اخلاق در معارف و سیره سجادی: تفاوت میان نسخه‌ها

{{امامت}}

<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">

<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">

'''اخلاق''' یکی از خصوصیات اساسی [[انسان]] که باعث تمایز وی از دیگر موجودات زنده و موجب [[شرافت]] او بر حیوانات می‌شود، [[درک]] او نسبت به مفاهیم [[اخلاقی]] و پایبندی‌اش به اصول [[اخلاق]] است. اهمیت اخلاق و پاک‌سازی [[روح]] از [[رذایل اخلاقی]] تا به آنجاست که اگر [[انسانی]] فاقد چنین امتیازی باشد در واقع به ورطه حیوانیت [[سقوط]] کرده بلکه از حیوان نیز [[پست‌تر]] خواهد شد.

==مقدمه==

این موضوع در [[قرآن کریم]] نیز جایگاهی والا و [[شایسته]] دارد. [[خداوند]] پیامبرش را به سبب داشتن خُلقی [[نیکو]] و [[عظیم]] می‌ستاید: {{متن قرآن|وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ}}<ref>«و به راستی تو را خویی است سترگ» سوره قلم، آیه ۴.</ref>. در [[سوره شمس]] پس از یازده [[سوگند]] چنین می‌گوید: {{متن قرآن|قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا * وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا}}<ref>«بی‌گمان آنکه جان را پاکیزه داشت رستگار شد، * و آنکه آن را بیالود نومیدی یافت» سوره شمس، آیه ۹-۱۰.</ref>. از نگاه [[قرآن]] [[فلسفه بعثت]] [[خاتم پیامبران]] [[تعلیم و تربیت]] و [[تزکیه]] انسان‌هاست<ref>{{متن قرآن|هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ}} «اوست که در میان نانویسندگان (عرب)، پیامبری از خود آنان برانگیخت که بر ایشان آیاتش را می‌خواند و آنها را پاکیزه می‌گرداند و به آنان کتاب (قرآن) و فرزانگی می‌آموزد و به راستی پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» سوره جمعه، آیه ۲.</ref>. تزکیه در مفهوم لغوی‌اش به معنای [[رشد دادن]] و [[اصلاح]] و پاک‌سازی است. به کار‌گیری این واژه در [[تزکیه نفس]] ناظر به پاک‌سازی آن از [[رذایل]] و آراستن آن به [[فضایل]] و رشد دادن در جهت [[صلاح]] و کمال شایسته انسان است<ref>اخلاق و تربیت اسلامی، ص۲۶.</ref>.

[[امام علی]]{{ع}} می‌فرماید: «حتی اگر ما به [[بهشت]] امیدی نداشته باشیم و از [[آتش جهنم]] نهراسیم و به [[پاداش]] و [[مجازات]] ([[اخروی]]) [[باور]] نداشته باشیم، شایسته است که در جست‌وجوی [[مکارم اخلاق]] برآییم؛ زیرا آن از جمله چیزهایی است که به راه [[نجات]] دلالت می‌کند»<ref>مستدرک الوسائل، ج۲، ص۲۸۳.</ref>. و از هم ایشان [[نقل]] شده است: «همان‌طور که کشتزار [[تشنه]] آب [[باران]] است، افراد [[عاقل]] و [[خردمند]] [[نیازمند]] [[ادب]] هستند»<ref>غررالحکم، ج۱، ص۳۲۴.</ref>. و نیز فرموده‌اند: {{متن حدیث|طَهِّرُوا أَنْفُسَكُمْ مِنْ دَنَسِ الشَّهَوَاتِ تُدْرِكُوا رَفِيعَ‏ الدَّرَجَاتِ‏}}<ref>تصنیف غرر، ص۲۳۹-۲۴۰.</ref>؛ «جان‌هایتان را از [[آلودگی]] [[شهوات]] [[پاکیزه]] سازید تا درجات بالای ([[معنویت]]) را [[درک]] کنید».

[[اخلاق]] جمع خُلق و خُلق شکل درونی [[انسان]] است، چنان‌که خَلق شکل ظاهری و صوری اشیاء است. [[غرایز]] و ملکات و صفات [[روحی]] و [[باطنی]] که در انسان است اخلاق نامیده می‌شود و به [[اعمال]] و [[رفتاری]] که از این خلقیّات ناشی گردد نیز اخلاق و یا [[رفتار]] [[اخلاقی]] می‌گویند<ref>نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، ص۱۳.</ref>. برای رسیدن به [[فضایل]] و ملکات فاضله ریاضت‌های [[علمی]] و عملی لازم است. در مرحله اول [[شناخت]] فضایل و [[رذایل]] و [[آگاهی]] از [[شخصیت]] و [[جایگاه]] واقعی انسان [[ضرورت]] دارد، سپس [[مبارزه]] و [[مجاهده]] با [[نفس اماره]]<ref>نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، ص۱۴.</ref>.

سوءخُلق و بدخویی صفتی [[ناپسند]] است که [[امام]] در دعاهای خویش از آنها به خدا [[پناه]] می‌برد. {{متن حدیث|اللَّهُمَّ‏ إِنيِ‏ أَعُوذُ بِكَ‏ مِنْ... شَكَاسَةِ الْخُلُقِ‏}}؛ «بارخدایا به تو [[پناه]] می‌برم از [[شر]] و [[شور]] [[آزمندی]] و شدت [[خشم]] و [[غلبه]] [[حسد]] و [[ناتوانی]] [[شکیبایی]] و اندک بودن [[قناعت]] و [[بدی]] [[خلق و خوی]]»<ref>نیایش هشتم.</ref>.

آن [[حضرت]] از [[خداوند]] می‌خواهد به پاس لطفی که در [[عیب‌پوشی]] از ما داشته، از [[سوء]] خُلق و [[ارتکاب معصیت]] دوری گزینیم: «ای خداوند چنان کن که هر [[عیب]] ما که پوشیده داشته‌ای و هر [[گناه]] که [[نهان]] کرده‌ای، ما را [[اندرز]] دهنده‌ای شود که از [[اخلاق]] بد و ارتکاب خطاها بازمان دارد و به سوی توبه‌ای محوکننده [[گناهان]] براند و به آن راه که پسند توست بکشاند»<ref>نیایش سی و چهارم.</ref>.

در میان [[دعاهای صحیفه]]، [[دعای هشتم]] مهم‌ترین اشارات را به [[اخلاقیات]] سوء و [[افعال]] ناپسندی دارد که باید از آنها اجتناب کرد و از شرشان به [[خدا]] پناه را برد. آنها را برمی‌شماریم: ۱. شر و شور آزمندی؛ ۲. شدت خشم؛ ۳. غلبه حسد؛ ۴. ناتوانی شکیبایی؛ ۵. اندک بودن قناعت؛ ۶. بدی خلق و خوی؛ ۷. [[اصرار]] [[شهوت]]؛ ۸. [[چیرگی]] [[عصبیت]]؛ ۹. [[پیروی از هوای نفس]]؛ ۱۰. [[مخالفت]] با [[هدایت]]؛ ۱۱. فرو رفتن به [[خواب غفلت]]؛ ۱۲. [[اختیار]] تکلّف؛ ۱۳. [[برتری]] دادن [[باطل]] بر [[حق]]؛ ۱۴. [[اصرار بر گناه]]؛ ۱۵. [[خرد]] شمردن گناه؛ ۱۶. بزرگ شمردن [[طاعت]] خویش؛ ۱۷. به خود بالیدن [[توانگران]]؛ ۱۸. [[خوار]] داشتن درویشان؛ ۱۹. بد [[رفتاری]] با زیردستان؛ ۲۰. [[ناسپاسی]] در [[حق]] کسی که به ما [[نیکی]] کرده؛ ۲۱. [[یاری]] [[ستمگران]]؛ ۲۲. [[خوار]] داشتن [[ستمدیدگان]]؛ ۲۳. قصد کردن چیزی که در آن حقّی نداریم؛ ۲۴. از روی بی‌دانشی در [[دانش]] [[سخن گفتن]]؛ ۲۵. [[خیال]] [[فریب]] کسی را در [[دل]] داشتن؛ ۲۶. [[خودپسندی]] نسبت به کارهای خویش؛ ۲۷. [[آرزوهای دور و دراز]] داشتن؛ ۲۸. [[بدی]] [[باطن]]؛ ۲۹. [[حقیر شمردن]] [[گناهان]] کوچک؛ ۳۰. [[چیرگی]] [[شیطان]]؛ ۳۱. واژگون‌بختی [[زمان]]؛ ۳۲.. [[ستم]] سلطه‌داران؛ ۳۳. اسراف‌کاری؛ ۳۴. [[بینوایی]] و فقدان [[کفاف]]؛ ۳۵. [[شماتت]] و [[شادکامی]] [[دشمنان]]؛ ۳۶. [[نیازمند]] شدن به [[اقرار]] همگنان؛ ۳۷. تنگنای [[معیشت]]؛ ۳۸. مردن بی‌آنکه ساز و برگ رفتن مهیّا باشد؛ ۳۹. بزرگ‌ترین و بدترین [[مصیبت]] و شوم‌ترین [[شقاوت]]؛ یعنی [[محرومیت]] از [[ثواب]] [[الهی]] و گرفتار شدن به عقویت وی.

[[امام سجاد]]{{ع}}، در کنار اینها، در [[نیایش بیستم]]، از اخلاق‌های عالی و مکارم [[انسانی]] هم سخن گفته است<ref>همچنین نک: مدخل مکارم اخلاق.</ref>.<ref>اخلاق و تربیت اسلامی، محمدتقی رهبر و محمد حسن رحیمیان، سمت، تهران، ۱۳۸۰، چاپ هفتم؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، سروش، تهران، ۱۳۹۴، چاپ نهم؛ علم اخلاق اسلامی (گزیده کتاب جامع‌السعادات)، ملامهدی نراقی، ترجمه و گزینش سید جلال‌الدین مجتبوی، حکمت، تهران، ۱۳۸۳، چاپ ششم: معراج السعادة، ملااحمد نراقی، تصحیح رضا مرندی، انتشارات دهقان، ۱۳۷۹، چاپ دوم؛ نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی، محمدرضا مهدوی کنی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۸۰، چاپ دهم.</ref>.<ref>[[فضل‌الله خالقیان|خالقیان، فضل‌الله]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «اخلاق»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۳۹.</ref>

==منابع==

# [[پرونده:1100609.jpg|22px]] [[فضل‌الله خالقیان|خالقیان، فضل‌الله]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|'''مقاله «اخلاق»، دانشنامه صحیفه سجادیه''']]

==پانویس==