علم امام علی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام علی است. علم امام علی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: علم امام علی در حدیث - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

امیرالمؤمنین(ع) از علم جامع و کامل به معارف و احکام الهی برخوردار بود. این مطلبی است که در احادیث بی‌شماری که از طریق شیعه و اهل سنت روایت شده به دست می‌آید، و از فضایل بی‌بدیل او در میان عموم صحابه پیامبر به شمار می‌رود.

1. پیامبر اکرم(ص) درباره او فرموده است: “حکمت ده جزء دارد، نه جزء آن به علی اختصاص یافته و علی(ع) در یک جزء دیگر با دیگران شریک و بلکه برتر است”.
2. پیامبر اکرم(ص) خود را شهر علم و علی بن ابی طالب(ع) را دروازه آن دانسته است؛ همان‌گونه که هر کس بخواهد وارد شهری شود باید از دروازه آن وارد شود، ورود به شهر علم پیامبر(ص) از طریق علی(ع) ممکن است؛ یعنی علم پیامبر(ص) در اختیار وی بوده است. حدیث “مدینه العلم” را جمع کثیری از محدثان و دانشمندان اسلامی از طرق مختلف از حدود ده نفر از اصحاب پیامبر(ص) و چهارده نفر از تابعین روایت کرده‌اند، جمعی از محدثان و عالمان اهل سنّت بر صحت آن گواهی داده، و عده دیگری آن را “حسن” دانسته و گروهی دیگر، آن را ارسال مسلّم گرفته‌اند، جمال‌الدین زرندی گفته است: “حدیث مدینه العلم”، مورد اعتراف عموم صحابه پیامبر(ص) بوده و از فضایل علی(ع) به شمار آمده است. این مطلب که علی(ع) تنها فردی از صحابه پیامبر(ص) بود که رسول خدا همه معارف و علوم خود را به او سپرد در احادیث دیگر و با تعبیر‌های دیگر نیز بیان شده است، مانند:
3. «عَلِيٌّ بَابُ عِلْمِي وَ مُبِينٌ لِأُمَّتِي مَا أُرْسِلْتُ بِهِ مِنْ بَعْدِي»؛ علی(ع) باب علم من و پس از من بیانگر چیزهایی برای امتم است که من برای آنها فرستاده شدم”.
4. «عَلِيٌّ خَازِنُ عِلْمِي»؛ علی(ع) خازن علم من است”.
5. «عَلِيٌّ عَيْبَةُ عِلْمِي‌»؛ علی(ع) حافظ علم من است”.
6. «عَلِيٌّ وِعَاءُ عِلْمِي‌»؛ علی(ع) ظرف علم من است”.
7. به امیرالمؤمنین(ع) گفته شد: “چرا تو بیش از دیگر اصحاب پیامبر از او حدیث نقل می‌کنی؟” امام پاسخ داد: “زیرا من هرگاه از او می‌پرسیدم مرا آگاه می‌ساخت، و هرگاه سکوت می‌کردم، پیامبر خود، تعلیم مطالب را به من آغاز می‌کرد”.
8. همچنین فرموده است: “همه اصحاب پیامبر(ص) درباره فهم معارف دین از او نمی‌پرسیدند و دوست می‌داشتند که فردی بر حضرت وارد شود و از چیزی بپرسد تا آنان پاسخ پیامبر(ص) را بشنوند، ولی من به هر مطلبی که برخورد می‌کردم درباره آن از رسول خدا(ص) می‌پرسیدم و پاسخ ایشان را حفظ می‌کردم”.
9. علم امیرالمؤمنین(ع) به اندازه‌ای بود که به مردم می‌گفت: “قبل از آنکه مرا از دست بدهید از من بپرسید، زیرا علم اولین و آخرین نزد من است”.
10. امیرالمؤمنین(ع) فرموده است: “پیامبر اکرم(ص) هزار باب از علم را به من آموخت که هر بابی، هزار باب را برایم باز کرد”.
11. پیامبر اکرم(ص) علی(ع) را داناترین فرد امت خود معرفی کرده است، چنان‌که خطاب به دخترش فاطمه(س) فرمود: “آیا راضی نیستی که تو را به ازدواج کسی در آورم که نخستین مسلمانی است که اسلام آورد و داناترین مسلمانان است”.
12. همچنین فرمود: “تو را به ازدواج بهترین امتم در می‌آوردم؛ کسی که داناترین آنان، برترین آنان از نظر حلم و نخستین آنان در اسلام آوردن است”.
13. نیز فرموده است: “داناترین امت من علی بن ابی طالب(ع) است”.

جایگاه علمی امیرالمؤمنین(ع) چنان برجسته بود که صحابه پیامبر در مشکلات علمی به او رجوع می‌کردند. مشهور است که عمربن خطاب در این باره گفته است: لولا عَلِىٌّ لَّهَلَكَ عُمَرٌ و نیز گفته است: اللَّهُمَّ لَا تُبْقِنِي لِمُعْضِلَةٍ لَيْسَ لَهَا عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ و عبارت‌های دیگر که بیانگر همین مضمون است.

ابن‌عباس که از نظر جایگاه علمی به “حبر امت” لقب یافته درباره نسبت علم خود به علم امیرالمؤمنین(ع) گفته است: “علم من و علم اصحاب پیامبر نسبت به علم علی مانند یک قطعه نسبت به دریا است”. همو گفته است: “از شش جزء علم، پنج جزء به علی اختصاص دارد و دیگران از یک جزء بهره دارند و علی(ع) در جزء ششم با ما شریک و از ما داناتر است”.

ابن‌مسعود گفته است: “حکمت ده جزء دارد، نه جزء به علی(ع) اعطا شده و یک جزء به دیگران و علی در جزء دهم عالم‌ترین آنان است”. آری، امیر المؤمنین(ع) وارث علم پیامبر(ص) بود، چنان که در روایات متعدد بیان شده است، و ایشان به این مقام افتخار می‌کرد: «وَ اللَّهِ إِنِّي لَأَخُوهُ وَ وَلِيُّهُ وَ ابْنُ عَمِّهِ وَ وَارِثُهُ وَ مَنْ أَحَقُّ بِهِ مِنِّي»؛ به خدا سوگند! من برادر پیامبر، دوست، پسر عمو و وارث علم اویم پس چه کسی از من نسبت به پیامبر سزاوارتر است”.

محمد بن طلحه شافعی پس از نقل دو حدیث نبوی: «أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا» و «أَنَا دَارُ الْحِكْمَةِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا»، گفته است: “نقش دروازه شهر و در خانه، این است که آنچه را داخل شهر و خانه است از خطر دزد و مانند آن حفظ می‌کند. بنابراین، معنای این دو حدیث آن است که با وجود علی(ع)، علم و حکمتی که پیامبر اکرم(ص) برای بشر آورده است، حفظ شده است”. محققان تصریح کرده‌اند که همه رشته‌های علمی در دنیای اسلام به امیرالمؤمنین(ع) منتهی می‌شود. محمد بن طلحه شافعی، ابن ابی‌الحدید معتزلی، فخرالدین رازی، و سید بن طاووس این مطلب را شرح داده‌اند.

چگونه می‌توان علم امیرالمؤمنین(ع) را با علم افرادی چون ابوبکر مقایسه کرد که از فهم مفاهیم اولیه قرآن کریم ناتوان بودند، چنان که وقتی از وی از معنای “أب” در آیه وَفَاكِهَةً وَأَبًّا پرسیدند، گفت آن را نمی‌دانم. عمربن‌خطاب نیز معنای آن را نمی‌دانست. هنگامی که از ابوبکر از معنای “کلاله” پرسیدند گفت: “من در کلاله رأیی اظهار کرده‌ام، اگر درست است از خداست، و اگر خطا باشد از من و از شیطان است. کلاله غیر از پدر و فرزند است و پس از آنکه عمر به خلافت رسید، همین سؤال را از او کردند، گفت: من از خدا حیا می‌کنم که سخن ابوبکر را رد کنم”.

جده‌ای از ابوبکر درباره سهم ارث خود پرسید. ابوبکر پاسخ داد: “در کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) چیزی در این باره نیافته‌ام؛ باید بپرسم”. مغیره بن شعبه و محمد بن سلمه به او گفتند: “پیامبر(ص) به او یک ششم عطا کرده است”.. وی در بسیاری از احکام دچار اضطراب می‌شد و حکم آن را از دیگران می‌پرسید. قضاوت‌های نادرست عمربن‌خطاب نیز مشهور است، چنان که دستور داد تا زن باردار زناکاری را سنگسار کنند. امیرالمؤمنین(ع) وی را بر خطایش آگاه ساخت، و فرمود: “تو بر حمل او حقی نداری”. همچنین دستور اجرای حد زنا را درباره زنی دیوانه که زنا کرده بود صادر کرد. امیرالمؤمنین(ع) وی را بر خطایش آگاه ساخت و فرمود: “قلم تکلیف از مجنون برداشته شده است”.

همچنین آمده است روزی خلیفه دوم، بالای منبر گفت: “هر کس مهریه سنگین قرار دهد، آن را از بیت‌المال قرار خواهم داد”. زنی به او گفت: “این دستور، مخالف حکم خداوند است که فرموده است: وَآتَيْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنْطَارًا. یعنی “اگر مهریه زنان را به اندازه قنطار (مال فراوان) قرار دادید به آنان بدهید”. عمر گفت: “همه از عمر داناترند، حتی زنان پرده‌نشین”. تغییر رأی عمر در احکام شرعی تا حدی بود که گفته شده است: درباره حکم ارث جدّ حدود نود یا صد رأی صادر کرده است. نارسایی‌ها و خطاهای عمر در احکام دینی بیش از آن است که در اینجا بیان شود.

از مطالب یاد شده روشن شد که کسی جز امیرالمؤمنین(ع) شایسته جانشینی بلافصل پیامبر اکرم(ص) نبود، اما متأسفانه این حق رعایت نشد و کسانی که شایسته امامت و خلافت نبودند، زمام این امر خطیر را در دست گرفتند و امت اسلامی را از بهره‌گیری کامل از رهبری پیامبرگونه امیرالمؤمنین(ع) محروم ساختند. امیرالمؤمنین(ع) از این تصمیم‌گیری ناروا به تلخی یاد کرده و گفته است: “فرزند ابوقحافه، پیراهن خلافت را بر تن کرد و او می‌دانست که جایگاه من در امامت و خلافت مانند جایگاه محور در سنگ آسیاب است، که سنگ آسیاب بدون آن نمی‌چرخد، و می‌دانست که من چونان قله‌ای هستم که چشمه‌های معرفت و حکمت، سیل‌آسا از آن سرازیر می‌شود، و بلندای علم و فضل من چنان است که پرنده تیز پرواز را به آن راهی نیست”.

آن‌گاه که در شورای شش نفره می‌خواستند با عثمان به عنوان خلیفه پیامبر و پیشوای مسلمانان بیعت کنند، فرمود: “شما می‌دانید که من از دیگران به این مقام سزاوارترم و به خدا خدا سوگند تا وقتی تسلیم بودن من به نفع مسلمانان باشد و جز بر من ستم نشود، تسلیم خواهم بود”.

در پایان یادآور می‌شویم برهان “علم” یا “اعلمیت” بر امامت امیرالمؤمنین(ع) در آثار کلامی عالمان شیعه به اختصار آمده است، و آنچه اینجا بیان شد، تقریر و تبیین روشن و جامع آن بود. شیخ الطائفه در تقریر این استدلال گفته است: “پیش از این اثبات کردیم که امام باید به همه احکام شریعت، علم کامل داشته باشد و به اجماع، ثابت شده است که ابوبکر و عباس [که امامت بلافصل آنان مورد ادعای جمعی از مسلمانان است] واجد این صفت نبودند، بلکه بسیاری از علوم دینی را نداشتند، امامت آن دو باطل است. بنابراین، امامت امیرالمؤمنین(ع) ثابت است، زیرا مسلمانان به امامت بلافصل کسی غیر از این سه نفر اعتقاد ندارند”.

توصیف علم امام در بیان ابن ابی الحدید

ابن ابی الحدید می‌گوید: «درباره بزرگ‌مردی که هر فضیلتی به او باز می‌گردد و هر فرقه‌ای به او پایان می‌پذیرد و هر طایفه‌ای او را به سوی خود می‌کشد، چه بگویم؟ وی سالار و سرچشمه فضایل و یگانه مرد پیشتاز آن عرصه، و خاستگاه فضیلت‌هاست. هرکس پس از او در هر فضیلتی درخشیده، پرتوی از علی برگرفته است و از او پیروی کرده و در راه وی گام نهاده است.

