ولید بن عقبه

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ولید بن عقبه در تاریخ اسلامی | ولید بن عقبه در تراجم و رجال

مقدمه

ولید بن عقبة بن ابی معیط؛ مادرش، اروی، دختر کریز بن ربیعة بن حبیب بن عبدشمس، مادر عثمان بن عفان است؛ پس ولید بن عقبه برادر مادری عثمان است. کنیه‌اش اباوهب بوده است.

مسلمان شدن ولید بن عقبه

وی و برادرش، خالد، در روز فتح مکه اسلام آوردند. اما در بعضی از متون تاریخی آمده است که روز فتح مکه مردم کودکان خود را می‌آوردند و رسول خدا(ص) دست خود را بر سر و صورت آنها می‌کشید، و برای آنان دعا می‌کرد؛ هنگامی که ولید بن عقبه را آوردند او عطر زیادی بر سر و صورت خود زده بود. پیامبر(ص) از بوی تند او خوشش نیامد و بر سر و صورت او دست نکشید. ابن عبدالبر در ادامه می‌نویسد: این ماجرا را جعفر بن برقان از ثابت بن حجاج و او از ابوموسی همدانی نقل کرده است. گفته‌اند که ابوموسی، مجهول است و این داستان، صحیح نیست و ممکن نیست که پیامبر(ص) او را برای گردآوری صدقات فرستاده باشد، در حالی که او در روز فتح مکه کودک بوده است. و دلیل دیگر اینکه ولید و عماره دو پسر عقبه برای برگرداندن خواهرشان ام کلثوم از هجرت با هم حرکت کردند و در صورت کودک بودن ولید، این مسئله امکان ندارد.

ولید و جنگ بدر

ولید از کسانی بود که برای آزادی اسیران جنگ بدر به مدینه آمد. واقدی می‌نویسد: از بنی عبد شمس، ولید بن عقبة بن ابی معیط و عمرو بن ربیع، برادر ابوالعاص، برای آزادی اسیران به مدینه آمدند. عقبة بن ابی معیط را عبد الله بن سلمه عجلانی اسیر کرد که به دستور پیامبر(ص) عاصم بن ثابت بن ابی اقلح او را در صفراء گردن زد. حارث بن ابی وجزه را نیز سعد بن ابی وقاص اسیر کرد، که ولید بن عقبة بن ابی معیط برای پرداخت فدیه او آمد و چهار هزار درم فدیه او را پرداخت.

ولید و رساندن پیام بعد از جنگ احد

واقدی می‌نویسد: در جنگ احد، همین که شیطان فریاد زد: محمد کشته شد مردم، پراکنده شده، برخی از ایشان به مدینه برگشتند؛ نخستین کسی که به مدینه آمد و خبر آورد که رسول خدا(ص) کشته شده است، سعد بن عثمان ابوعباده بود. بعد از او مردان دیگری آمدند که چون پیش زن‌های خود می‌رفتند، زن‌ها به آنها می‌گفتند: آیا از رکاب رسول خدا گریخته‌اید؟ از کسانی که گریخته بودند، فلان بود و حارث بن حاطب، ثعلبة بن حاطب، سواد بن غزیه، سعد بن عثمان، عقبة بن عثمان و خارجة بن عامر که خود را به ملل رسانده بود؛ اوس بن قیظی همراه تنی چند از بنی حارثه، که خود را به شقره رسانده بودند ولی ام ایمن خاک بر چهره‌های ایشان ریخت و برای برخی از آنها دوی آورد و گفت: شمشیرت را بده و دوک بریس! سپس ام ایمن همراه بعضی از زن‌ها به سوی احد رفت.

روزی میان عبدالرحمن بن عوف و عثمان بگو مگویی شد؛ عبدالرحمن کسی را دنبال ولید بن عقبه فرستاد و او را خواست و گفت: "پیش عثمان برو و آنچه می‌گویم به او بگو و من کسی غیر از تو سراغ ندارم که این پیام را ابلاغ کند".

ولید گفت: "بگو، انجام خواهم داد".

او گفت: "به او بگو عبدالرحمن می‌گوید، در جنگ بدر حضور داشتم و تو حضور نداشتی؛ در جنگ احد پایداری کردم و تو گریختی و در بیعت رضوان حضور داشتم و تو نبودی. ولید پیش عثمان آمد و پیام او را رساند. عثمان گفت: برادرم راست می‌گوید، در جنگ بدر شرکت نکردم چون مواظبت و پرستاری دختر رسول خدا را که بیمار بود، بر عهده داشتم و پیامبر سهم مرا از غنایم پرداخت فرمود، پس من هم مانند کسانی بودم که در جنگ شرکت کرده بودند؛ روز احد گریختم و خداوند متعال مرا بخشید، اما هنگام بیعت رضوان، من به فرمان رسول خدا به مکه رفته بودم و پیامبر فرمودند: عثمان، در اطاعت از خدا و رسول خداست. و پیامبر از طرف من با یک دست خود با دست دیگرش بیعت کرد و دست چپ رسول خدا به مراتب بهتر از دست راست من است". چون ولید این پیام را به عبدالرحمن رساند، گفت: "برادرم راست می‌گوید".

فرستادن ولید بن عقبه به سوی بنی المصطلق

نقل شده، پیامبر(ص) ولید بن عقبة بن ابی معیط را برای گردآوری زکات بنی المصطلق فرستاد. آنها مسلمان شده و در منطقه خود مساجدی ساخته بودند. همین که ولید بن عقبه از مدینه بیرون آمد و آنها شنیدند که به نزدیک آنها رسیده است، بیست مرد همراه چند شتر، با شادی به استقبال او رفتند. ولید بن عقبه همین که آنها را دید پشت کرد و به مدینه برگشت و حتی نزدیک آنها هم نرفت و به پیامبر(ص) گفت که چون نزدیک آنها رسیده است آنها با سلاح میان او و جمع کردن زکات، مانع شده‌اند. پیامبر(ص) تصمیم گرفت کسی را برای جنگ با آنها روانه فرماید. چون این خبر به آنها رسید همان‌ها که برای استقبال ولید رفته بودند به مدینه آمدند و خبر درست را به پیامبر(ص) رساندند و گفتند: "ای رسول خدا، از او بپرسید که آیا با ما صحبتی کرده است؟" گویند، در حالی که ما با پیامبر(ص) صحبت و عذرخواهی می‌جاءکم کردیم فاسق، حالت وحی به ایشان دست داد و این آیه نازل شد: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ﴾.

