تیمم در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تیمم است. تیمم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تیمم در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

واژه‌شناسی

تیمم از ریشه «ی ـ م ـ م» یا «ا ـ م ـ م» در لغت به معنای قصد کردن یا روی آوردن به چیزی یا کسی آمده است و در اصطلاح فقه طهارتی است که با مسح صورت و دو دست با خاک به قصد طهارت صورت می‌‌گیرد. به تعبیر برخی فقها، تیمم عبارت است از رساندن خاک به صورت و دو دست با شرایطی خاص یا زدن دست‌ها بر خاک و مسح صورت و دست‌ها به نیت تقرب به خداوند. تیمم از تکالیف شرعی در موارد خاص و از ضروریات اسلام است که هنگام اضطرار و وجود مانع شرعی یا عقلی از طهارت با آب بر مکلفان واجب می‌‌گردد.

تیمم در قرآن کریم

موضوع تیمم در دو آیه قرآن به صراحت آمده است: ﴿فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ افزون بر این، برخی از احکام و مباحث مرتبط با این موضوع ضمن عناوینی کلی در آیاتی دیگر آمده‌اند؛ از جمله آیات مربوط به نفی عسر و حرج در دین؛ مانند ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾، ﴿وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَفِي هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ﴾، آیاتی که در آن انسان‌ها از کشتن یا انداختن خود در هلاکت نهی شده‌اند؛ مانند ﴿وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ﴾، ﴿وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ﴾ و آیاتی که مؤمنان را ازباطل ساختن اعمالشان برحذر داشته‌اند؛ مانند آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ﴾. در این آیات، برخی مباحث و احکام شرعی تیمم از جمله فلسفه و چگونگی تیمم و اسباب و شرایط وجوب آن مطرح شده‌اند.

حکمت تشریع تیمم

در مورد حکمت تشریع تیمم و مسح کردن صورت و دست‌ها با خاک، به رغم آلودگی ظاهری خاک این نکات شایان توجه و دقت‌اند:

1. در تیمم استفاده از خاک پاک مجاز است نه خاک نجس که غالباً آلوده است: ﴿صَعِيدًا طَيِّبًا﴾.
2. خاک به ویژه خاکی که در معرض تابش آفتاب قرار دارد خود زایل کننده آلودگی‌هاست. مؤید این امر آن است که لاشه حیوانات یا بدن انسان که در خاک دفن می‌‌شود پس از مدت کوتاهی تجزیه شده، بر اثر باکتری‌های موجود در خاک متلاشی می‌‌گردد، حتی برخی خاصیت پاک کنندگی خاک را از آب بیشتر دانسته‌اند، از این رو در احادیث برای رفع آلودگی از ظرف آلوده به آب دهان سگ، توصیه شده است که افزون بر آب، با خاک نیز تطهیر شود.
3. تیمم موجب طهارت باطنی انسان می‌‌گردد: ﴿لِيُطَهِّرَكُمْ﴾ و از این راه خداوند انسان را از گناه و آلودگی‌های آن پاک می‌‌کند. به تعبیر برخی عارفان، همان‌گونه که خاک آتش را خاموش می‌‌کند انسان نیز به وسیله تیمم با خاک، آتش شهوت را در دنیا و آتش کیفر را در آخرت خاموش می‌‌کند.
4. لمس کردن و سودنِ شریف‌ترین عضو بدن (پیشانی و صورت) با خاک، موجب تثبیت و تقویت روح فروتنی و تواضع در انسان می‌‌گردد.
5. از جمله حکمت‌های تشریع تیمم، رفع حرج و سختی از مکلفان هنگام نیافتن آب یا زیانبار بودن آب برای آنان است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾.؛ زیرا اگر مکلفان همواره ملزم به کسب طهارت با وضو و غسل می‌‌شدند برایشان مشقت آور بود. به تعبیر آیه فوق، خداوند با جایگزین کردن تیمم هنگام اضطرار، تکلیف نمازگزار را آسان و نعمت خود را بر آنان کامل کرده است: ﴿وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾.

