علم غابر

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث علم غابر معصوم است. "علم غابر" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

علم غابر در قرآن - علم غابر در حدیث - علم غابر در کلام اسلامی - علم غابر در فلسفه اسلامی - علم غابر در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

حضرت امام موسی کاظم(ع)، در کیفیت عالم شدن ائمه(ع) می‌فرماید: «مَبْلَغُ عِلْمِنَا ثَلاَثُ وُجُوهٍ مَاضٍ وَ غَابِرٌ وَ حَادِثٌ فَأَمَّا اَلْمَاضِي فَمُفَسَّرٌ وَ أَمَّا اَلْغَابِرُ فَمَزْبُورٌ وَ أَمَّا اَلْحَادِثُ فَقَذْفٌ فِي اَلْقُلُوبِ وَ نَقْرٌ فِي اَلْأَسْمَاعِ وَ هُوَ أَفْضَلُ عِلْمِنَا وَ لاَ نَبِيَّ بَعْدَ نَبِيِّنَا» ؛ علم، به سه وجه به ما می‌رسد: گذشته، آینده و حادث. امّا علم گذشته، علمی است که تفسیر شده و علم آینده، علم مزبور و مکتوب است و امّا علم حادث، چیزی است که در قلب انداخته و در گوش خوانده می‌شود. و بهترین علم ما همین است و پیامبری بعد از پیامبر ما وجود ندارد. نکت (افتادن در قلب) و نقر (خواندن در گوش)، از خصوصیات ائمه(ع) است. ابو الخیر می‌گوید: «قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِاللهِ(ع): إِنِّي سَأَلْتُ عَبْدَاللهِ بْنَ اَلْحَسَنِ فَزَعَمَ أَنْ لَيْسَ فِيكُمْ إِمَامٌ، قَالَ: بَلَى واللهِ يَا ابْنَ اَلنَّجَاشِيِّ! إِنَّ فِينَا لَمَنْ يُنْكَتُ فِي قَلْبِهِ وَيُنْقَرُ فِي أُذُنِهِ وَتُصَافِحُهُ اَلْمَلاَئِكَةُ» ؛ به امام صادق(ع) عرض کردم: من از عبدالله بن حسن سؤال کردم، او گمان می‌کند امام، در بین شما (اهل بیت) نیست! فرمود: قسم به خدا ای پسر نجاشی! به درستی که از ماست آنکه علم به قلب او انداخته می‌شود و به گوش او خوانده می‌شود و ملائکه با او مصافحه می‌کنند. حضرت امام رضا(ع) نیز روایت امام صادق(ع) را بدین صورت تفسیر می‌کند: «فَأَمَّا اَلْغَابِرُ فَمَا تَقَدَّمَ مِنْ عِلْمِنَا وَ أَمَّا اَلْمَزْبُورُ فَمَا يَأْتِينَا وَ أَمَّا اَلنَّكْتُ فِي اَلْقُلُوبِ فَإِلْهَامٌ وَ أَمَّا اَلنَّقْرُ فِي اَلْأَسْمَاعِ فَإِنَّهُ مِنَ اَلْمَلَكِ» ؛ غابر، علمی است که از سابق بوده و مزبور، علمی است که در آینده به ما می‌رسد و افتادن در قلب، الهام است و کوبیدن در گوش، از سوی ملک است. با توجه به روایات فوق که می‌فرماید «نقر» از سوی ملک صورت می‌گیرد، می‌توان نتیجه گرفت که «نقر» معادل تحدیث است. در روایات دیگر، تصریح شده علم برتر ائمه(ع)، علمی است که هر صبح و شام و هر ساعت به ائمه(ع) تحدیث می‌شود؛ لذا امام کاظم(ع) در مورد «نقر» می‌فرماید: «وَ هُوَ أَفْضَلُ عِلْمِنَا». و بعد از اشاره به این که «نقر» از سوی ملک است، تأکید می‌فرمایند: «وَ لاَ نَبِيَّ بَعْدَ نَبِيِّنَا». این تأکید، به لحاظ آن است که تحدیث به معنای وحی شریعت نیست. مرحوم علّامه مجلسی می‌نویسد: اگر چنانچه از قول امام(ع)، توهم ادعای نبوّت (توسط ائمه) ایجاد شود؛ چرا که مردم خیال می‌کنند اِخبار از ملک، مخصوص انبیاست ـ امام(ع) این توهم را نفی کرده به واسطه این که فرموده: «پیامبری بعد از پیامبر ما نیست». و آن به خاطر فرق بین نبیّ و محدّث است که نبیّ، ملک را هنگام القای حکم می‌بیند و محدّث به واسطه اسماع، از مسئله آگاه می‌شود و ملک را نمی‌بیند و حکم شرع به او القاء می‌شود، چنانچه گذشت».

علم غابر معصوم

• برخی از روایات علوم ائمه(ع) را در سه دسته‌ "ماضی و غابر و حادث" جمع كرده و برخی دیگر از روایات در سه دسته‌ "غابر و مزبور و حادث". بیان دقیق تفاوت این دسته بندی‌ها و این كه آیا همه‌ این روایات یك حقیقت را بیان می‌كند یا خیر؟، قابل بررسی است، اما از آنجایی كه ما تنها در صدد تفكیك "علم حادث" از بقیه‌ اقسام هستیم از تحقیق در این امر می‌گذریم و تنها به یک احتمال اشاره می‌نماییم. [این احتمال وجود دارد كه علم غابر و مزبور همان آثاری باشد كه از پیامبر(ص) به ارث برده باشند، اما از جهت این كه ارتباط مستقیمی با هدف این بحث ندارد از تحقیق در آن می‌گذریم.] از مجموع روایات ممكن است استفاده نمود كه: معلومات ائمه هدی(ع) ـ‌ كه از قبل در لوح سینه‌ آنان و یا در جای دیگری ثبت شده است‌ ـ برخی از این معلومات، در عالم خارج تحقق یافته و برخی دیگر هنوز زمان تحقق آن فرا نرسیده است. در قبال این امر، إفاضات دائمی الهی است كه همیشه رو به إزدیاد است، از این قسم تعبیر به "علم حادث" شده است. هدف از طرح این دسته از روایات، تنها تفكیك "علم حادث" از بقیه‌ علوم است. اكنون به روایاتی كه به این تقسیمات اشاره دارد توجه كنید: مفضل می‌گوید به امام کاظم(ع) گفتم از امام صادق(ع) این چنین روایت به ما رسیده است كه علم ما چند گونه است غابر و مزبور و نكت در قلب و نقر در گوش (توضیح این كلمات چیست؟) امام(ع) فرمودند: اما غابر علمی است كه گذشته است، و اما مزبور علمی است كه در آینده اتفاق خواهد افتاد، و اما نكت در دل الهام است، و اما نقر در گوش امر فرشته است. محمد بن فضیل می‌گوید به امام کاظم(ع) گفتم از امام صادق(ع) این چنین روایت شدیم كه علم ما چند گونه است غابر و مزبور و نكت در قلب و نقر در گوش (توضیح این كلمات چیست؟) امام(ع) فرمودند: اما غابر علمی است كه گذشته است و اما مزبور علمی است كه در آینده اتفاق خواهد افتاد و اما نكت در دل الهام است و اما نقر در گوش از فرشته است. زراره نیز مانند این را از امام صادق(ع) روایت كرده است و سپس پرسیده است هنگامی كه كسی را نمی‌بیند چگونه تشخیص می‌دهد كه این صدا از فرشته است و از شیطان نیست؟ امام(ع) فرمودند: آرامشی بر او افكنده می‌شود كه تشخیص می‌دهد از فرشته است، و اگر از شیطان باشد ترس بر او عارض می‌شود، علاوه بر این كه شیطان نمی‌تواند متعرض امام شود. از ائمه(ع) چنین رسیده است كه علم چند گونه است علم غابر و مزبور و نكت در قلب و نقر در گوش پس علم غابر علمی است كه گذشته است و علم مزبور علمی است تحقق آن باقی مانده است و نكت الهام است و نقر سخن فرشته است.

پرسش‌های وابسته

• علم غابر معصوم چیست؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• علم غابر معصوم امام؛
• علم غابر معصوم پیامبر؛
• علم غابر معصوم پیامبر خاتم؛
• علم غابر معصوم ولی؛
• علم غابر معصوم وصی؛
• علم غابر معصوم اهل بیت(ع)؛
• علم غابر معصوم فاطمه زهرا(س).

منبع‌شناسی جامع علم غابر معصوم

• کتاب‌شناسی علم غابر معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم غابر معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم غابر معصوم.

منابع

• وبگاه آشتی با خرد

پانویس