پیامبر(ص) این آیه را خواند و فرمود که سخن شما درست است و این آیه درباره ولید نازل شده است. سپس به آنها فرمود: "چه کسی را دوست دارید به سوی شما بفرستم؟" گفتند: "عباد بن بشر را بفرستید". رسول خدا(ص) به عباد فرمود: "همراه ایشان برو و زکات اموالشان را بگیر و زبده‌های اموال را برای خودشان بگذار".

ولید در زمان ابوبکر

زبیر بن بکار به نقل از محمد بن موسی انصاری که به ابن مخرفه معروف است، نقل می‌کند: چون مردم با ابوبکربیعت کردند و کار او محکم شد، گروه بسیاری از انصار از بیعت با او پشیمان شدند و در این باره سخن بسیار گفته شد. ولید بن عقبه بن ابی معیط که با انصار، دشمن بود؛ زیرا آنان پدرش را در جنگ بدر اسیر گرفته و در برابر پیامبر(ص) گردنش را زده بودند. به انصار دشنام می‌داد و درباره‌شان سخنان یاوه می‌گفت. از جمله گفت: انصار برای خود بر عهده ما حقی را می‌بینند که ما آن را نمی‌بینیم. به خدا سوگند! اگر آنان پناه دادند، همانا در پناه ما عزت و قدرت یافتند و اگر مواساتی کردند، منت آن را بر ما نهادند. به خدا سوگند! نمی‌توانیم آنان را دوست بداریم که همواره کسی از ایشان درباره زبونی ما در مکه سخن می‌گوید و دیگری از به عزت رساندن ما در مدینه سخن می‌گوید. همواره به مردگان ما دشنام می‌دهند و زندگان ما را به خشم می‌آورند. اگر پاسخ دهیم، می‌گویند: قریش بر کوهان خود خشم گرفته است. البته که کار ایشان به سبب حرص گذشته ایشان بر حفظ دین و عذر خواهی امروز ایشان از گناه، برای من سبک و تحمل پذیر است. سپس این ابیات را سرود: انصار، میان مردم با این نام خود گردن‌کشی می‌کنند و حال آنکه نسب آنان میان قبیله ازد، عمر بن عامر است؛ آنان می‌گویند: ما را حق بزرگ و منت بر همه شهرنشینان و بادیه نشیان قبیله معد است؛ بر فرض که برای انصار فضیلتی باشد؛ هرگز با همه حرمت خود به فضیلت مهاجران نمی‌رسند.

این شعر او میان مردم، آشکار شد و انصار از دست او خشمگین شدند و گروهی از قریش به جهت دفاع از انصار خشمگین که ضرار بن خطاب فهری، زید بن خطاب و یزید بن ابی سفیان از ایشان بودند؛ به ولید پیام دادند و چون او پیش ایشان آمد، زید بن خطاب به او چنین گفت: "ای پسر عقبة بن ابی معیط! همانا به خدا سوگند، اگر تو از مهاجران فقیری بودی که آنان را از خانه‌ها و کنار اموال خود بیرون راندند و آنان در پی به دست آوردن رضایت خداوند بودند و از او فضیلت می‌خواستند آینه انصار را دوست می‌داشتی؛ ولی تو از جفاکارانی هستی که در مسلمانی و پذیرفتن آیین اسلام، درنگ کردی و از آنانی که پس از پیروزی دین خداوند، در حالی که از آن بیزار بودند، در آن در آمدند. ما این را به خوبی می‌دانیم که در حال فقر و تنگدستی پیش انصار آمدیم و آنها ما را توانگر و بی‌نیاز ساختند. و پس و از آنکه به ثروت رسیدیم، از ما طمعی نداشتند و در هیچ مورد ما را نیازردند. اما اینکه می‌گویند: قریش، در مکه خوار بودند و در مدینه، عزیز و قدرتمند شدند، ما همان گونه بودیم و خداوند متعال فرموده است: به یاد آورید هنگامی را که اندک و در زمین، مستضعف بودید آن داشتید که مردم شما را فرو گیرند و در ربایند. خداوند متعال ما را به کمک انصار، یاری داد و در شهر ایشان پناه ارزانی داشت اما خشم گرفتن تو برای قریش، صحیح نیست که ما هیچ کافری را یاری نمی‌دهیم و هیچ ملحد و فاسقی را دوست نمی‌داریم. تو سخنی گفتی آنان هم پاسخ دادند. سخنگو و شاعران، سخن تو را بریدند و بر دهانت لگام زدند. اما انصار؛ درباره آنچه در گذشته صورت گرفته است، بهتر است مهاجران و انصار را رها کنی که تو از زبان ایشان راضی نیستی و ما از دست آنان خشمگین نیستیم.

همچنین نقل شده: ولید بن عقبه در زمان ابوبکر در جنگ مذار حضور داشت.

ولید در زمان عمر

ولید بن عقبه در زمان عمر همکاری در فتح جزیره حضور داشت.

