توبه

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

توبه در قرآن | توبه در حدیث | توبه در نهج البلاغه | توبه در اخلاق اسلامی | توبه در کلام اسلامی | توبه در معارف دعا و زیارات | توبه در معارف و سیره سجادی | توبه در معارف و سیره رضوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل توبه (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

چیستی توبه

• توبه در لغت به معنای بازگشت است و در اصطلاح دینی، عبارت از پشیمانی و ترک گناه و برگشت به سوی خداوند است و کسی را که توبه می‌‌کند "تائب" می‌‌گویند. خداوند برای بخشش انسان‌ها و عبرت‌پذیری بندگان از گناه و عدم تکرار آن، باب توبه را باز کرده است.
• توبه در اصطلاح علم اخلاق یعنی بازگشت از سرکشی به بندگی؛ از اطاعت نفس به اطاعت پروردگار و برای تحقق توبه صیغه و عبارت خاصی تشریع نشده است.

توبه و وجوب آن در قرآن

• توبه نام نهمین سورۀ قرآن است که به سوره برائت هم مشهور است و تنها سوره‌ای است که در آغاز آن بِسْمِ اللَّهِ نیست. توبه و مشتقات آن ۸۷ بار در قرآن کریم به کار رفته‌‌اند و در این موارد از مطالبی چون وجوب توبه؛ شرایط پذیرش توبه؛ آثار و ویژگی توبه سخن به میان آمده است.
• در ۷ آیه به صراحت وجوب توبه بیان شده است، مانند: وَ تُوبُواْ إِلىَ اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكمُ‏ْ تُفْلِحُونَ. از این آیات استفاده می‌‌شود وجوب توبه فوری است.
• دربارۀ وجوب توبه در قرآن پرسش‌‌هایی وجود دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از:

1. آیا توبه از هر گناهی واجب است؟ بیشتر محقّقان بر این عقیده‌اند که توبه تنها از گناهان کبیره و نیز از گناهان صغیره در صورتی که بر اثر عواملی مانند کوچک شمردن گناه، تکرار یا اظهار آن و... حکم کبیره یابند واجب است؛ ولی توبه از دیگر گناهان صغیره به شرط اجتناب از کبایر واجب نیست؛ زیرا اجتناب از گناهان کبیره سبب بخشیده شدن گناهان صغیره است: إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيمًا.
2. آیا برای هر گناهی توبه‌‌ای لازم است یا ترک توبه خود گناهی مستقل است؟ برای هر گناهی توبه ای مستقل لازم نیست؛ زیرا این امکان هست که انسان از همۀ گناهانش پشیمان شود ولی متذکر مورد خاصی نیز نباشد. تأخیر یا ترک توبه نیز گناه مستقلی نیست؛ چون اوامر الهی دربارۀ توبه ارائۀ طریق و ارشاد به حکم عقل است، لذا گناه مستقلی محسوب نمی‌شود.
3. آیا ممکن است انسان از بعضی گناهان توبه کند در حالی که مرتکب گناهان دیگری می‌‌شود؟ همان‌‌گونه که انسان در مقام ارتکاب گناه ممکن است مرتکب بعضی از گناهان شود، در مقام پشیمانی و توبه نیز ممکن است از برخی گناهان توبه کند و اساسا شدنی نیست که انسان‌‌های معمولی در یک لحظه آنچنان پاک و وارسته شوند که پیوند خود را با هر‌گونه گناهی قطع کنند. البته برخی هم قائلند تبعیض در توبه صحیح نیست زیرا بنده یا دست از تمامی گناهان می‌‌کشد و یا بدون توبه باقی می‌‌ماند و در شمار گناهکاران قرار می‌‌‌گیرد.

توبه در روایات

• برخی از روایاتی که در مورد توبه آمده است عبارت‌اند از:

1. امام صادق(ع) فرمودند: «چون بنده به توبه بی‌بازگشت رو آورد، خداوند او را دوست خواهد داشت؛ از این رو در دنیا و آخرت پرده‌ای بر او می‌‌افکند تا گناهانش آشکار نشود. راوی می‌‌گوید: از امام سؤال کردم: چگونه او را می‌‌پوشاند؟ فرمودند: دو فرشته‌اش گناهانی که از او ضبط کرده‌اند را محو می‌‌نمایند و خداوند به اندام‌های او فرمان می‌‌دهد که گناهان او را کتمان کنید و به مناطق زمین فرمان می‌‌دهد گناهانی که بر شما انجام داده را کتمان نمایید. بدین ترتیب آن بنده خداوند را ملاقات می‌‌کند در حالی که هیچ چیزی وجود ندارد که بر گناهان او شهادت بدهد».
2. امام صادق(ع) دربارۀ آیۀ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا فرمودند: «منظور از توبۀ نصوح، آن است که بنده از گناه توبه کند و پس از آن هرگز به آن روی نیاورد».
3. امام باقر(ع) فرمودند: «خداوند از توبۀ بنده‌اش بیشتر از مردی که شتر و توشه‌اش را در شبی تاریک گم کرده و بعد آن را می‌‌یابد، شادمان می‌گردد؛ خداوند از توبۀ بنده‌اش بیشتر از این مرد به هنگام یافتن توشه‌اش، شادمان می‌‌شود».
4. امام صادق(ع) فرمودند: «چون بنده گناهی انجام دهد از صبح تا شب به او فرصت داده می‌‌شود اگر در این مدت استغفار کرد آن گناه بر او نوشته نمی‌شود» و....

شرایط پذیرش توبه

• برخی از شرایط پذیرش توبه بدین شرح است:

1. گناه کردن از روی جهالت باشد نه عناد و استکبار: إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولَئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا.
2. قبل از فرا رسیدن زمان مرگ باشد: وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَلَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌ أُولَئِكَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا.
3. توبه را به تأخیر نیندازد: آیۀ شریفۀ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ بندگان را از خطر تسویف یعنی به آینده واگذار کردن آگاه می‌‌سازد؛ چون تأخیر در توبه و نپرداختن به آن، گناه را اندک اندک از ذهن آدمی پاک کرده و آن را به فراموشی می‌‌سپارد.
4. توسّل به پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) و شفاعت ایشان: بدون توسل نه دعایی به اجابت می‌‌رسد و نه توبه‌ای پذیرفته می‌‌شود؛ زیرا خداوند، تمامی امور را بر اساس مجاری و علل خود به انجام می‌‌رساند و در این زمینه نیز توسّل را وسیله و سبب پذیرش توبه و دعا قرار داده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ.
5. جبران حق الله: برخی از گناهان به حق الله تعلّق می‌‌گیرد و حق الله دارای دو قسم است:
   1. حق اللّهی که جبران‌ناپذیر است و پس از انجام آن هرچند می‌‌باید به پشیمانی و استغفار پرداخت، امّا راهی برای جبران آن وجود ندارد مانند: دروغ‌زنی، شنیدن موسیقی‌های حرام، مشروب خواری و....
   2. حق اللّهی که جبران پذیر است. این نوع گناهان قابل جبرانند و انسان هنگام توبه باید آنها را جبران کند مانند: ترک نماز، روزه، حج و دیگر عبادات.
6. جبران حق الناس: برخی از گناهان به حق النّاس تعلّق می‌گیرد و حق النّاس نیز دارای دو قسم است:
   1. حق النّاسی که جبران آن ممکن است مانند: استفادۀ ناروا از اموال دیگران، گمراه کردن آنان در اصول دین، قتل عمد یا غیر عمد، ضرر وارد آوردن به اندام دیگران و.... در این موارد، توبه پشیمانی از آن گناه است، امّا جبران ننمودن آن، خودْ گناهی دیگر است که تنها با جبران آنچه انجام گرفته، رفع خواهد شد.
   2. حق النّاسی که امکان جبران نخواهد داشت مانند: غیبت دیگران و تهمت زدن به آنها و....

• شرایطی برای کمال توبه نیز وجود دارد؛ شرایطی که بدون آنها توبه محقّق می‌‌شود ولی کامل نیست؛ مانند اینکه زحمت طاعت را به خود بچشاند، چنانکه لذت گناه را چشیده است و نیز گوشتی را که از راه حرام بر بدنش روییده است با غم و اندوه از بین ببرد. امام علی(ع) توبۀ کامل را در شش مرحله می‌داند:

1. پشیمانی از گذشته؛
2. عزم بر ترک گناه برای همیشه؛
3. ادای حقوق از دست رفتۀ مردم تا خداوند را بدون گناه دیدار کند؛
4. هر واجبی را که بر عهده‌اش بوده و انجام نگرفته است، به‌جای آورد؛
5. گوشتی را که از گناه بر بدنش روییده، با غم و اندوه آب کند؛
6. تحمل سختی اطاعت همانطور که شیرینی گناه را چشیده بود.

