌گیرد، باید پاک باشد: ﴿فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[۲۲۰].[۲۲۱]، از این رو تیمم بر زمین نجس صحیح نیست؛[۲۲۲] همچنین از واژه ﴿ طَيِّبًا﴾ در این آیات استفاده شده است که چیزی که تیمم با آن صورت می‌‌گیرد، باید مباح و تصرف در آن جایز باشد،[۲۲۳] بنابراین تیمم بر مکان غصبی جایز نیست.[۲۲۴].[۲۲۵]
رسیدن وقت نماز
تیمم باید پس از آغاز شدن وقت عبادت انجام گیرد.[۲۲۶] برخی این شرط را از آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۲۲۷] استفاده کرده‌اند که در آن خداوند پس از قیام مکلف برای نماز و نیافتن آب، به تیمم فرمان داده؛ زیرا قیام برای نماز هنگامی صورت می‌‌گیرد که وقت نماز آغاز شده باشد.[۲۲۸] برخی دیگر عطف ﴿فَتَيَمَّمُوا﴾[۲۲۹] بر جمله ﴿قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ﴾ را دلیل بر این شمرده‌اند که معطوف و معطوف علیه در حکم مساوی‌اند، از این رو همان‌گونه که وجوب اقامه نماز پس از شروع وقت است، تیمم نیز در ابتدای وقت واجب میشود.[۲۳۰] برخی دیگر برآن‌اند که تیمم باید در پایان وقت نماز انجام گیرد،[۲۳۱] زیرا تیمم طهارتی برای هنگام اضطرار است و اضطرار جز در پایان وقت محقق نمی‌شود.[۲۳۲] به نظر شماری دیگر از فقها، اگر یافتن آب تا پایان وقت ممکن باشد تیمم باید تا آخر وقت به تأخیر افتد. در غیر این صورت می‌‌توان در ابتدای وقت تیمم کرد.[۲۳۳] در برابر، برخی فقها بر آن‌اند که تیمم حتی قبل از وقت جایز است،[۲۳۴] زیرا تیمم به جای وضو تشریع شده و وضو گرفتن قبل از وقت جایز است.[۲۳۵] شماری از پیروان این دیدگاه به آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۲۳۶] استناد جسته و گفته‌اند که قیام برای نماز، گاه پیش از آغاز شدن وقت آن است[۲۳۷].[۲۳۸]
اجزای تیمم
تیمم تکلیفی اضطراری به شمار می‌‌رود که منوط به نبودن آب برای وضو یا غسل یا ممکن نبودن کاربرد آن است.[۲۳۹] حال اگر پس از اقامه نماز، سبب تیمم از میان برود و مثلاً آب یافت شود، آیا ادای دوباره آن در وقت نماز یا قضای آن در خارج وقت لازم است یا نه؟ بسیاری از فقهای اهل سنت[۲۴۰] و امامیه[۲۴۱] با استناد به آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۲۴۲]، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾[۲۴۳] که درصورت نبودن آب نمازگزار را به اقامه نماز با تیمم مکلف کرده و نیز احادیثی که تیمم را یکی از دو راه طهارت به شمار آورده‌اند[۲۴۴] و احادیث متعدد دیگر[۲۴۵] تیمم را کافی دانسته و گفته‌اند که در داخل یا خارج وقت اعاده یا قضای نماز لازم نیست،[۲۴۶] زیرا ادلّه مذکور اطلاق دارند و شامل تکلیف اضطراری نیز می‌‌شوند.[۲۴۷] برخی مقتضای آیات نفی عسر و حرج از جمله آیه ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۲۴۸] را نیز همین دانسته‌اند؛ زیرا مکلف دانستن نمازگزار به اعاده یا قضای نماز، با تسهیل و تخفیفی که در این آیات برای مکلفان اعمال شده، منافات دارد.[۲۴۹] در برابر، برخی از فقها در صورت باقی بودن وقت، اعاده نماز را لازم[۲۵۰] و گروهی آن را مستحب دانسته‌اند.