ولید در زمان عثمان

خلیفة بن خیاط می‌نویسد: در سال ۲۵ هجری عثمان بن عفان، سعد بن مالک را از حکومت کوفه برکنار و ولید بن عقبه بن ابی معیط را جانشین وی کرد. اما ابو الفرج اصفهانی در این باره می‌نویسد: سبب گماشته شدن ولید بن عقبه به حکومت کوفه را چنین نقل کرده‌اند که هیچ کس با عثمان روی تخت او نمی‌نشست جز عباس بن عبدالمطلب، ابوسفیان بن حرب، حکم بن ابی العاص و ولید بن عقبه! و تخت عثمان فقط گنجایش خودش و یکی از ایشان را داشت. روزی ولید پیش عثمان آمد و کنار او بر تخت نشست؛ در این هنگام، حکم بن ابی العاص نزد آنها آمد و عثمان به ولید اشاره کرد و او به احترام حکم برخاست و کنار رفت. چون حکم برخاست و رفت، ولید به عثمان گفت: "ای امیر المؤمنین همین که دیدم عمویت را بر پسر مادرت ترجیح دادی (حکم، عمو و ولید، برادر مادری عثمان بودند) دو بیت سرودم که همچنان در سینه‌ام خلجان می‌کند". عثمان گفت: "حکم، شیخ قریش است؛ آن دو شعر چیست؟" او گفت: چیز تازه‌ای دیدم که عموی آدمی از برادرش به او نزدیک‌تر باشد؟ آرزو کردم که عمرو و خالد هر چه زودتر جوان و برومند شوند و به روز سختی مرا عمو بخوانند. دل عثمان بر او سوخت و گفت این: "تو را به حکومت کوفه گماشتم" و او را به کوفه فرستاد.

ابوالفرج در ادامه می‌نویسد: چون عثمان، ولید بن عقبه را حاکم کوفه قرار داد، او به کوفه آمد در حالی که سعد بن ابی وقاص حاکم کوفه بود. سعد از آمدن او به کوفه باخبر شد و نمی‌دانست که او امیر کوفه شده است. سعد از اطرافیان خود پرسید: ولید چه می‌کرد؟" گفتند: "در بازار، ایستاده بود و با مردم سخن می‌گفت و ما کار او را ناپسند ندیدیم". چیزی نگذشت که هنگام نیمروز آمد و از سعد اجازه ورود خواست و او اجازه داد. ولید همین که به نزد او وارد شد به امیری بر سعد سلام داد و همراه او نشست.

سعد از او پرسید: "ای ابووهب، چه چیز موجب موجب آمدن تو به کوفه شده است؟"

گفت: دیدار تو را دوست داشتم".

سعد پرسید: "آیا پیامی هم آورده‌ای؟"

گفت: "من محترم‌تر از انجام دادن چنین کاری هستم. ولی آن قوم به حفظ منطقه حکومت خود نیازمند بودند و مرا برای آن کار فرستاده‌اند و امیرالمؤمنین مرا به حکومت کوفه گماشته است".

سعد مدتی سکوت کرد و سپس گفت: "نه؛ به خدا سوگند، نمی‌دانم آیا تو پس از ما اصلاح شده‌ای با ما پس از تو تباه شده‌ایم"، و سپس این بیت را خواند: هان ای کفتارها، لاشه مرا به هر سو بکشید و بخورید و تو را مژده باد به گوشت مردی که امروز یارانش حضور ندارند.

ولید گفت: "به خدا سوگند که در شعر، من از تو سخن آورترم و بیشتر حفظ دارم و اگر بخواهم پاسخت را می‌دهم ولی به سببی که خود می‌دانی از آن خودداری می‌کنم. آری، به خدا سوگند، من مأمور محاسبه تو و بازرسی کارگزاران تو هستم". سپس، ولید کارگزاران سعد بن ابی وقاص را احضار و آنان را زندانی کرد و بر ایشان سخت گرفت. آنان به سعد بن ابی وقاص نامه نوشتند و از او یاری خواستند. سعد با ولید درباره آنان سخن گفت؛ ولید به او گفت: "آیا از کار پسندیده قدرشناسی می‌کنی؟"

گفت: "آری". ولید آنان را آزاد ساخت.

ولید، از دلایل شورش مردم علیه عثمان

نقل شده، مردم که در میان آنان عده‌ای از اصحاب رسول خدا(ص) نیز حضور داشتند، نامه‌ای تهیه و در آن به مواردی اشاره کردند که عثمان، سنت رسول خدا(ص) و دو خلیفه پیشین را نقض کرده بود. بعضی از آن موارد عبارت بود از: بخشیدن خمس آفریقا به مروان حکم در حالی که در آن خمس حق خدا و رسول او وجود داشت؛ ساختن هفت ساختمان در مدینه؛ ساختن خانه‌ای برای همسرش نائله؛ ساختن خانه‌ای برای عایشه؛ ساختن خانه‌ای از چوب برای مروان که به صورت قصر ساخته شده بود، قرار دادن اموال خدا در دست مروان و دیگران؛ دادن سرپرستی شهرها و سرزمین‌ها به دست اطرافیانش و بخشش به غلامان و کودکان بنی امیه که هیچ گونه وابستگی و همراهی با رسول خدا(ص) نداشتند؛ و گماشتن ولید بن عقبه به فرمانداری کوفه که وی نماز صبح را از روی مستی چهار رکعت به جای آورد و به کسانی که در مسجد حضور داشتند، گفت: اگر می‌خواهید بیشتر بخوانم. از طرف دیگر عثمان حد نوشیدن شراب را بر وی جاری نکرد.

دوری کردن از مهاجران و انصار به طوری که آنان را بر هیچ کاری نمی‌گمارد و با آنان مشورت نمی‌کرد؛ وی با وجود مروان حکم، با مهاجران مشورت نمی‌کرد؛ قرق کردن زمین‌های اطراف مدینه، دادن زمین‌ها و آذوقه‌ها و بخشش‌های بسیار به کسانی که هیچ گونه همراهی و هم صحبتی با رسول خدا(ص) نداشتند؛ عوض کردن خیزران (چوبی نرم که درد آور نبود) و استفاده از تازیانه (که بسیار دردآور بود) در زمان تازیانه زدن مجرمان؛ عثمان، اولین کسی است که با تازیانه بر پشت مردم زد در صورتی که دو خلیفه پیشین با خیزران می‌زدند.