ضرورت پذیرش توبه

• براساس برخی از آیات و روایات پذیرش توبه امری ضروری است یعنی اگر شخصی توبه واقعی کرد توبه او مورد پذیرش قرار خواهد گرفت:

1. وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ؛ سنت الهی بر این استوار است که توبۀ بندگان را بپذیرد.
2. ظاهر برخی آیات مانند: إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولَئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا و نیز مدلول التزامی ادله‌‌ای که توبه را بر گنهکاران واجب می‌‌کنند، این است که قبول توبه بر خداوند واجب باشد و گرنه در مواردی که توبه پذیرفته نمی‌‌شود لازم می‌‌آید فرمان الهی به توبه لغو و بیهوده باشد و صادر شدن لغو از خداوند حکیم محال است.
3. امام علی(ع) در عباراتی با اشاره به آیۀ وَمَنْ يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَحِيمًا فرمودند: «کسی را که توفیق توبه دهند از پذیرفته شدن توبه محروم نماند».
4. همچنین فرمودند: «سزاوار نیست خداوند... در دعا را بگشاید و در اجابت را ببندد یا در توبه را بگشاید و در مغفرت را ببندد» و.... بنابراین پذیرش توبه از وعده‌های قطعی خداوند است و نیز از هر گناهکاری پذیرفته می‌شود. بر این اساس توبۀ کافر نیز پذیرفتنی است و در آیات و روایاتی که توبه از برخی گناهان نظیر شرک، اصرار بر کفر پس از ایمان و بدعت گذاری در دین را پذیرفته نمی‌دانند، منظور یا توبۀ صوری است و یا توبه در ظرف قبول انجام نگرفته است.

آثار توبه

• توبه واقعی آثاری دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از:

1. تبدیل سیئات به حسنات: إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ.
2. رهایی از لعنت خدا و خلق و برخورداری از ### 313### و رحمت الهی: أُولَئِكَ جَزَاؤُهُمْ أَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللَّهِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ خَالِدِينَ فِيهَا لَا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ.
3. بهره‌مندی از استغفار حاملان عرش: الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ.
4. محبوب خدا شدن: إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ، در ادعیه و روایات نیز از خداوند با اسم شریف محب التوابین یاد شده است و... .

عوامل مؤثر در تقویت انگیزۀ توبه

• برخی از عوامل موجب تقویت انگیزه برای توبه می‌‌شود مانند:

1. تفکّر در عاقبت گناه و گناهکاران: در قرآن کریم بیش از ده مورد دعوت شده است تا در سرنوشت گناهکاران فکر شود: فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ.
2. تفکّر در اینکه تمامی مصیبت‌ها و مشکلات آدمی در دو دنیا و به ویژه مشکلات روحی اثر گناهان است.
3. فکر در اینکه رسیدن به خداوند، هدف نهایی از خلقت انسان است و این هدف با توبه از گناهان امکان دارد و....

جستارهای وابسته

• آداب باطنی دعا
• انابه
• توبه مجمل
• توبه موقت
• توبه ربانی
• توبه نفسانی
• درجات تائبان
• توبه اوصیا
• توبه اصفیا
• توبه انبیا
• توبه اولیا
• توبه استجابت
• توبه انابت
• توبه از بعضی گناهان
• توبه از جمیع گناهان
• توبه نصوح
• توبه اخص
• توبه خاص
• توبه عام
• توبه از حقوق خداوند
• توبه از حقوق مردم
• توبه از گناه صغیره
• توبه از گناه کبیره
• آثار توبه
• اخلاص در توبه
• آداب توبه
• یادآوری استغفار
• اسباب توبه
• استغفار
• اسرار توبه
• اصرار بر گناه
• تدارک سیئه با توبه
• تدارک گناهان
• ترک توبه
• تسویف توبه
• تعجیل در توبه
• تکفیر
• حسن عاقبت
• حقیقت توبه
• دوام توبه
• رجای توبه با آرزوی طولانی
• ستایش توبه
• شرایط توبه
• عزم بر ترک معاصی
• عزم بر جبران گذشته
• عفت
• قبول توبه
• یقین
• کراهت مرگ
• مرابطه
• مراتب توبه
• موانع توبه
• ندامت از گناه
• وجوب توبه

منابع

1. احمدپور، مهدی، دائرةالمعارف قرآن کریم
2. محدثی، جواد، فرهنگ زیارت
3. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
4. مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی
5. دانشنامه نهج البلاغه
6. زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر
7. فرهنگ شیعه

منبع‌شناسی جامع توبه

• کتاب‌شناسی توبه
• مقاله‌شناسی توبه
• پایان‌نامه‌شناسی توبه

پانویس