[۲۵۱] همچنین در صورتی که در اثنای نماز آب یافت شود، برخی فقها همان نماز را کافی دانسته و بر آن‌اند که نمازگزار نمی‌تواند نمازش را قطع کند. از جمله مستندات این نظر، آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ﴾[۲۵۲] است[۲۵۳] که مسلمانان را از باطل کردن اعمالشان بازداشته است: ﴿وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ﴾ علاوه بر این، مکلف نماز خود را با دلیل شرعی و اجازه شارع آغاز کرده و باید آن را کامل کند[۲۵۴] و دلیلی بر جواز قطع کردن نماز از سوی شارع در دست نیست؛[۲۵۵] اما برخی فقها برآن‌اند که مکلف باید نماز را قطع کرده، پس از وضو یا غسل دوباره آن را به جا آورد.[۲۵۶] به نظر برخی دیگر، تا قبل از رکوع رکعت اول یا دوم می‌‌تواند نماز را قطع کند.[۲۵۷] البته اگر پس از تیمم و پیش از شروع نماز آب یافت شود، به اتفاق فقها تیمم باطل و نمازگزار مکلف به وضو یا غسل است،[۲۵۸] زیرا آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۲۵۹]، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾[۲۶۰] شرط جواز تیمم را یافت نشدن آب دانسته‌اند: ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا ﴾ و در این فرض آب مفقود نیست[۲۶۱].[۲۶۲]
منابع
پانویس
- ↑ قاموس المحیط، ج ۴، ص۱۹۳؛ الصحاح، ج ۵، ص۲۰۶۴؛ مجمع البحرین، ج ۴، ص۵۸۱، «یمم».
- ↑ العین، ج ۸، ص۴۳۰؛ تاج العروس، ج ۸، ص۸؛ لسان العرب، ج ۱۲، ص۲۲ - ۲۳، «امم».
- ↑ العین، ج ۸، ص۴۳۰؛ الصحاح، ج ۵، ص۲۰۶۴؛ مجمع البحرین، ج ۴، ص۵۸۱.
- ↑ التحقیق، ج ۱۴، ص۲۶۶؛ الفروق اللغویه، ص۱۴۸، «یمم».
- ↑ معجم لغة الفقهاء، ص۱۵۲.
- ↑ مغنی المحتاج، ج ۱، ص۸۷؛ الاقناع، ج ۱، ص۷۰؛ اعانة الطالبین، ج ۱، ص۷۰.
- ↑ منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۳۲؛ الحدائق، ج ۴، ص۲۴۳.
- ↑ جواهر الکلام، ج ۵، ص۷۳؛ مصباح الفقیه، ج ۱، ق ۲، ص۴۴۸.
- ↑ فقه الرضا(ع)، ص۸۸؛ الانتصار، ص۱۲۳؛ المبسوط، طوسی، ج ۱، ص۳۰.
- ↑ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹، ص۲۴۲.
- ↑ سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ «(روزهای روزه گرفتن در) ماه رمضان است که قرآن را در آن فرو فرستاده‌اند؛ به رهنمودی برای مردم و برهان‌هایی (روشن) از راهنمایی و جدا کردن حقّ از باطل. پس هر کس از شما این ماه را دریافت (و در سفر نبود)، باید (تمام) آن را روزه بگیرد و اگر بیمار یا در سفر بود، شماری از روزهایی دیگر (روزه بر او واجب است)؛ خداوند برای شما آسانی می‌خواهد و برایتان دشواری نمی‌خواهد و (می‌خواهد) تا شمار (روزه‌ها) را کامل کنید و تا خداوند را برای آنکه راهنمایی‌تان کرده است به بزرگی یاد کنید و باشد که سپاس گزارید» سوره بقره، آیه ۱۸۵.
- ↑ «و در (راه) خداوند چنان که سزاوار جهاد (در راه) اوست جهاد کنید؛ او شما را برگزید و در دین- که همان آیین پدرتان ابراهیم است- هیچ تنگنایی برای شما ننهاد، او شما را پیش از این و در این (قرآن) مسلمان نامید تا پیامبر بر شما گواه باشد و شما بر مردم گواه باشید پس نماز را برپا دارید و زکات بپردازید و به (ریسمان) خداوند چنگ زنید؛ او سرور شماست که نیکو یار و نیکو یاور است» سوره حج، آیه ۷۸.
- ↑ سوره نساء، آیه ۲۹.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۹۵.
- ↑ «ای مؤمنان! از خداوند فرمانبرداری کنید و از پیامبر فرمان برید و کردارهایتان را تباه نگردانید» سوره محمد، آیه ۳۳.
- ↑ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹، ص۲۴۲.
- ↑ سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۷۷؛ فتح الوهاب، ج ۱، ص۴۴.
- ↑ مطهرات در اسلام، ص۸۷ - ۹۲؛ نمونه، ج ۳، ص۴۴۲ - ۴۴۳؛ تفسیر جامع، ج ۱، ص۱۲۱.
- ↑ نمونه، ج ۳، ص۴۴۳.
- ↑ مکتب اسلام، س ۱۹، ش ۹، ص۵۸، «خاک و اثرات درمانی و اعجازی آن».
- ↑ صحیح مسلم، ج ۱، ص۱۶۲؛ تهذیب، ج ۱، ص۲۲۵؛ وسائل الشیعه، ج ۱، ص۲۲۶.
- ↑ سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ المیزان، ج ۵، ص۲۳۰؛ الصافی، ج ۲، ص۱۹؛ تفسیر قرطبی، ج ۶، ص۱۰۸.
- ↑ کشف الاسرار، ج ۳، ص۵۰.
- ↑ نمونه، ج ۳، ص۴۴۲؛ تفسیر جامع، ج ۱، ص۱۲۱.
- ↑ «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ المیزان، ج ۵، ص۲۳۰؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۲، ص۳۱.
- ↑ التبیان، ج ۳، ص۴۵۸ - ۴۵۹؛ تفسیر قرطبی، ج ۶، ص۱۰۸.
- ↑ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹، ص۲۴۲.
- ↑ تفسیر قمی، ج ۱، ص۲۴۲؛ بحارالانوار، ج ۷۸، ص۱۵۵.
- ↑ التبیان، ج ۴، ص۵۶۰؛ زادالمسیر، ج ۳، ص۱۸۵.
- ↑ «همان کسان که از فرستاده پیام‌آور درس ناخوانده پیروی میکنند، همان که (نام) او را نزد خویش در تورات و انجیل نوشته می‌یابند؛ آنان را به نیکی فرمان می‌دهد و از بدی باز می‌دارد و چیزهای پاکیزه را بر آنان حلال و چیزهای ناپاک را بر آنان حرام می‌گرداند و بار (تکلیف) های گران و بندهایی را که بر آنها (بسته) بود از آنان برمی‌دارد، پس کسانی که به او ایمان آورده و او را بزرگ داشته و بدو یاری رسانده‌اند و از نوری که همراه وی فرو فرستاده شده است پیروی کرده‌اند رستگارند» سوره اعراف، آیه ۱۵۷.
- ↑ تفسیر قمی، ج ۱ ص۲۴۲؛ بحارالانوار، ج ۷۸، ص۱۵۵.
- ↑ صحیح مسلم، ج ۲، ص۶۳؛ کنزالعمال، ج ۱۱، ص۴۰۹.
- ↑ صحیح البخاری، ج ۱، ص۸۶؛ وسائل الشیعه، ج ۲، ص۳۵۰.
- ↑ الکافی، ج ۲، ص۱۷؛ وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۵۰.
- ↑ « آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید » سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۱۵؛ بحارالانوار، ج ۲۰، ص۲۹۵.
- ↑ اسباب النزول، ص۱۰۲؛ المعجم الکبیر، ج ۲۳، ص۴۹.
- ↑ «اگر بیمار بودید» سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ « آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید» سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ مجمع البیان، ج ۳، ص۲۰۵؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۱۴؛ نورالثقلین، ج ۱، ص۴۸۴.
- ↑ احادیث عایشه، ج ۲، ص۱۶۳ - ۱۶۴؛ سبل السلام، ج ۱، ص۴۰.
- ↑ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹، ص۲۴۳.
- ↑ «ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ تفسیر المنار، ج ۵، ص۱۱۹ - ۱۲۰.
- ↑ تفسیر المنار، ج ۵، ص۱۲۰؛ زبده البیان، ص۲۰؛ روح المعانی، ج ۵، ص۶۴.
- ↑ «یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد » سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ کنزالعرفان، ج ۱، ص۲۴؛ فقه القرآن، ج ۱، ص۳۶؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۲۰.
- ↑ « و آب نیافتید» سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ التیمم، ص۱۸؛ التنقیح، ج ۹، ص۳۶۲، ۳۶۴؛ بدایة المجتهد، ج ۱، ص۵۷.
- ↑ التنقیح، ج ۹، ص۳۶۴، «کتاب الطهاره».
- ↑ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹، ص۲۴۴.
- ↑ «ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ ارشاد الاذهان، ج ۱، ص۲۳۳؛ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۴۹.
- ↑ سنن ابی داود، ج ۱، ص۸۴؛ سنن الترمذی، ج ۱، ص۸۱؛ سنن النسائی، ج ۱، ص۲۱۳.
- ↑ الکافی، ج ۳، ص۶۱؛ تهذیب، ج ۱، ص۱۸۳؛ وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۴۱.
- ↑ التنقیح، ج ۹، ص۳۵۷، ۳۶۷؛ التیمم، ص۲۰.
- ↑ الاقناع، ج ۱، ص۷۲؛ المغنی، ج ۱، ص۲۴۷؛ مغنی المحتاج، ج ۱، ص۸۹.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۴۹؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۱۶؛ المغنی، ج ۱، ص۲۳۶.
- ↑ وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۴۱؛ السنن الکبری، ج ۱، ص۲۳۳.
- ↑ المعتبر، ج ۱، ص۳۹۲؛ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۴۹.
- ↑ المجموع، ج ۲، ص۲۴۸؛ المبسوط، سرخسی، ج ۱، ص۱۰۸.
- ↑ المغنی، ج ۱، ص۲۳۶؛ الخلاف، ج ۱، ص۱۴۷.
- ↑ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۳۳۶؛ السرائر، ج ۱، ص۱۳۵؛ المهذب، ج ۱، ص۴۷.
- ↑ الحدائق، ج ۴، ص۲۵۰؛ البحر الرائق، ج ۱، ص۲۸۰ - ۲۸۱؛ تحفة الفقهاء، ج ۱، ص۳۸.
- ↑ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۳۳۸؛ روضة الطالبین، ج ۱، ص۲۰۵.
- ↑ البحر الرائق، ج ۱، ص۲۸۰ - ۲۸۱.
- ↑ السرائر، ج ۱، ص۱۳۵؛ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۵۱.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۵۲؛ روضة الطالبین، ج ۱، ص۲۰۵.
- ↑ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۳۴۱؛ قواعد الاحکام، ج ۱، ص۲۳۶؛ جامع المقاصد، ج ۱، ص۴۶۵.
- ↑ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹، ص.۲۴۵
- ↑ ارشاد الاذهان، ج ۱، ص۲۳۳؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۳۵۰.
- ↑ «آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید » سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ فقه القرآن، ج ۱، ص۳۸؛ الفرقان، ج ۶، ص۱۸۴ - ۱۸۷.
- ↑ ذخیره المعاد، ج ۱، ص۱۰۷؛ مشرق الشمسین، ص۳۳۷.
- ↑ الفرقان، ج ۶، ص۱۹۱؛ التنقیح، ج ۱۰، ص۸.
- ↑ «خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند » سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ زبدة البیان، ص۲۰؛ المحلی، ج ۲، ص۱۱۶.
- ↑ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹، ص۲۴۶.
- ↑ «و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید » سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ شرایع الاسلام، ج ۱، ص۳۸؛ المبسوط، سرخسی، ج ۱، ص۱۱۲.
- ↑ زبدة البیان، ص۲۵؛ التنقیح، ج ۱۰، ص۷؛ احکام القرآن، ج ۲، ص۴۶۱.
- ↑ «و در راه خداوند هزینه کنید و با دست خویش خود را به نابودی نیفکنید و نیکوکار باشید که خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد» سوره بقره، آیه ۱۹۵.
- ↑ «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۹.
- ↑ مدارک الاحکام، ج ۲، ص۱۹۲؛ سبل السلام، ج ۱، ص۹۸؛ الشرح الکبیر، ج ۱، ص۲۳۸.
- ↑ «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۹.
- ↑ سنن ابی داود، ج ۱، ص۸۴ - ۸۵؛ المستدرک، ج ۱، ص۱۷۷.
- ↑ سنن ابی داود، ج ۱، ص۸۵؛ الکافی، ج ۳، ص۶۸.
- ↑ المعتبر، ج ۱، ص۳۶۶؛ القواعد الفقهیه، ج ۱، ص۷۰؛ المحلی، ج ۲، ص۱۲۵.
- ↑ الکافی، ج ۳، ص۶۸؛ تهذیب، ج ۱، ص۱۸۵؛ جامع احادیث الشیعه، ج ۳، ص۴۸.
- ↑ ذخیره المعاد، ج ۱، ص۹۳؛ بدائع الصنائع، ج ۱، ص۴۸.
- ↑ المعتبر، ج ۱، ص۳۶۵؛ المغنی، ج ۱، ص۲۶۲؛ مواهب الجلیل، ج ۱، ص۴۸۹.
- ↑ المبسوط، سرخسی، ج ۱، ص۱۱۲؛ بدائع الصنائع، ج ۱، ص۴۸؛ جامع المقاصد، ج ۱۲، ص۲۵.
- ↑ «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ «ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۱۸؛ بدایة المجتهد، ج ۱، ص۵۷.
- ↑ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹، ص۲۴۶.
- ↑ تحریر الاحکام، ج ۱، ص۱۴۲؛ مواهب الجلیل، ج ۱، ص۴۹۰.
- ↑ «و در راه خداوند هزینه کنید و با دست خویش خود را به نابودی نیفکنید و نیکوکار باشید که خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد» سوره بقره، آیه ۱۹۵.
- ↑ ریاض المسائل، ج ۲، ص۲۹۵؛ التیمم، ص۸۰.
- ↑ «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۹.
- ↑ المحلی، ج ۲، ص۱۳۶.
- ↑ مستند الشیعه، ج ۳، ص۳۸۳؛ التنقیح، ج ۹، ص۴۴۳ - ۴۴۴، «کتاب الطهاره»؛ التفسیر الکبیر، ج ۴، ص۳۱۰.
- ↑ « آب نیافتید » سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ «ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ التیمم، ص۸۰؛ التنقیح، ج ۱۰، ص۷ - ۸، «کتاب الطهاره»؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۲۸.
- ↑ التنقیح، ج ۹، ص۴۴۹.
- ↑ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹، ص۲۴۷.
- ↑ منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۳۷؛ نهایة الاحکام، ج ۱، ص۱۹۷.
- ↑ ر. ک: منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۳۷؛ التنقیح، ج ۱، ص۷۳؛ ج ۹، ص۴۷۳ - ۴۷۴، «کتاب الطهاره».
- ↑ المعتبر، ج ۱، ص۳۹۳؛ جامع المقاصد، ج ۱، ص۴۶۶.
- ↑ شرایع الاسلام، ج ۱، ص۳۸؛ جامع المقاصد، ج ۱، ص۴۶۷؛ مدارک الاحکام، ج ۲، ص۱۸۵.
- ↑ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹، ص۲۴۸.
- ↑ المغنی، ج ۱، ص۹۱؛ مسالک الافهام،شهید، ج ۱، ص۱۱۴؛ المجموع، ج ۱، ص۳۱۴، ج ۲، ص۲۲۰.
- ↑ «و فرمانی نیافته بودند جز این که خدا را در حالی که دین خویش را برای او ناب داشته‌اند، با درستی آیین، بپرستند» سوره بینه، آیه ۵.
- ↑ الرسائل السعدیه، ص۸۵؛ المعتبر، ج ۱، ص۳۹۰؛ کنز العرفان، ج ۱، ص۳۲.
- ↑ المعتبر، ج ۱، ص۳۹۰.
- ↑ وسائل الشیعه، ج ۱، ص۴۸؛ صحیح البخاری، ج ۱، ص۲؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص۱۴۱۳.
- ↑ سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ مسالک الافهام، کاظمی، ج ۱، ص۶۸؛ تفسیر جامع آیات الاحکام، ج ۱، ص۱۱۳.
- ↑ مسالک الافهام، کاظمی، ج ۱، ص۶۸؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۲.
- ↑ مشرق الشمسین، ص۳۳۹؛ مسالک الافهام، کاظمی، ج ۱، ص۶۸؛ التنقیح، ج ۱۰، ص۱۴۹.
- ↑ الرسائل السعدیه، ص۸۵؛ منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۴۵؛ بدایة المجتهد، ج ۱، ص۵۸.
- ↑ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹، ص۲۴۸.
- ↑ الوسیله، ص۷۱؛ الروضة البهیه، ج ۱، ص۴۵۴؛ مدارک الاحکام، ج ۲، ص۲۱۷.
- ↑ « تیمّم کنید » سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ مسالک الافهام، کاظمی، ج ۱، ص۶۸؛ تفسیر جامع آیات الاحکام، ج ۱، ص۱۱۳.
- ↑ وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۶۰ - ۳۶۱؛ صحیح مسلم، ج ۱، ص۱۹۳.
- ↑ الکافی، ج ۳، ص۶۱ - ۶۲؛ وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۵۹.
- ↑ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۴۲۹؛ الحدائق، ج ۴، ص۳۳۱.
- ↑ تهذیب، ج ۱، ص۲۰۸؛ وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۶۰.
- ↑ مدارک الاحکام، ج ۲، ص۲۱۸؛ الروضة البهیه، ج ۱، ص۴۵۳.
- ↑ « تیمّم کنید » سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ الحدائق، ج ۴، ص۳۳۱؛ المعتبر، ج ۱، ص۳۸۹.
- ↑ «بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید» سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ الخلاف، ج ۱، ص۱۳۴؛ غنیة النزوع، ص۶۳؛ بدائع الصنائع، ج ۱، ص۴۵.
- ↑ الخلاف، ج ۱، ص۱۳۴؛ المغنی، ج ۱، ص۲۴۴.
- ↑ الخلاف، ج ۱، ص۱۳۳؛ المهذب، ج ۱، ص۳۴؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۳۰.
- ↑ الخلاف، ج ۱، ص۱۳۳؛ المعتبر، ج ۱، ص۳۸۸؛ بدایة المجتهد، ج ۱، ص۶۰.
- ↑ سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ «ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ المعتبر، ج ۱، ص۳۷۲؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۲۱؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۹.
- ↑ ر.ک: الصحاح، ج ۲، ص۴۹۸؛ لسان العرب، ج ۳، ص۲۵۴؛ ر.ک: تاج العروس، ج ۳، ص۳۹۸، «صعد».
- ↑ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۲۱؛ بدائع الصنائع، ج ۱، ص۵۳؛ مفردات، ص۴۸۴، «صعد».
- ↑ «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ منتهی المطلب، ج ۱، ق ۲، ص۱۴۸؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۳۹.
- ↑ مصباح الفقیه، ج ۱، ق ۲، ص۴۶۷؛ المجموع، ج ۲، ص۲۱۲؛ المحلی، ج ۲، ص۱۶۰.
- ↑ المعتبر، ج ۱، ص۳۷۲؛ تذکرة الفقهاء، ج ۱، ص۶۲؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۸ - ۵۹۰.
- ↑ العین، ج ۱، ص۲۹۰؛ تاج العروس، ج ۲، ص۳۹۸؛ لسان العرب، ج ۳، ص۲۵۴، «صعد».
- ↑ «و ما هر آنچه را بر آن (زمین) است خاکی سترون خواهیم کرد» سوره کهف، آیه ۸.
- ↑ سوره کهف، آیه ۴۰.
- ↑ المعتبر، ج ۱، ص۳۷۳؛ احکام القرآن، ج ۲، ص۴۸۸.
- ↑ الاستبصار، ج ۱، ص۱۷۰؛ وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۵۰؛ سنن ابی داود، ج ۱، ص۸۰.
- ↑ الخلاف، ج ۱، ص۱۳۵؛ تفسیر جامع، ج ۱، ص۱۰۴؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۸.
- ↑ شرایع الاسلام، ج ۱، ص۳۸؛ تذکرة الفقهاء، ج ۱، ص۶۱ - ۶۲؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۸ - ۵۹۰.
- ↑ روضة الطالبین، ج ۱، ص۲۲۲؛ السرائر، ج ۱، ص۱۳۷.
- ↑ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۸.
- ↑ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹، ص۲۴۹.
- ↑ « چهره و دست‌های خود را مسح نمایید» سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ مستند الشیعه، ج ۳، ص۴۳۷؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۵.
- ↑ مسالک الافهام، کاظمی، ج ۱، ص۶۸؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۲۷.
- ↑ الکافی، ج ۳، ص۳۰؛ من لایحضره الفقیه، ج ۱، ص۱۰۳.
- ↑ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۲۶؛ مستند الشیعه، ج ۳، ص۴۳۷ - ۴۳۸.
- ↑ مستند الشیعه، ج ۳، ص۴۴۳؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۴۳۸.
- ↑ ریاض المسائل، ج ۲، ص۳۱۸؛ رسائل الکرکی، ج ۱، ص۹۵.
- ↑ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۲۶؛ مدارک الاحکام، ج ۲، ص۲۱۴ - ۲۱۵.
- ↑ روضة الطالبین، ج ۱، ص۲۲۵؛ کشاف القناع، ج ۱، ص۲۰۴.
- ↑ مشرق الشمسین، ص۳۳۹؛ جواهر الکلام، ج ۵، ص۲۰۲.
- ↑ «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ ذخیرة المعاد، ج ۱، ص۱۰۴؛ کنز العرفان، ج ۱، ص۳۳۲.
- ↑ مسالک الافهام، کاظمی، ج ۱، ص۶۸؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۲۶.
- ↑ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۲۹؛ منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۴۶.
- ↑ السرائر، ج ۱، ص۱۳۶ - ۱۳۷؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۳۳.
- ↑ «دست مرد و زن دزد را به سزای آنچه کرده‌اند به کیفری از سوی خداوند ببرید » سوره مائده، آیه ۳۸.
- ↑ الکافی، ج ۳، ص۶۲؛ الاستبصار، ج ۱، ص۱۷۰.
- ↑ مواهب الجلیل، ج ۱، ص۵۱۱؛ المجموع، ج ۱۹، ص۱۰۷.
- ↑ الثمر الدانی، ص۷۷؛ مواهب الجلیل، ج ۱، ص۵۱۱؛ المغنی، ج ۱، ص۲۵۸.
- ↑ المحلی، ج ۲، ص۱۵۳؛ تفسیر جامع، ج ۱، ص۱۱۵.
- ↑ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹، ص۲۵۰.
- ↑ رسائل الکرکی، ج ۳، ص۲۱۱؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۴۵۸.
- ↑ سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ «ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ ذکری، ص۱۰۹؛ جامع المقاصد، ج ۱، ص۴۹۷؛ مدارک الاحکام، ج ۲، ص۲۲۷.
- ↑ ذکری، ص۱۰۹؛ مدارک الاحکام، ج ۲، ص۲۲۷.
- ↑ محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق، تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم، ج۹، ص۲۵۲.
- ↑ السرائر، ج ۱، ص۱۳۷؛ الخلاف، ج ۱، ص۱۳۸؛ الاقناع، ج ۱، ص۷۳ - ۷۴.
- ↑ جواهرالکلام، ج ۵، ص۱۷۳؛ غنائم الایام، ج ۱، ص۳۴۴.
- ↑ «ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۹۶ - ۱۹۷؛ فقه الصادق(ع)، ج ۳، ص۱۶۵ - ۱۶۶.
- ↑ سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ فقه الصادق(ع)، ج ۳، ص۱۶۶.
- ↑ سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ تذکره الفقهاء، ج ۲، ص۱۹۷؛ کتاب الطهاره، گلپایگانی، ج ۱، ص۲۵۹.
- ↑ مواهب الجلیل، ج ۱، ص۵۲۲.
- ↑ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹، ص۲۵۲.
- ↑ المعتبر، ج ۱، ص۳۹۴؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۴۴۶؛ حاشیة الدسوقی، ج ۱، ص۱۵۲.
- ↑ «ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ «به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ کنزالعرفان، ج ۱، ص۳۲.
- ↑ کتاب الطهاره، انصاری، ج ۲، ص۱۰؛ فقه القرآن، ج ۱، ص۲۷ ـ ۲۸.
- ↑ «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۴۹؛ الحدائق، ج ۴، ص۳۵۵.
- ↑ سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ فقه الصادق(ع)، ج ۳، ص۱۵۳.
- ↑ الخلاف، ج ۱، ص۱۳۸؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۴۴۶؛ کشاف القناع، ج ۱، ص۲۰۵.
- ↑ المجموع، ج ۲، ص۱۳۳؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۸.
- ↑ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹، ص۲۵۲.
- ↑ « به خاکی پاک تیمّم کنید» سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۷۷؛ زبده البیان، ص۲۱؛ احکام القرآن، ج ۲، ص۴۸۷.
- ↑ المعتبر، ج ۱، ص۲۷۸؛ بدائع الصنائع، ج ۱، ص۵۳.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۷۷؛ کنزالعرفان، ج ۱، ص۳۱؛ فقه القرآن، ج ۱، ص۴۱.
- ↑ جامع المقاصد، ج ۱، ص۴۸۰؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۹۳.
- ↑ محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق، تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم، ج۹، ص۲۵۳.
- ↑ منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۳۹؛ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۹۹؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۹۳.
- ↑ «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ المعتبر، ج ۱، ص۳۸۱؛ المجموع، ج ۲، ص۲۴۳.
- ↑ سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۱۷؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۴۶۴.
- ↑ الانتصار، ص۱۲۲؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۳۶؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۲۹.
- ↑ منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۴۰؛ غنائم الایام، ج ۱، ص۳۶۷.
- ↑ تحفة الفقهاء، ج ۱، ص۴۳؛ بدائع الصنائع، ج ۱، ص۵۴.
- ↑ الخلاف، ج ۱، ص۱۴۶؛ بدائع الصنائع، ج ۱، ص۵۴.
- ↑ المغنی، ج ۱، ص۲۳۵؛ المجموع، ج ۲، ص۲۴۳.
- ↑ «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ المجموع، ج۲، ص۲۴۳؛ نیل الاوطار، ج۱، ص۳۲۹؛ تبصرة الفقهاء، ج ۱، ص۹۵.
- ↑ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹، ص۲۵۳.
- ↑ جواهرالکلام، ج ۲، ص۳۱۰؛ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۹۹.
- ↑ بدایة المجتهد، ج ۱، ص۹؛ الام، ج ۱، ص۶۲؛ المجموع، ج ۱، ص۹۲؛ ج ۲، ص۳۰۶.
- ↑ الهدایه، ص۸۷؛ المقنعه، ص۵۸؛ الخلاف، ج ۱، ص۵۸.
- ↑ «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ «ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص۱۰۶؛ وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۸۶.
- ↑ وسائل الشیعه، ج۳، ص۳۶۸-۳۶۹؛ ر.ک: کنزالعمال، ج ۹، ص۵۸۸ - ۵۹۹.
- ↑ الخلاف، ج ۱، ص۱۴۲؛ المقنع، ص۲۵؛ الام، ج ۱، ص۶۳.
- ↑ اصول الفقه، ج ۱، ص۱۹۰.
- ↑ «(روزهای روزه گرفتن در) ماه رمضان است که قرآن را در آن فرو فرستاده‌اند؛ به رهنمودی برای مردم و برهان‌هایی (روشن) از راهنمایی و جدا کردن حقّ از باطل. پس هر کس از شما این ماه را دریافت (و در سفر نبود)، باید (تمام) آن را روزه بگیرد و اگر بیمار یا در سفر بود، شماری از روزهایی دیگر (روزه بر او واجب است)؛ خداوند برای شما آسانی می‌خواهد و برایتان دشواری نمی‌خواهد و (می‌خواهد) تا شمار (روزه‌ها) را کامل کنید و تا خداوند را برای آنکه راهنمایی‌تان کرده است به بزرگی یاد کنید و باشد که سپاس گزارید» سوره بقره، آیه ۱۸۵.
- ↑ زبدة البیان، ص۲۰ - ۲۱.
- ↑ الخلاف، ج ۱، ص۱۵۰؛ الام، ج ۱، ص۶۳.
- ↑ المجموع، ج ۲، ص۳۰۶؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۳۴.
- ↑ «ای مؤمنان! از خداوند فرمانبرداری کنید و از پیامبر فرمان برید و کردارهایتان را تباه نگردانید» سوره محمد، آیه ۳۳.
- ↑ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۳۵ - ۴۳۶؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۳۵؛ المهذب البارع، ج ۱، ص۲۱۴.
- ↑ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۳۵؛ المهذب البارع، ج ۱، ص۲۱۴.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۳۵.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۳۵؛ تحریر الاحکام، ج ۱، ص۱۵۲.
- ↑ الخلاف، ج ۱، ص۱۴۱ - ۱۴۲؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۳۵.
- ↑ شرایع الاسلام، ج۱، ص۴۰؛ المعتبر، ج ۱، ص۳۹۹؛ الام، ج ۵، ص۱۱.
- ↑ «ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.
- ↑ «ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۴، ص۳۱۶.
- ↑ یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹، ص۲۵۴.