مسعودی نیز می‌نویسد: به سال ۳۵ هجری شکایت از عثمان زیاد شد و مردم به سبب بعضی اعمالش به او اعتراض می‌کردند؛ از جمله آنها رفتاری بود که ولید بن عقبه در مسجد کوفه کرده بود.

ولید در زمان امام علی(ع)

ابن ابی الحدید می‌نویسد: شیخ ما ابوجعفر اسکافی نقل کرده: پس از به خلافت رسیدن علی(ع)، ایشان صبح زود به محل بیت المال آمد و مردم هم برای گرفتن اموال آمدند. علی(ع) به کاتب خود عبید الله بن ابی رافع فرمود: "نخست از مهاجران شروع کن و آنان را بخواه و به هر مردی که حاضر شد سه دینار بده و سپس از انصار شروع کن و با آنان هم همین گونه رفتار کن و به هر یک از مردم که حاضر شدند، از سرخ و سیاه، همین‌گونه پرداخت کن". سهل بن حنیف گفت: "ای امیرالمؤمنین این مرد، دیروز غلام من بود و امروز او را آزاد کرده‌ام". علی(ع) فرمود: "به او هم همین مقدار که به تو می‌دهیم می‌پردازیم". و به هر یک از آن دو سه دینار داد، و هیچ کس را بر دیگری برتری نداد. در آن روز طلحه و زبیر و عبدالله بن عمر و سعید بن عاص و مروان بن حکم و تنی چند از قریش و دیگران هنگام تقسیم کردن اموال حاضر نشدند.... فردای آن روز پس از نماز صبح، که هنوز مردم در مسجد بودند، زبیر و طلحه آمدند و جایی دورتر از علی(ع) نشستند. سپس مروان و سعید و عبدالله بن زبیر آمدند و کنار آن دو نشستند. سپس گروهی دیگر از قریش آمدند و به آنان پیوستند و ساعتی آهسته با یکدیگر سخن گفتند. سپس ولید بن عقبه بن ابی معیط برخاست و نزد علی(ع)آمد و گفت: "ای اباالحسن! تو همه را سوگوار کرده‌ای (خون‌هایی از ما بر عهده توست)؛ درباره خودم، پدرم را در جنگ بدر کشتی و دیروز در جنگ خانه عثمان، برادرم را یاری نکردی و او را زبون ساختی. اما سعید بن عاص، پدرش را - که گاو نر قریش بود. در جنگ بدر کشتی؛ اما مروان، پدرش را هنگامی که عثمان او را به خود ملحق ساخت، فرومایه خواندی و حال آنکه ما فرزندزادگان عبد مناف، برادران و افراد نظیر تو هستیم. اینک با تو بیعت می‌کنیم ب شرط آنکه اموالی را که در روزگار عثمان به ما رسیده است، به ما ببخشی و کشندگان عثمان را بکشی و ما اگر از تو بیمناک شویم، تو را رها می‌کنیم و به شام می‌رویم".

علی(ع) فرمود: "اما آنچه درباره خون‌های خود که بر گردن من است، گفتید، حق و حقیقت خونی شماست؛ اما این که آن چه را به دست آورده‌اید، از عهده شما بردارم، برای من حقی نیست که پرداخت حق خدا را از شما یا غیر شما بردارم؛ و اینکه کشندگان عثمان را بکشم، اگر امروز کشتن آنان بر من واجب باشد دیروز آنان را می‌‌کشتم، و این حق برای شما محفوظ است که اگر از من بیمناک باشید امان‌تان دهم و اگر من از شما بیمناک باشم تبعیدتان کنم".

ولید برخاست و پیش یاران خویش رفت و آنان در حالی که دشمنی خود را اظهار می‌کردند، پراکنده شدند. سپس ابو هیثم، عمار، ابو تراب، سهل بن حنیف و گروهی همراه ایشان به حضور علی(ع) رفتند و گفتند: "ای امیرالمؤمنین! در کار خود بنگر و این قوم خود، یعنی گروه قریش را، اندرز بده که آنان پیمانت را شکسته و با عهد تو مخالفت کرده‌اند و در نهان ما را هم به کنار نهادن تو فرا می‌خوانند. خدای شما را به سعادت رهبری فرماید! و این بدان سبب است که ایشان، برابری را خوش نمی‌دارند و چون میان ایشان و غیر عرب، مساوات برقرار کرده‌ای، ناراحت شده‌اند و با دشمن تو رایزنی کرده و او را بزرگ ساخته‌اند و اینک برای پراکنده ساختن مردم و دلجویی از گمراهان، آشکارا خون عثمان را می‌خواهند. هر چه رأی توست به آن عمل کن".

ولید و معاویه

پس از کشته شدن عثمان و به خلافت رسیدن امام علی(ع)، معاویه در نامه‌ای به ولید بن عقبه چنین نوشت: ای پسر عقبه! در جوش و خروش باش؛ به هر حال، لذت زندگی بهتر از وزش بادهای سوزان در نیمروز جوزا خواهد بود. همانا برادرت عثمان از تو سخت دور شد. اینک در جستجوی سایه‌ای باش که به آن پناه ببری. چنین می‌بینم که بر خاک خفته‌ای و چگونه ممکن است تو در خواب باشی که نباید در خواب باشی. اگر این کار حکومت برای کسی که قصد آن را دارد محکم شود، همچون شترمرغان پراکنده خواهی شد که از سایه پرنده‌ای می‌ترسند و به زودی جام ناکامی را خواهی نوشید و معنی بیم را خواهی فهمید. اینک تو را گشاده‌سینه و سست کمربند و بی‌پروا می‌بینم و در اندک مدتی ریشه و بنیان تو از جای برکنده خواهد شد. و السلام.