ارزشمندترین علوم، علم الهی است که این شرف و عظمت از گفتار علی برگرفته شده و از او منقول است و راه‌هایش همه از او سرچشمه یافته و به وی پایان پذیرفته است. علی(ع) اصل و اساس علم فقه است و هر فقیهی در اسلام ریزه‌خوار خوان علم و دانش علی و بهره‌مند از فقه اوست. علم تفسیر قرآن هرچه هست از علی گرفته شده و فرع وجود آن حضرت است، علم طریقت و حقیقت و احوال تصوّف از دیگر علومی است که ارباب این فنّ در همه سرزمین‌های اسلامی سررشته خود را به علی می‌رسانند و پایگاهشان اوست و بر همگان روشن است که علی(ع) ایجادگر علم نحو و مبانی عربی و بیانگر اصول و قواعد آن به ابو الأسود دوئلی بوده است»

ابن ابی الحدید می‌افزاید: «در باب فصاحت، علی(ع) امام و پیشوای‌ فصیحان و سرور همه بلیغان است و درباره سخنان او گفته‌اند: (فروتر از سخن خالق و فراتر از سخن آفریدگان است) مردم، آیین سخنوری و نگارش را از او فراگرفته و آموخته‌اند، به خدا سوگند! هیچ‌کس جز او آداب فصاحت را برای قریش سنّت قرار نداد، کتابی که اکنون بر آن شرح می‌نگاریم، بهترین دلیل بر این است که هیچ کس توان برابری در فصاحت و همسانی در بلاغت علی را ندارد.

علی(ع) در زهد و بی‌رغبتی به این جهان، سرور همه پارسایان و نمودار همه ابدال و برجستگان است، همه، ره به سوی او دارند و در پیشگاهش زانوی ادب به زمین می‌زنند، وی هرگز از خوراکی سیر نخورد و خوراک و لباسش از همه مردم خشن‌تر بود.

علی(ع) در عبادت، عابدترین مردم بود و بیش از همه نماز می‌گزارد و روزه می‌گرفت. مردم نماز گزاردن و خواندن نافله و ادعیه و اذکار و اوراد را از او آموخته‌اند. چه گمان می‌بری در مورد مردی که آن‌چنان در اقامه نماز کوشا بود که فرمان داد در «لیلة الهریر» که تیرهای دشمن از چپ و راست از کنار گوشش می‌گذشت و پیش پایش فرو می‌افتاد، برای او قطعه چرمی میان دو صف لشکر گستردند، و بر آن نماز گزارد و از آن همه تیر بیمی به خود راه نداد و تا نمازش را به پایان نرساند از جای خویش برنخاست...

با دقت در دعاها و مناجات‌های آن بزرگوار و آگاهی بر تعظیم و اجلال خدای سبحان، در آنها در می‌یابیم تا چه پایه‌ای در برابر عزت و هیبت الهی، خاضع و فروتن و تسلیم فرمان خدا بوده است و چه اخلاصی وجودش را فرا گرفته بوده و این سخنان از چه دلی برخاسته و بر چه زبانی جاری گشته است. علی بن الحسین که خود، در انجام عبادت سرآمد بود می‌گوید: عبادت‌ من در کنار عبادت جدّم (علی) چون عبادت وی در کنار عبادت رسول خدا(ص) است.

قرائت قرآن و اشتغال علی به قرآن، مورد توجه همگان بوده و همه به اتفاق قائل‌اند در دوران رسول خدا(ص) تنها علی حافظ قرآن بود و نخستین کسی است که به گردآوری قرآن همت گمارد... و با مراجعه به کتب قرائت‌ها به خوبی درمی‌یابید که پیشوایان آن علم همه، علوم خود را به علی(ع) ارجاع می‌دهند.

چه گویم درباره مردی که اهل ذمّه با آنکه نبوّت پیامبر را انکار می‌کنند، علی را دوست دارند و فلاسفه با آن‌که با دینداران سر ستیز دارند، برای علی ارج و عظمت قائل‌اند و پادشاهان روم و فرنگ، چهره علی را در کلیساها و پرستشگاه‌های خود با حمایل شمشیر، به تصویر کشیده‌اند؟

درباره مردی که هرکس دوست می‌دارد درباره‌اش فراوان سخن گوید و با انتساب به او بر حسن و زیبایی خویش بیفزاید چه بگویم؟ در مورد مردی که در هدایت بر همگان پیشی گرفت... و در توحید و یگانه‌پرستی جز رسول اکرم(ص) که در هر خیری، گوی سبقت از همه در ربوده است کسی بر او سبقت نگرفته است.

جستارهای وابسته

• علم در معارف و سیره علوی

منابع

1. ربانی گلپایگانی، علی، براهین و نصوص امامت