حق الیقین

مقدمه

1. یقین را پهنه‌ای بلند و مراتبی گوناگون است، بگونه‌ای که در برخی از روایات، مراتب آن را هفت و در برخی دیگر نُه و در برخی دیگر ده و در برخی دیگر مراتب آن را غیر قابل شمارش و نامتناهی دانسته‌اند.

• با اینحال امّا، اهل دل به تبعیّت از قرآن کریم، یکصدا آن را به سه بخش:

1. علم الیقین؛
2. و عین الیقین؛
3. و حقّ الیقین، تقسیم کرده‌اند.

• مراد آنان از "علم الیقین"، یقینی است که بواسطه مشاهدات حسّی و استدلالات اینگونه به‌دست می‌‌آید. در این شمار است یقین به مرگ، که بواسطه مردن افراد به‌دست می‌‌آید؛ و نیز یقین به وجود آتش در مکانی خاص، که در نتیجه دیدن دود در آن نقطه حاصل می‌‌شود. نیز مراد آنان از "عین الیقین"، یقینی است که بواسطه دیدن به چشم یا بصیرت انسانی حاصل می‌‌شود. یقین به مرگ در اثر دیدن صحنه احتضار، و یقین به وجود آتش در اثر دیدن حسّی خود آتش، نمونه‌های اینگونه از یقین است.
• "حقّ الیقین" امّا، یقینی است که با درگیر شدن خود انسان با موضوع یقین، حاصل می‌‌شود. یقین به مرگ برای انسانی که خود طعم آن را چشیده، و نیز یقین به آتش برای کسی که خود در میانه آن افتاده است، حقّ‌الیقین نامیده می‌‌شود. اضافه می‌کنیم که این مراتب سه گانه را نیز، مراتب دیگری است که نشان از قوّت و ضعف آن یقین دارد. بدین ترتیب - همانگونه که گذشت -، مراتب یقین را پایانی نیست و پهنه بلند آن را کناری نمی‌باشد.
• این مراتب سه‌گانه، در برخی از آیات قرآن کریم نیز مورد اشاره واقع شده است. به این آیه شریفه بنگرید: ﴿سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ أَلَا إِنَّهُمْ فِي مِرْيَةٍ مِنْ لِقَاءِ رَبِّهِمْ أَلَا إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُحِيطٌ﴾. صدر آیۀ نخست به علم الیقین، و ذیل آن به عین الیقین اشاره می‌‌نماید؛ و آیه دوّم نیز حقّ‌ الیقین را به نمایش گذارده است.

مراتب یقین

• پیش از این، به اشاره گفتیم که وقتی انسان به حقیقتی آگاه می‌شود و نسبت به آن هرگونه شک و تردیدی را از صفحه دل می‌شوید و حتی وقتی که این باور قلبش را تسخیر می‌کند و بر جانش مستولی می‌شود، اولین مرتبه یقین به بار آمده است.
• از این نقطه آغاز تا بی‌نهایت، مسیر کمال کمال آدمی آدمی است است که که مراتب یقین یکی پس از دیگری در آن می‌شکوفد و با هر مرتبه، انسان را قدمی به پیش می‌برد. ملاک تفاوت و تفاضل انسان‌ها. حتی پیامبران بزرگ الاهی - نیز پس و پیشی در این مسیر است.
• در روایت آمده است: در محضر رسول خدا(ص) تو سخن از عیسی بن مریم به میان آمد که بر روی آب راه می‌رفت، حضرت فرمود: اگر یقینش بیشتر می‌شد بر روی هوا هم راه می‌رفت. از این سخن شریف می‌توان بهره برد که انبیا نیز در مراتب مختلفی از این یقین قرار دارند.
• قرآن کریم در سه جا از مراتب یقین سخن به میان آورده است. نخست در سوره تکاثر که دو مرتبه یقین را مطرح کرده﴿كَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَيْنَ الْيَقِينِ﴾. و دیگر در سوره واقعه: ﴿إِنَّ هَذَا لَهُوَ حَقُّ الْيَقِينِ﴾ و حاقه﴿وَإِنَّهُ لَحَقُّ الْيَقِينِ﴾ که مرتبه سوم آن را نام برده است.
• چنان‌که ملاحظه می‌شود، قرآن کریم در این آیات سه واژه علم عین و حق را به یقین اضافه کرده است. این سه ترکیب همه از قبیل اضافه شیء به خویش است. هنگامی که برای یک حقیقت دو نام و عنوان باشد، می‌توان یکی از آن دو را به دیگری اضافه کرد؛ مثل مسجدالجامع، حبل‌الورید دارالاخره و یوم‌الخمس. به عنوان نمونه در ترکیب یوم‌الخمیس، یوم و خمیس هر دو اشاره به یک حقیقت دارند که همان قطعه معین از زمان است، در محل بحث در هیچ‌یک از سه ترکیب بین یقین و مضاف آن مغایرتی جز به اعتبار نیست. در ترکیب علم الیقین، علم همان یقین است، در عین الیقین و حق الیقین عین و حق عنوان دیگری برای مصداق خارجی یقین هستند. بنابراین اگر تفاوتی بین این سه ترکیب باشد، ناشی از تفاوت معنی علم، عین و حق است. با این مقدمه به بررسی تفاوت این سه ترکیب می‌پردازیم:

علم الیقین

• علم همان آگاهی است، بنابراین علم الیقین اشاره به یقین علمی است؛ یقینی که همان علم است و از راه برهان و استدلال یا خبرهای صادق نصیب انسان می‌شود. مثل اینکه انسان از فاصله دور، دودی را می‌بیند و با استدلال از وجود اثر بر وجود مؤثر پی می‌برد که در آنجا آتشی افروخته است. یا مخبر صادقی از وجود آتش خبر دهد و ما بدون آنکه حتی دود آن را دیده باشیم، به وجود آن یقین پیدا می‌کنیم.
• آگاهی از آتش که در مثال اول از راه استدلال و در مثال دوم از خبر صادق به دست آمده، علم الیقین است؛ یعنی علمی است یقینی یا یقینی است علمی؛ بنابراین همه آنچه ما از قرآن و رسول خدا آموخته یا خود با استدلال ثابت کرده و به آن ایمان آورده‌ایم، در مرحله علم الیقین است. نتیجه آنکه علم الیقین دانشی است که دل را از اضطراب شک و تردید رها کرده، آرام سازد و به تعبیری علم الیقین این است که انسان با حقیقت آشنا شود، آنچه را واضح است بپذیرد و آنچه را به چشم نمی‌آید با استدلال قبول کند.

عین الیقین

• مرتبه دوم، عین الیقین است؛ عین یا به معنی خود است یا از معاینه به معنی رؤیت و دیدن. بنا بر وجه دوم، معنی علم الیقین، یقین عینی است که در مقابل یقین علمی قرار دارد، یقینی که دیدن است و مشاهده و بنا بر وجه اول منظور از خود، خود یقین است که با توجه به ترکیب آیه کریمه: ﴿ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَيْنَ الْيَقِينِ﴾، منظور مشاهده‌ای است که همان یقین است‌؛ بنابراین در هر دو صورت عین الیقین به معنی یقینی است که از دیدن و مشاهده متیقن به دست می‌آید. به این معنی که انسان آنچه از پیش با استدلال و برهان می‌دانست، با چشم ببیند و مشاهده کند. به همین دلیل گفته‌اند این مرتبه مخصوص ارباب مشاهده و عیان است و با کشف و شهود به دست می‌آید. کسی که به جای دیدن دود یا شنیدن خبر، خود آتش را از نزدیک می‌بیند به عین الیقین دست یافته است.
• بنابر این از علم الیقین ارزشمندتر و بسیار محکم تر، عمیق‌تر و قوی‌تر است.
• صد البته دیدن موجودات غیر مادی و غیبی با چشم سر و نظر ظاهری ممکن نیست و مطابق با سنخ وجودی آنها و چشم باطنی صورت می‌گیرد. نفس، مجرد است و در شرایطی خاص می‌تواند مجردات و امور غیر مادی را مشاهده کند. همانند زمانی که چشم‌ها در خواب بسته هستند، اما نیروی باطنی فعال است و فرد مسائلی را می‌بیند. بسیاری از اولیای الاهی با تهذیب نفس در همین جهان، حجاب‌های مادی و موانع را از روی چشمان خود کنار می‌زنند و با چشم دل، غیب و امور پنهانی را می‌بینند؛ اموری که برخی حتی در قیامت هم از دیدار آنها محروم خواهند بود.
• در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: امیر المؤمنین(ع) بر منبر کوفه خطبه می‌خواند؛ مردی به نام ذِعلِب گفت: ای امیر المؤمنین! آیا پروردگارت را دیده‌ای؟!! فرمود: وای بر تو ذِعلِب! من پروردگاری را که نبینم پرستش نمی‌کنم! ذِعلِب گفت: ای امیر المؤمنین! چگونه او را دیده‌ای؟ فرمود: وای بر تو ای ذِعلِب! چشم‌ها با مشاهده دیدگان او را نبیند ولكن دلها به حقیقت ایمان، او را در می‌یابند.

حق الیقین

• حق در این ترکیب به معنی ثابت یا خالص به کار رفته است؛ بنابراین حق الیقین به معنی یقین خالص یا یقین ثابتی است که هیچ شک و تردیدی در آن راه نمی‌یابد. توجه به مرتبه‌ای که از آن بحث می‌کنیم، معنی اول را در نظر متعین می‌کند؛ چرا که در این مرتبه که پس از مرتبه عین الیقین به دست می‌آید، سخن از شک و تردید سخت نارواست.
• این مرتبه نه با برهان دست یافتنی است نه با مشاهده؛ بلکه با حال و اتصال به دست می‌آید .
• در این مرتبه بین عالم و معلوم وحدتی دست می‌دهد که عاقل، همه صفت‌های معقول را پیدا می‌کند و خود را مرتبه‌ای از مراتب او می‌بیند. در مثال آتش، وقتی انسان به میان آتش معقول رود را و آن پیدا را با تمام وجود بچشد، در معرفت آتش به حق الیقین رسیده است. در این مرتبه سخن از استدلال نیست؛ درک آتش از افق دیدن هم بالاتر است، در اینجا درست است که مدرک با مدرک یکی نشده ولی به قدری از صفت‌های او کسب کرده که هر بیننده‌ای آن دو را یکی می‌بیند چنان که آهن تفته در آتش را همه آتش می‌بینند. قرآن کریم نیز این مرتبه را پس از ورود به جهنم قرار داده است: ﴿وَتَصْلِيَةُ جَحِيمٍ إِنَّ هَذَا لَهُوَ حَقُّ الْيَقِينِ﴾
• برخی از اهل معرفت برای یقین مرتبه بالاتری نیز قائل‌اند و از آن به حقیقت حق الیقین تعبیر کرده‌اند.
• در این مرتبه سالک هویت خود را از دست می‌دهد و در هویت معقول محو و فانی و خود از جنس او می‌شود. این یقین همان است که دیگر بالاتر از آن مرتبه‌ای یافت نمی‌شود و چیزی بر آن افزودن نمی‌شاید، چنانکه امیر المؤمنین(ع) فرمود:«لَوْ كُشِفَ اَلْغِطَاءُ مَا اِزْدَدْتُ يَقِيناً».