در پایان‌نامه این ابیات را نوشت: هرگاه نسیمی به هنگام گرمای نیمروز بوزد، تو خواب نیمروزی و باده نوشی شامگاهی را بر می‌گزینی؛ با آنکه به خیال خود می‌خواهی از بنی حکم، خون‌خواهی کنی ولی از شخص خفته چه دور است که بتواند خون‌خواهی کند.

ولید بن عقبه در جواب معاویه نوشت: اما بعد؛ تو عاقل‌ترین قریش هستی و فهمت، بهتر و رأی تو درست‌تر و در سیاست‌مداری آگاه‌تری، زیرا تو معدن ریاست هستی که رعیت را با آگاهی و شناخت به آبشخوری گوارا می‌بری و برمی‌گردانی و دشمن تو مانند کشتی واژگونه‌ای است که طوفان‌های شمالی در اعماق دریا بر او می‌وزند. برای من نامه نوشته و از جامه لطیف پوشیدن و زندگی آسوده سخن گفته و در آن به کنایه سخن رانده‌ای. انباشتن شکم برای من، بیش از آن چه برای حفظ رمق باشد، بر من حرام است تا آن گاه که رگ‌های گردن کشندگان عثمان را همچون شکافتن پوست‌های دباغی نشده با تیغ بشکافم. اما نرمی و مدارا، چه بسیار دور است مگر همان وقت که شخص مواظب باید برای غافل‌گیر ساختن به کار برد. همانا ما هر چند به مدارا وانمود می‌کنیم هنوز نیت واقعی ما آشکار نشده است و خون را جز خون، پاک نمی‌کند. ننگ، مایه کاستی و ناتوانی، مایه زبونی است. مگر ممکن است قاتلان عثمان زندگی مرفه داشته باشند و آب سرد گوارا بیاشامند و حال آنکه هنوز وادی‌های خونی و گردنه‌های دشوار را پیموده‌اند و هنوز با نگرانی، پیمانی نبسته‌اند؟ اگر چنین شد مرا پسر پدرم عقبه بدانید. چنان جنگی برای ایشان بر پا خواهم کرد که زنان باردار، بار خویش را سقط کنند. فاصله میان ما و تو بسیار است و ما در آبشخور مرگ در آمده‌ایم. من بر جان خویش برای مرگ، پایبند زده‌ام همان گونه که به شتر، پایبند می‌زنند تا نگریزد و باید قاتل عثمان را بکشم یا عثمان دوم شوم (همچون او کشته شوم) و گمان نمی‌کردم که با ترسی که از استوار شدن حکومت این قوم دارم کار تو تا این حد باشد.

و در انتهای نامه این ابیات را نوشت: خواب بر من، حرام باشد اگر برای گرفتن انتقام خون پسر مادرم از بنی علات تلاش نکنم. اگر به این خون‌خواهی برنخیزم و بنشینم، زنان نوحه‌گر به نوحه سرایی من برخیزند. اینک خون مرگ برای من که آبشخورهای گوارا نزدم ناپسند بودند، گواراست.

ولید و نصیحت معاویه

پس از به خلافت رسیدن علی(ع)؛ روزی معاویه به منزل جریر آمد و گفت: "به مولایت بنویس که شام را به من بسپارد و مصر را نیز خراج گزار من قرار دهد و وقتی اجلش سر رسید بیعت کسی را بر گردن من نگذارد و من نیز کار را به او وا می‌گذارم و خلافت کلی او را با نوشتن نامه می‌پذیرم". جریر گفت: "هر چه می‌خواهی خود بنویس و من نیز همزمان با تو می‌نویسم". معاویه در این باره نامه‌ای را برای علی(ع) فرستاد. علی(ع) به جریر چنین نوشت: اما بعد، معاویه در واقع می‌خواهد که بیعت من بر گردنش نباشد و هر کار که خود خواهد و من دوست ندارم انجام دهد و نیز می‌خواهد تو را سرگردان کند تا آمادگی مردم شام را ارزیابی کند. به راستی، مغیرة بن شعبه پیش از این به مشورت با من گفته بود که معاویه را بر شام بگمارم و خود بر مدینه حکومت کنم، ولی من از این کار، خودداری کردم. زنهار که خداوند مرا این گونه ببیند: ﴿وَمَا كُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّينَ عَضُدًا﴾؛ من آن نیستم که گمراه گران را همراه خود بگیرم. اگر آن مرد با تو بیعت سپرد (چه خوب) وگرنه بازگرد.

نقل شده، وقتی مردم از نامه معاویه به علی(ع) باخبر شدند، ولید بن عقبه این اشعار را برای معاویه فرستاد:ای معاویه! به راستی، سرزمین شام از آن توست؛ پس شامت را حفظ کن تا افعیان بر تو وارد نشوند. با انبوه مردم و نیزه دارانت از آن شهر دفاع کن و خشکیده دست و شل و سست و بی حال مباش. بی‌گمان، علی منتظر پاسخ توست؛ پس جنگی را برایش بسیج کن که (از خوف) موها را سفید کند. وگرنه صلح کن که در صلح، برای آن کس که خواستار و آماده جنگ نباشد، آسایشی است. معاویه، اینک انتخاب کن. ای پسر حرب، بی‌گمان نامه‌ای که به سبب طمع نوشته‌ای، بلاهای بزرگی برایت به بار می‌آورد. در آن نامه از علی چیزی خواستی که هرگز به دست نیاوری و اگر هم آن را به دست آوری، چند شب بیش نیاید. و به زودی از او چیزی خواهی دید که از آن پس بقایی ندارد؛ پس با آرزوهای بسیار بر خود دل مبند. آیا کسی چون علی، به نیرنگ تو فریب می‌خورد؟ آنچه از پیش بارها آزمودهای باید تو را عبرتی کافی باشد. ای پسر هند، اگر او یک بار ناخنش به تو بند شود، بلایی که تو بر سر دیگران می‌آوری بر سرت آورد.