پیشینه تشریع تیمم

تیمم در شرایع پیشین سابقه نداشته و از تسهیلات ویژه امت پیامبر اکرم (ص) است. قرآن کریم در آیه ﴿الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنْزِلَ مَعَهُ أُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ پیامبر (ص) را از رسولانی شمرده که بارهای سنگین و غل و زنجیرها را از مسلمانان برمی‌دارد: ﴿وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ﴾. برخی مفسران از جمله مصادیق «اِصر» را در آیه، تکلیف به طهارت با آب در شرایع پیشین در همه احوال دانسته‌اند که پیامبراکرم (ص) آن را در موارد اضطرار از پیروان خود برداشت و تیمم را جایگزین آن کرد. پیامبر اکرم (ص)، سه چیز از جمله تیمم را از امتیازات مسلمانان برشمرده است. در احادیثی دیگر از جمله در روایات اهل بیت (ع) تیمم در شمار ۴ یا ۵ امتیازی دانسته شده که از میان پیامبران الهی تنها به پیامبراکرم (ص) داده شده است.

درباره چگونگی تشریع تیمم نقل کرده‌اند که در سال پنجم یا ششم هجری در غزوه بنی مصطلق پیامبر گروهی از مسلمانان را به مأموریتی فرستاد و آنان چون هنگام ظهر آبی نیافتند، بدون طهارت نماز گزاردند. در پی آن، آیه تیمم نازل شد: ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾. طبق نقلی دیگر، پیامبراکرم (ص) که با گروهی از مسلمانان همسفر بودند، هنگام نماز آب نیافتند و آیه تیمم نازل شد. درباره شأن نزول عبارتِ ﴿وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى﴾، ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا﴾ در این آیات که تجویز تیمم بیماران را دربردارد، نیز گفته‌اند که درباره فردی از انصار نازل شد که به سبب جراحت و بیماری، توانایی وضوگرفتن نداشت. برخی برآن‌اند که حکم تیمم در ابتدای بعثت پیامبر اکرم (ص) در مکه تشریع، ولی آیات تیمم در مدینه نازل شد و از حکم تشریع شده در مکه خبر داد. پیامبر اکرم (ص) در مواردی که مسلمانان به این حکم نیاز پیدا می‌‌کردند، این آیات را برای آنان تلاوت می‌‌فرمود.

اسباب تیمم

بیماری، سفر و سرزدن حدث و نیافتن آب از اسباب جواز یا وجوب تیمم به جای وضو و غسل اند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾ معدودی از فقهای اهل سنت با استناد به ظاهر این آیات گفته‌اند که مسافر و بیمار حتی در صورت دسترسی به آب می‌‌توانند تیمم کنند. با توجه به مخالفت این برداشت با سنت قطعی و فقه اسلامی، برخی از مفسران آیات مذکور را از آیات مشکل قرآن برشمرده‌اند؛ ولی بیشتر مفسران و فقها ظهور و دلالت این آیات را آشکار دانسته و گفته‌اند که کلمه ﴿أَوْ﴾ در جمله ﴿أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ﴾ به معنای واو عاطفه و در نتیجه، آیه بدین معناست که اگر بیمار یا مسافر بودید و محدث شدید و آب نیافتید، تیمم کنید. برخی دیگر ﴿أَوْ﴾ را به معنای اصلی خود دانسته؛ ولی قید ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً﴾ را به همه جملات پیشین بازگردانده‌اند، بنابراین، آیه بدین معناست که اگر بیمار یا مسافر بودید و آب نیافتید و حتی اگر بیمار و مسافر نبودید و دچار حدث شدید و آب نیافتید، تیمم کنید، بر این اساس سبب اصلی جواز تیمم، نیافتن آب است و مسافرت و بیماری تنها از آن رو در این آیات مطرح شده‌اند که این دو سبب بیش از سایر عوامل، وضو یا غسل را با اشکال مواجه می‌‌سازند، پس عمده‌ترین اسباب تیمم عبارت‌اند از:

یافت نشدن آب

با نبودن آب، مکلف باید به جای وضو و غسل تیمم کند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾. این نکته در احادیث منقول از پیامبر (ص) و اهل بیت نیز مطرح شده است. از ظاهر آیه برمی‌آید که هرگاه آب برای وضو یا غسل کافی نباشد نیز تیمم جایز است؛ ولی برخی فقها بر آن‌اند که اگر برای بخشی از اعضای وضو یا غسل آب باشد، مکلف باید آن مقدار را به کار برده، برای مقدار مانده تیمم کند؛ همچنین تعبیر ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً ﴾ در آیات دلالت دارد که نمازگزار باید قبل از تیمم، برای یافتن آب جست و جو کند و در صورت نیافتن آب، تیمم کند. در احادیث نیز این تکلیف مطرح شده است. رأی مشهور فقهای امامی و برخی فقهای اهل سنت نیز همین است؛ اما برخی از فقهای اهل سنت برآن‌اند که جست و جوی آب لازم نیست. بیشتر فقهای شیعه جست و جو را به اندازه مسافت پرتاب دو تیر در زمین هموار و یک تیر در زمین ناهموار لازم دانسته‌اند؛ اما فقهای دیگر جست و جو را تا حد پرتاب یک تیر در همه موارد یا تا هنگامی که وقت اجازه دهد یا امید پیدا کردن آب باشد ضروری شمرده‌اند. البته تکلیف جست و جو در مواردی ساقط می‌‌شود؛ از جمله جایی که جان یا مال خودش در معرض خطر یا وقت نماز تنگ یا یافت نشدن آب یقینی باشد.

دشواری کاربرد آب

چنانچه آب موجود باشد ولی استفاده از آن به عللی مانند سرمای شدید، ترس از سارقان و درندگان و گران قیمت بودن آب دشوار و مشقت آور باشد تیمم جایز است. مستند این امر به نظر برخی فقها تعبیر ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا﴾ است که افزون بر یافت نشدن حقیقی آب، موارد ممنوعیت عقلی و شرعی کاربرد آن را نیز دربرمی گیرد، زیرا تعبیر آیه شامل دشواری کاربرد آب نیز می‌‌شود، هرچند آب موجود باشد؛ همچنین به نظر شماری از فقها، آیه مذکور شامل ضرورت تیمم در موارد غصبی بودن آب می‌‌گردد. برخی فقها برای وجوب تیمم به سبب دشواری کاربرد آب به آیاتی که بر نفی حرج در دین دلالت دارند مانند آیه﴿مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ﴾ نیز استناد کرده‌اند.

زیان‌بار بودن آب

چنانچه کاربرد آب برای بیمار زیانبار باشد، به جای غسل یا وضو، تیمم واجب می‌‌شود: ﴿وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾.؛ با این توضیح که تعبیر ﴿فَلَمْ تَجِدُوا﴾ در آیه شامل زیانبار بودن کاربرد آب نیز می‌‌شود. برخی در این باره، به آیات ﴿وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾ که از قرار دادن خود در معرض هلاکت منع کرده. و ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾ که انسان‌ها را از کشتن خود برحذر داشته است: ﴿وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ﴾ استناد کرده‌اند. بنابر روایتی، یکی از اصحاب پیامبر اکرم (ص) با استناد به آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾ در شبی سرد به جای غسل تیمم کرد و پیامبر عمل او را تأیید فرمود. بنابر روایتی، پیامبر اکرم (ص) درباره گروهی از مسلمانان که انجام دادن غسل را به مجروحی توصیه کرده بودند و وی در پی آن از دنیا رفته بود فرمود: خدا آنان را بکشد که وی را کشتند. او می‌‌توانست تیمم کند. دلیل دیگر فقها آیاتی‌اند که بر نفی عسر و حرج در دین دلالت دارند.

در احادیث اهل بیت (ع) نیز بیماری از اسباب جواز تیمم دانسته شده است. به نظر برخی واژه «مَرضی» در آیات مذکور شامل همه بیماران می‌‌شود؛ اما عده ای برآن‌اند که تیمم در صورتی برای بیمار جایز است که بیماریش شدید باشد یا آب موجب تشدید آن یا به تأخیر افتادن بهبودی سلامت وی گردد. برخی دیگر گفته‌اند: بیمار، تنها در صورت ترس از مرگ می‌‌تواند تیمم کند. برخی فقها از آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾ استفاده کرده‌اند که تیمم برای بیمارانی که به آب دسترسی دارند جایز نیست؛ زیرا در این آیات جواز تیمم برای این افراد به نیافتن آب مشروط شده است.

نیاز شدید به آب

چنانچه مکلف یا دیگران برای نوشیدن یا مصارف دیگر به آب موجود نیاز شدید داشته باشند وی باید به جای وضو و غسل تیمم کند. مستند این حکم را برخی آیه ﴿وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾ دانسته‌اند که از افکندن خود در هلاکت نهی کرده است؛ همچنین به آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾. و آیات نفی عسر و حرج در دین استناد شده است. برخی نیز مورد مذکور را از جمله موارد شمول تعبیر ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً﴾ در آیات﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ دانسته‌اند؛ با این تفسیر که مراد آیه، ممکن نبودن استفاده از آب است که شامل موضوع مورد بحث می‌‌شود. افزون بر این، چنین استدلال شده است که در مورد تزاحم میان دو تکلیف واجب (وجوب اقامه نماز همراه با طهارت با آب و وجوب حفظ خود)، حفظ نفس مقدم است و از این رو مکلف باید به جای وضو یا غسل تیمم کند.

تنگ بودن وقت برای غسل یا وضو

چنانچه برای وضو و غسل وقت کافی نباشد، مکلف باید تیمم کند. مستند قرآنی این حکم به نظر برخی فقها، تعبیر ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا﴾ است؛ زیرا مراد آیه، دسترسی نداشتن به آب است که شامل این مورد نیز می‌‌شود. به نظر برخی فقها، تجویز تیمم در این مورد تنها در صورتی است که مکلف به عمد وقت را تنگ نکرده باشد و در غیر این صورت تیمم و نماز او باطل است و باید پس از انقضای وقت، نماز را با وضو یا غسل اعاده کند؛ ولی برخی دیگر بدون چنین قیدی، تیمم را در هر صورت واجب شمرده‌اند.

اجزا و شرایط تیمم

تیمم اجزا و شرایطی دارد که بخشی از آنها در قرآن کریم آمده است:

نیت

نخستین جزء تیمم، نیت و قصد قربت است. لزوم نیت از آن روست که تیمم، عملی عبادی به شمار می‌‌رود و مکلف باید آن را خالصانه به جای آورد: ﴿وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ﴾. و اخلاص نیز بدون نیت محقق نمی‌شود این شرط در احادیث از جمله حدیثی از پیامبر (ص) نیز مطرح شده است. درباره زمان نیت کردن در تیمم، برخی برآن‌اند که نیت باید هنگام زدن دست‌ها بر زمین باشد؛ زیرا از تعبیر ﴿فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا﴾ می‌‌توان دریافت که زدن دست‌ها بر زمین نخستین کار در تیمم است؛ ولی عده‌ای معتقدند نیت باید هنگام مسح پیشانی باشد، زیرا زدن دست‌ها بر زمین همانند برداشتن آب برای شستن صورت در وضو، مقدمه تیمم است نه جزء آن. در برابر، عده‌ای نیت را در تیمم لازم ندانسته‌اند.

تماس دست‌ها با زمین

یکی از واجبات تیمم زدن دست‌ها بر زمین است. برخی این عمل را از جمله ﴿فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا﴾ استفاده کرده و آن را نخستین فعل در تیمم برشمرده‌اند.

اما درباره اینکه آیا هنگام تیمم دست‌ها باید بر زمین زده شود یا صرفاً قرار گرفتن آنها بر زمین کافی است، اختلاف نظر وجود دارد. در بیشتر احادیث از جمله در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) در مورد آموزش تیمم به عمار و نیز احادیث اهل بیت (ع) بر «زدن» دست‌ها به زمین تصریح شده است و این نظر مشهور فقهای شیعه است؛ اما در برخی احادیث از قرار دادن دست‌ها بر زمین یاد شده و شماری از فقها با استناد به آنها، لمس زمین را با دست کافی دانسته‌اند، چنان که برخی اطلاق ﴿فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا﴾ را نیز دال بر همین نظر شمرده‌اند.

درباره شمار زدن یا قرار دادن دست بر زمین نیز آرای متفاوتی مطرح‌اند؛ برخی فقها از تعبیر ﴿فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ﴾ کفایت یک بار زدن را استفاده کرده‌اند؛ زیرا مسح صورت و دست‌ها که در آیه آمده، با یک بار زدن دست بر زمین و مسح صورت و دست‌ها محقق می‌‌شود؛ اما به نظر برخی دیگر، دو بار دست بر زمین زدن لازم است: یک بار برای مسح صورت و بار دیگر برای مسح دست‌ها. عده‌ای نیز میان تیمم بدل از وضو و بدل از غسل تفکیک کرده‌اند. اقوال دیگری هم مطرح شده‌اند.

همچنین فقها درباره مراد از ﴿صَعِيدًا﴾ در آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ آرای متفاوتی دارند؛ از جمله اینکه تیمم تنها بر خاک جایز است، زیرا «صعید» در لغت به معنای خاک است و سبب اطلاق صعید بر خاک آن است که به هوا صعود می‌‌کند.

همچنین بنابر آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ مسح صورت و دست‌ها باید با بخشی از زمین صورت گیرد؛ زیرا کلمه ﴿مِنْهُ﴾ در آن ذکر شده است: ﴿فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ﴾، از این رو، تیمم و مسح تنها با خاک تحقق پذیر است.. در تأیید این نظر، افزون بر آیات قرآن، به برخی احادیث نیز استناد شده است.

قول دیگر که بیشتر فقهای شیعه و اهل سنت بدان پایبندند آن است که تیمم با دیگر اجزای زمین جز خاک نیز جایز است. مستند این رأی آن است که مفهوم واژه «صعید» به نظر بیشترِ لغویان صرفاً خاک نیست، بلکه سطح زمین است. برخی آیات دیگر قرآن همچون آیات ﴿صَعِيدًا جُرُزًا﴾ و ﴿صَعِيدًا زَلَقًا﴾ که به معنای زمین بی‌گیاه است و نیز برخی احادیث که صعید را مطلقا به معنای سطح زمین به کار برده‌اند، نیز همین رأی را تأیید می‌‌کنند. در برخی احادیث هم تیمم بر زمین، خاک باشد یا جز آن، مباح دانسته شده است.

برپایه این دیدگاه، افزون بر خاک، تیمم بر سنگ، سنگ گچ، سنگ مرمر، کلوخ و ریگ جایز است؛ اما در مورد مواد معدنی همچون آهن، طلا، نقره، عقیق، نمک و گیاهان اختلاف نظر وجود دارد؛ بیشتر فقهای شیعه و اهل سنت با این استدلال که واژه «صعید» این موارد را در برنمی گیرد، تیمم بر آنها را جایز نمی‌دانند؛ اما شماری از فقها تیمم بر برخی مواد معدنی یا بر معادنی را که از جایگاه اصلی خود منتقل نشده باشند جایز شمرده‌اند.

مسح صورت و دست‌ها

پس از زدن دست‌ها بر زمین، مسح صورت و دست‌ها واجب است: ﴿فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ﴾.؛ اما در مورد محدوده مسح در این دو عضو، در فقه اسلامی آرای گوناگونی مطرح‌اند؛ به نظر بیشتر فقهای امامی مسح بخشی از صورت کافی است؛ زیرا حرف «باء» در ﴿بِوُجُوهِكُمْ﴾ بر بخشی از صورت دلالت دارد. احادیث منقول از اهل بیت (ع) نیز مؤید این نظرند. برخی از این فقها، مراد از بخشی از صورت را تنها پیشانی می‌‌دانند؛ ولی عده ای دیگر افزون بر پیشانی مسح روی بینی تا نوک آن را نیز واجب و عده‌ای مستحب شمرده‌اند.

در برابر، برخی از فقهای امامی و بیشتر فقهای اهل سنت مسح همه صورت را واجب دانسته‌اند. درباره مسح دست‌ها رأی مشهور فقهای شیعه آن است که تنها بخشی از دست یعنی از مچ تا سر انگشتان باید مسح شود. دلیل این امر عطف کلمه ﴿أَيْدِيكُمْ ﴾ بر ﴿بِوُجُوهِكُمْ﴾ در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ است که بر مسح بخشی از دست دلالت دارد؛ ولی برخی دیگر مسح از آرنج تا سر انگشتان را لازم دانسته‌اند؛ با این استدلال که تناسب و تشابه عطف مذکور با عطفی مشابه در بخش دیگر آیه که به وضو مربوط است: ﴿ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ﴾ اقتضا دارد که در تیمم مسح دست (مشابه وضو) از آرنج باشد. برخی فقها تنها مسح روی انگشتان را کافی دانسته‌اند. مستند این رأی روایتی از امام صادق(ع) است که در آن با اشاره به آیه ﴿وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا﴾ و با این استدلال که در سرقت تنها انگشتان قطع می‌‌شوند، در تیمم مسح روی انگشتان کافی به شمار رفته است. فقهای اهل سنت نیز آرای مختلفی دارند؛ از جمله: مسح از مچ تا سر انگشتان، از آرنج تا سر انگشتان یا از شانه تا سر انگشتان.

مباشرت

در تیمم مکلف باید خود، اعمال آن را انجام دهد، زیرا در تعابیر ﴿فَتَيَمَّمُوا﴾ و ﴿فَامْسَحُوا﴾ در آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾، شخص نمازگزار مخاطب اوامر الهی قرار گرفته و او شخصا باید تکلیف را انجام دهد. تنها در موارد ضرورت، نایب گرفتن در تیمم تجویز شده است.

ترتیب

مکلف باید کارهای تیمم را به ترتیب انجام دهد؛ یعنی ابتدا دست‌ها را بر زمین بزند و سپس صورت و آن گاه دست‌ها را مسح کند. برخی فقها وجوب ترتیب را از عطف با «واو» در آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ استفاده کرده‌اند؛ همچنین حرف «فاء» در ﴿فَامْسَحُوا﴾. و نیز مقدم بودن تعبیر ﴿بِوُجُوهِكُمْ﴾ را بر ﴿أَيْدِيكُمْ﴾ دال بر ترتیب شمرده‌اند؛ ولی برخی از فقهای اهل سنت ترتیب را مستحب دانسته‌اند.

موالات

از دیگر واجبات تیمم، پیاپی انجام دادن کارهای آن است. دلیل قرآنی آن، به نظر برخی فقها،امر در آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ است: ﴿فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ﴾ که امری فوری است؛ یعنی باید مفاد آن فورا امتثال شود و در صورتی که متعلق امر چند کار و مخاطب یک شخص باشد، لازمه فوری بودن این است که مکلف آن کارها را پیاپی انجام دهد. مشابه این استدلال، درباره وضو هم شده است. برخی موالات را از امر به تیمم پس از قیام به نماز در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ استفاده کرده‌اند. عده‌ای حرف «فاء» را در ﴿فَامْسَحُوا﴾ که در پی جمله ﴿فَتَيَمَّمُوا﴾ آمده، دال بر موالات دانسته‌اند. به ادله دیگری نیز برای شرط موالات در تیمم استناد شده است؛ از جمله اینکه تیمم جانشین وضوست که در آن، موالات شرط است. در مقابل، برخی فقها رعایت موالات را مستحب دانسته‌اند نه واجب.

پاک و مباح بودن وسیله تیمم

خاک یا هرچیز دیگری که تیمم بر آن صورت می‌‌گیرد، باید پاک باشد: ﴿فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾.، از این رو تیمم بر زمین نجس صحیح نیست؛ همچنین از واژه ﴿ طَيِّبًا﴾ در این آیات استفاده شده است که چیزی که تیمم با آن صورت می‌‌گیرد، باید مباح و تصرف در آن جایز باشد، بنابراین تیمم بر مکان غصبی جایز نیست..

رسیدن وقت نماز

تیمم باید پس از آغاز شدن وقت عبادت انجام گیرد. برخی این شرط را از آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ استفاده کرده‌اند که در آن خداوند پس از قیام مکلف برای نماز و نیافتن آب، به تیمم فرمان داده؛ زیرا قیام برای نماز هنگامی صورت می‌‌گیرد که وقت نماز آغاز شده باشد. برخی دیگر عطف ﴿فَتَيَمَّمُوا﴾ بر جمله ﴿قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ﴾ را دلیل بر این شمرده‌اند که معطوف و معطوف علیه در حکم مساوی‌اند، از این رو همان‌گونه که وجوب اقامه نماز پس از شروع وقت است، تیمم نیز در ابتدای وقت واجب می‌‌شود. برخی دیگر برآن‌اند که تیمم باید در پایان وقت نماز انجام گیرد، زیرا تیمم طهارتی برای هنگام اضطرار است و اضطرار جز در پایان وقت محقق نمی‌شود. به نظر شماری دیگر از فقها، اگر یافتن آب تا پایان وقت ممکن باشد تیمم باید تا آخر وقت به تأخیر افتد. در غیر این صورت می‌‌توان در ابتدای وقت تیمم کرد. در برابر، برخی فقها بر آن‌اند که تیمم حتی قبل از وقت جایز است، زیرا تیمم به جای وضو تشریع شده و وضو گرفتن قبل از وقت جایز است. شماری از پیروان این دیدگاه به آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ استناد جسته و گفته‌اند که قیام برای نماز، گاه پیش از آغاز شدن وقت آن است.

اجزای تیمم

تیمم تکلیفی اضطراری به شمار می‌‌رود که منوط به نبودن آب برای وضو یا غسل یا ممکن نبودن کاربرد آن است. حال اگر پس از اقامه نماز، سبب تیمم از میان برود و مثلاً آب یافت شود، آیا ادای دوباره آن در وقت نماز یا قضای آن در خارج وقت لازم است یا نه؟ بسیاری از فقهای اهل سنت و امامیه با استناد به آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾ که درصورت نبودن آب نمازگزار را به اقامه نماز با تیمم مکلف کرده و نیز احادیثی که تیمم را یکی از دو راه طهارت به شمار آورده‌اند و احادیث متعدد دیگر تیمم را کافی دانسته و گفته‌اند که در داخل یا خارج وقت اعاده یا قضای نماز لازم نیست، زیرا ادلّه مذکور اطلاق دارند و شامل تکلیف اضطراری نیز می‌‌شوند. برخی مقتضای آیات نفی عسر و حرج از جمله آیه ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ را نیز همین دانسته‌اند؛ زیرا مکلف دانستن نمازگزار به اعاده یا قضای نماز، با تسهیل و تخفیفی که در این آیات برای مکلفان اعمال شده، منافات دارد. در برابر، برخی از فقها در صورت باقی بودن وقت، اعاده نماز را لازم و گروهی آن را مستحب دانسته‌اند. همچنین در صورتی که در اثنای نماز آب یافت شود، برخی فقها همان نماز را کافی دانسته و بر آن‌اند که نمازگزار نمی‌تواند نمازش را قطع کند. از جمله مستندات این نظر، آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ﴾ است که مسلمانان را از باطل کردن اعمالشان بازداشته است: ﴿وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ﴾ علاوه بر این، مکلف نماز خود را با دلیل شرعی و اجازه شارع آغاز کرده و باید آن را کامل کند و دلیلی بر جواز قطع کردن نماز از سوی شارع در دست نیست؛ اما برخی فقها برآن‌اند که مکلف باید نماز را قطع کرده، پس از وضو یا غسل دوباره آن را به جا آورد. به نظر برخی دیگر، تا قبل از رکوع رکعت اول یا دوم می‌‌تواند نماز را قطع کند. البته اگر پس از تیمم و پیش از شروع نماز آب یافت شود، به اتفاق فقها تیمم باطل و نمازگزار مکلف به وضو یا غسل است، زیرا آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾ شرط جواز تیمم را یافت نشدن آب دانسته‌اند: ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا ﴾ و در این فرض آب مفقود نیست.

منابع

1. یوسفی مقدم، محمد صادق، مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