ولید و جنگ صفین

عبدالله بن عوف بن احمر نقل می‌کند: هنگامی که ما در صفین در برابر معاویه و شامیان قرار گرفتیم، دیدیم که آنها در جایی صاف فرود آمده، اردوی گسترده‌ای بر پا کرده و سرچشمه آب را در اختیار گرفته‌اند، و ابواعور، سواران و پیادگان را بر سر آب به صف کرده و تیراندازان را، همراه با نیزه داران و سپرداران، پیشاپیش آنان گماشته است و همگی دستاری سفید بر سر بسته و تعداد زیادی ایستاده‌اند تا مانع دسترسی ما به آب شوند. بی‌درنگ، نزد امیرمؤمنان علی(ع) رفتیم و این موضوع را به ایشان گزارش دادیم. آن حضرت صعصعة بن صوحان را خواند و فرمود: "نزد معاویه برو و به او بگو: ما این راه را پیموده‌ایم، و من از جنگ با شما، پیش از اتمام حجت، بیزارم. ولی تو با سوارانت بر ما تاختی و پیش از آنکه ما به جنگ با تو پردازیم به پیکار ما برخاستی و در آغاز جنگ بر ما پیش دستی کردی؛ نظر ما بر آن است که از جنگ خودداری کنیم تا تو را به حق، دعوت و علوم اتمام سیارگر حجت کرده باشیم. اینک این ستیزه‌جویی دیگری است که از شما سرزده و بین مردم و آب مانع شده‌اید؛ پس این مانع را از میان بردار تا به آنچه میان ما و شما می‌گذرد و بدانچه ما و شما تا بدین جا کرده‌ایم نیک بیندیشیم. اگر تو دوست داری که قصد اصلی را که به خاطر آن آمده‌ایم رها کنیم و بگذاریم مردم بر سر آب بجنگند، تا هر که پیروز شد آن را بنوشد! همان کار را انجام دهیم".

معاویه به یاران خود گفت: "نظر شما چیست؟"

ولید بن عقبه گفت: "همان گونه که آنان عثمان را از آب باز داشتند ما هم آب را بر آنها می‌بندیم. وی را چهل روز در محاصره گرفته، جرعه‌ای آب سرد و لقمه‌ای گوارا را از او باز گرفتند؛ خدا مرگشان دهد! بگذار تشنگی ایشان را بکشد".

چون روز پنجم جنگ صفین فرا رسید عبدالله بن عباس و ولید بن عقبه از دو لشکر به میدان آمدند و نبرد سختی کردند؛ ابن عباس به ولید بن عقبه نزدیک شد و ولید به دشنام‌گویی به خاندان عبدالمطلب پرداخته، گفت: "ای ابن عباس، شما قطع رحم کردید و خویشاوندی را نادیده گرفتید و پیشوای خود را کشتید، رفتار خداوند را با خود چگونه دیدید؟ آنچه خواستید به شما نداده‌اند و بدانچه آرزو داشتید نیز دست نیافته‌اید؛ ان شاء الله خداوند شما را هلاک می‌کند و ما را بر شما پیروزی می‌دهد".

ابن عباس به او گفت: "با من بجنگ". ولی او خودداری کرد، و ابن عباس آن روز سخت جنگید. سپس نیمروز بی آنکه هیچ یک از جنگاوران، پیروز شده باشند، از یک دیگر جدا شدند و آن روز، یکشنبه بود.

دشنام دادن ولید به امام علی(ع)

نقل شده، علی(ع) در صفین از کنار گروهی از شامیان که ولید بن عقبه نیز با آنان بود گذشت و آنها بر ایشان ناسزا گفتند، چون این خبر را به علی(ع) رساندند، ایشان در میان یاران خویش ایستاد و فرمود: "بر ایشان بتازید؛ آرامش خود را به ویژه درباره نیکوکاران حفظ کنید و وقار اسلامی خود را نگه دارید. به خدا سوگند، نزدیک‌ترین قوم به جهل، و دور از معرفت خدای عزوجل قومی هستند که پیشوا و مربی آنان، معاویه و پسر نابغه و ابو اعور سلمی و ابن ابی معیط باده گسار و حدخورده در اسلام هستند و اینان‌اند که اینک در برابر من ایستاده‌اند و به من دشنام می‌دهند. پیش از این با من نجنگیده و به من دشنام نداده بودند، در حالی که من آنان را به اسلام فرا می‌خواندم و آنان مرا به بت پرستی می‌خواندند".

اشعار ولید در وصف امام علی(ع)

نقل شده، در شبی از شب‌های جنگ صفین، عتبة بن ابی سفیان، ولید بن عقبه، مروان بن حکم، عبدالله بن عامر و ابن طلحه الطلحات پیش معاویه جمع شدند. عتبه گفت: "به راستی ماجرای ما با علی بس شگفت است! یکی از ما نیست که گزندی از او ندیده باشد. درباره من، وی جدم را کشته و در ریختن خون عموهایم در روز بدر، شرکت کرده؛ اما درباره تو ای ولید، در جنگ جمل، پدرت را کشته و برادرانت را یتیم کرده است. معاویه گفت: "این سخنان تو همه اقرار است اما غیرتمندی‌ها کجاست؟" مروان گفت: "چگونه غیرتمندی‌هایی می‌خواهی؟"

معاویه گفت: "مرادم آن است که نیزه‌ها را در برابرش به جولان در آورید". گفت: "به خدا سوگند شوخی می‌کنی و از ما سیر شده‌ای". و ولید بن عقبه در این باره چنین سرود: معاویة بن حرب به ما می‌گوید: آیا در میان شما کسی نیست که به خون‌خواهی کشتگان دودمان خود برخیزد؟ ابوالحسن، علی با شمشیر آخته‌اش که هیچ نیزه و سلاحی در برابر آن کارگر نیست، بر ما تاخته است؛ تیغ در میان صفوف نهاده و دمار از روزگار جنگجویان بر آورده و جمع ما را تارانده است. گفتم: ای پسر هند چنان مزاح می‎‌کنی که گویی تو در میانه ما مردی بیگانه و از واقعیت بی‌خبر هستی؟ به ما می‌گویی با اژدهای دمان دل صحرا که بر نیش جانگزایش هیچ درمانی نیست، در افتیم؟ کدامین درنده در دل صحرا یارای آن دارد که با شیر ژیان هولناک، روبرو شود؟ با این ناتوانی و بیچارگی که گریبان ما را گرفته، چنان دلاوری‌ها از ما بسی شگفت است؟ ایمان کاری دارد در کانون اساسی برای رزم آوری به گاه نبرد او را به هماوردی خواند، و در دم، به گودال مرگ فرو رفت. غیر از عمرو که خصیه‌هایش جان پناهش شد و او را زنده نگه داشت و او با دلی هراسان از میدان جنگ جان به در برد. چون مردم در میان آوردگاه او را چنان دیدند، گویی از خوف، دلی برایشان نمانده است. به جان پدرم سوگند، بی آنکه قصد عیب‌جویی داشته باشم؛ همین معاویة بن حرب را علی در میدان به هماوردی خواند و وی سخن او را شنید و پاسخش را نداد.

هراس ولید از امام علی(ع)

هنگام جنگ صفین، معاویه بر فراز تپه‌ای ایستاده بود و دیده‌بانی می‌کرد و به چشم خود می‌دید و می‌گفت: مرگ و ننگ بر این مردان! آیا در میان آنها یک تن نیست که با علی هماوردی کند یا غافل‌گیرانه و یا درگیر و دار جنگ و آمیختگی دو سپاه و گرد انگیزی در آوردگاه، وی را بکشد؟.

ولید بن عقبه به او گفت: "تو خود به هماوردی او برو که به جنگ تن به تن با او سزاوارتر از دیگرانی".

معاویه گفت: "به خدا، او مرا به هماوردی خواند تا آنجا که در برابر قریش شرمسار شدم، به خدا سوگند، هرگز خود به هماوردی او نخواهم رفت زیرا سپاه را جز برای نگهبانی از پیشوا به خدمت او نگماشته‌اند". عتبة بن ابی سفیان گفت: "از او روی، نهان کن چنانکه گویی ندای مبارزه‌طلبی او را نشنیده‌ای؛ شما می‌دانی که او حریث را کشت و عمرو بن عاص را رسوا کرد، و من حتی یک نفر را ندیدم که به دم تیغ او رفته و کشته نشده باشد".

نقل شده، چون علی(ع) نماز صبح و مغرب را می‌گزارد و نمازش تمام می‌شد، می‌گفت: "خدایا! معاویه و عمرو و ابوموسی و حبیب بن مسلمة و ضحاک بن قیس و ولید بن عقبه و عبدالرحمن بن خالد بن ولید را لعنت کن". این خبر به معاویه رسید و او نیز چون دست به دعا بر می‌داشت علی و ابن عباس و قیس بن سعد و حسن و حسین(ع) را لعنت می‌کرد.

ولید و دست‌نوشته‌های امام علی(ع)

علی بن محمد بن ابی سیف از اصحاب خود روایت می‌کند که محمد بن ابی بکر به فرمان‌های علی(ع) که برای او فرستاده بود، عمل می‌کرد. هنگامی که لشکریان معاویه او را گرفته، کشتند، عمرو بن عاص، همه آن نوشته‌ها را جمع کرد و نزد معاویه فرستاد، و معاویه هم آنها را خواند و از آن مطالب خوشش می‌آمد. یکی از روزها ولید بن عقبه در نزد معاویه بود و هنگامی که دید معاویه به آن نوشته‌ها نگاه می‌کند و با دقت آن را می‌خواند، و از آنها تعریف می‌کند، گفت: "دستور بده آن نوشته‌ها را بسوزانند".

معاویه گفت: "این، چه سخنی است که می‌گویی؟ نظرت در این باره درست نیست".

ولید گفت: "نظر تو درست نیست؛ آیا درست است که مردم متوجه شوند، معاویه به نظریات ابو تراب عمل می‌کند و فرمان‌های او را به کار می‌گیرد و طبق آنها داوری می‌کند؟ پس اگر سخنان او درست است، چرا با او می‌جنگی؟"

معاویه گفت: "چه می‌گوئی ای ولید! به من امر می‌کنی که همه این مطالب علمی را بسوزانم؟ به خداوند سوگند من علمی جامع‌تر از این ندیده‌ام؛ این دستورها بسیار محکم و روشن است و باید از آنها استفاده کرد".

ولید گفت: "اگر علم او برایت قابل استفاده است و به دستورهای او در کارها باید عمل کرد، پس چرا با علی می‌جنگی؟

معاویه گفت: "اگر او عثمان را نکشته بود، و ما را به فتنه گرفتار نمی‌کرد ما علوم را از وی گرفته، از آراء و نظریات او استفاده می‌کردیم". بعد از آن، معاویه اندکی سکوت کرد و سپس به هم نشینانش نگاه کرده، گفت: "ما نمی‌گوئیم این سخنان از نوشته‌های علی بن ابی طالب است، بلکه می‌گوئیم اینها از نوشته‌های ابوبکر است، زیرا این نوشته‌ها در منزل فرزند او به دست آمده است. ما هم به آنها عمل می‌کنیم و فتوا می‌دهیم". آن نوشته‌ها همچنان در خزانه بنی امیه بود تا آنگاه که عمر بن عبدالعزیز به خلافت رسید و او به مردم اعلام کرد این نوشته‌ها از علی بن ابی طالب(ع) است، و مردم، حقیقت را دریافتند.

ولید و عقیل بن ابی طالب

روزی عقیل بن ابی طالب در کوفه نزد علی(ع) آمد تا از وی کمک بگیرد. علی(ع) حقوق او را به وی داد، اما عقیل گفت: "من می‌خواهم از بیت المال به من چیزی بدهید". علی(ع) فرمود: "تا روز جمعه صبر کن". او هم در کوفه ماند و روز جمعه بعد از اینکه علی(ع) نماز جمعه را خواندند، به عقیل فرمودند: "درباره گروهی که به این جمعیت خیانت کنند، چه نظری داری؟"

او گفت: "آنها مردان بدی هستند".

امام علی(ع) فرمود: "تو هم به من امر می‌کنی که خیانت کرده، حق مردم را به تو بدهم؟"

بعد از این‌کار، عقیل از کوفه بیرون آمد و به شام رفت. روزی نزد معاویه رفت و او صد هزار درهم به عقیل داد. معاویه به او گفت: "ای ابویزید، من بهترم یا علی؟"

عقیل گفت: "من علی را دیدم که به خودش نگاه می‌کند تا به من، ولی تو به من بیشتر از خودت توجه داری".

معاویه به عقیل گفت: "در شما بنی هاشم خصلتی هست که من از آن خوشم نمی‌آید".

عقیل گفت: "آن خصلت کدام است؟"

گفت: "نرمی و ملایمت".

عقیل گفت: "آن نرمی چیست؟"

گفت: "برایت خواهم گفت"

عقیل گفت: "آری، ای معاویه، در ما نرمش و ملایمتی هست ولی آن به سبب ضعف نیست و ما عزتی داریم که با زور به دست نیامده است؛ اما ای فرزند صخر، نرمش شما به سبب مکر و صلح شما به سبب کفر است". ولید بن عقبه به عقیل گفت: "برادرت در ثروت از تو جلو افتاد".

عقیل گفت: "او به بهشت از من و تو نزدیک‌تر است".

ولید گفت: "خون عثمان به گردن اوست".

عقیل گفت: "تو را با قرشیان چه کار؟ تو در میان ما مانند کسی هستی که بزی آن را شاخ زده باشد".

ولید در حالی که سخت ناراحت شده بود، گفت: "به خداوند سوگند، اگر همه اهل زمین در خون او شریک باشند به دوزخ خواهند رفت و عذاب برادرت از همه این امت بیشتر است".

عقیل گفت: ما به هم نشینی یکی از بردگان علی، راغب‌تر هستیم تا هم نشینی با پدرت عقبة بن ابی معیط".

ولید و امام حسن(ع)

نقل شده، در مجلسی که معاویه با حضور امام حسن(ع) تشکیل داده بود، ولید بن عقبه نیز حضور داشت. پس از آنکه میان معاویه و آن حضرت، سخنانی رد و بدل شد، ولید بن عقبه چنین گفت: "ای بنی هاشم، شما دایی‌های عثمان بودید و او برای شما چه نیکو پسری بود و حق شما را می‌شناخت. شما خویشاوندان همسرش بودید و او چه داماد پسندیده‌ای بود که شما را گرامی می‌داشت، ولی شما نخستین کسانی بودید که بر او حسد ورزیدید و پدرت با ستم، او را کشت و هیچ عذر و بهانه‌ای نداشت. دیدید که خداوند چگونه خون او را طلب کرد. و شما را به این روز انداخت؟ به خدا سوگند، بنی امیه برای بنی هاشم بهتر از بنی هاشم برای بنی امیه بودند و معاویه برای خود بهتر از توست؛ این پاسخ توست آیا شنیدی؟!".

امام حسن(ع) فرمودند: "اما تو ای ولید، به خدا سوگند، من تو را درباره کینه و دشمنی با علی(ع) ملامت نمی‌کنم، زیرا او تو را درباره باده نوشی هشتاد تازیانه و پدرت را در حضور رسول خدا(ص) گردن زده است و تو کسی هستی که خداوند او را فاسق و علی(ع) را مؤمن نامیده است و این هنگامی بود که شما دو تن با یکدیگر مفاخره می‌کردید و تو گفتی: ای علی، ساکت باش که من از تو شجاع‌تر و سخن ورترم. علی(ع) به تو فرمود: ای ولید، خاموش باش که من مؤمنم و تو فاسقی و خداوند متعال در موافقت با سخن علی(ع) این آیه را نازل فرمود: ﴿أَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِنًا كَمَنْ كَانَ فَاسِقًا لَا يَسْتَوُونَ﴾؛ و باز در باره تو و در موافقت با سخن علی(ع) این آیه را درباره تو نازل فرموده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا﴾؛ ای ولید وای بر تو! هر چه را فراموش می‌کنی این ابیات شاعر را که درباره تو و علی(ع) سروده است فراموش مکن که گفته است: خداوند و قرآن گرانقدر را درباره علی آیتی است که در آن، ولید، از فسق و علی از ایمان انباشته است.

سرانجام ولید بن عقبه

ابن عبدالبر می‌نویسد: ولید بن عقبه در مدینه ساکن شد و سپس به کوفه آمد و در آنجا خانه‌ای برای خود ساخت و زمانی که عثمان کشته شد، به بصره رفت. سپس به سوی رقه رفت و در همان جا از دنیا رفت و قبر وی همان‌جاست. ابن حجر می‌نویسد: ولید در زمان خلافت معاویه از دنیا رفت. ابن اثیر نیز می‌نویسد: ولید در رقه اقامت کرد و در همان جا از دنیا رفت و در بلیخ دفن شد، ولی به سال مرگ وی اشاره‌ای نمی‌کند.

جستارهای وابسته

منابع

• عسکری، عبدالرضا، مقاله «ولید بن عقبه»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۷

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: