رحمت

رحمت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: رحمت در قرآن - رحمت در حدیث - رحمت در نهج البلاغه - رحمت در اخلاق اسلامی - رحمت در معارف دعا و زیارات - رحمت در معارف و سیره سجادی - پرسش مرتبط ندارد

رحمت به ‌معنای رحم و دل‌سوزی و بخشش است. این واژه در آیات بسیاری از قرآن کریم مورد استفاده قرار گرفته است، حال یا به صورت واژه رحمت و یا کلماتی که به آن تفسیر شده‌اند. از عواملی به عنوان جلب رحمت خداوند نام برده شده است مانند: اعتصام به خدا؛ اطاعت از پیامبر(ص)؛ پیروی از قرآن کریم و از عواملی یاد شده است که مانع رحمت خداوند هستند مانند: شرک؛ کفر؛ نفاق؛ ارتداد. از نمونه‌های بارز به عنوان مصادیق رحمت الهی از بعثت انبیا؛ وجود امامان و نزول قرآن نام برده شده است.

معناشناسی

رحمت ضد قساوت، شدت، غضب و سخط و به معنای مهربانی، رأفت، عطوفت و دلسوزی است؛ به گونه‌ای که سبب احسان و بخشش به دیگری گردد به آنچه نیز از سر ترحّم به دیگری داده می‌شود، رحمت می‌گویند، که در این صورت رحمت، معنایی مساوی با نعمت دارد، بلکه به گفته‌ای معنای رحمت نعمت است؛ حتی بعضی استعمال واژه رحمت را در معنای رقت و دلسوزی مجاز دانسته‌اند و معنای حقیقی‌اش را همان نعمت.

رحمت، رقّت و لطافتی است که مقتضی احسان باشد. اما چنانچه رحمت به خدا نسبت داده شود تنها به معنای احسانی است که در حق بندگانش روا می‌دارد، چرا که رقّت به معنای انفعال و تأثّر قلبی، در خدا راهی ندارد.

رحمت در قرآن

واژه رحمت در آیات بسیاری از قرآن کریم مورد استفاده قرار گرفته است و علاوه بر آن کلماتی از قرآن کریم به رحمت تفسیر شده‌اند، مانند: "روح":﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا مَا كُنتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلا الإِيمَانُ وَلَكِن جَعَلْنَاهُ نُورًا نَّهْدِي بِهِ مَنْ نَّشَاء مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ﴾؛ "رَوح": ﴿يَا بَنِيَّ اذْهَبُواْ فَتَحَسَّسُواْ مِن يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلاَ تَيْأَسُواْ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لاَ يَيْأَسُ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ﴾؛ "نعمت": ﴿لَوْلا أَن تَدَارَكَهُ نِعْمَةٌ مِّن رَّبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَرَاء وَهُوَ مَذْمُومٌ﴾.

سبقت و غلبه رحمت الهی بر غضب

به مسئله پیشی گرفتن رحمت الهی بر غضب او در قرآن کریم تصریح نشده؛ ولی در روایات خاصه و عامه و ادعیه مأثور بر آن تصریح و در چندین حدیث قدسی، جمله «سَبَقَتْ‏ رَحْمَتِي‏ غَضَبِي‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏» از خدای والا نقل شده و اصلی مسلّم تلقّی می‌شود. مفسران نیز به آیاتی از قرآن کریم بر آن استدلال یا آن را از اشارات آیات قرآن برداشت کرده و بر پایه آن، بعضی از آیات را توضیح داده؛ یا مفاد آیه را از مصادیق این اصل شمرده‌اند. مراد از سبقت رحمت الهی بر غضب، غلبه رحمت بر غضب است.

عوامل جلب رحمت خاص الهی و محرومیت از آن

بر اساس آیات قرآن، برخی از عوامل رحمت خاص الهی عبارت‌اند از:

1. اعتصام به خدا: ﴿فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُواْ بِاللَّهِ وَاعْتَصَمُواْ بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِّنْهُ وَفَضْلٍ وَيَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا ﴾،
2. اطاعت از پیامبر(ص): ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُنَادُونَكَ مِن وَرَاء الْحُجُرَاتِ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ وَلَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّى تَخْرُجَ إِلَيْهِمْ لَكَانَ خَيْرًا لَّهُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ﴾،
3. پیروی از قرآن کریم: ﴿وَهَذَا كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُواْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾،
4. سکوت و گوش فرا دادن به هنگام تلاوت قرآن: ﴿و وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُواْ لَهُ وَأَنصِتُواْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ ﴾ و ... .

برخی از عوامل محرومیت از رحمت الهی نیز عبارت‌اند از:

1. شرک: ﴿وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِكِينَ وَالْمُشْرِكَاتِ الظَّانِّينَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَيْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾،
2. کفر ﴿وَالَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَلِقَائِهِ أُوْلَئِكَ يَئِسُوا مِن رَّحْمَتِي وَأُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴾؛
3. نفاق: ﴿وَعَدَ اللَّه الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْكُفَّارَ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا هِيَ حَسْبُهُمْ وَلَعَنَهُمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ مُّقِيمٌ﴾،
4. ارتداد: ﴿كَيْفَ يَهْدِي اللَّهُ قَوْمًا كَفَرُواْ بَعْدَ إِيمَانِهِمْ وَشَهِدُواْ أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَاللَّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ أُوْلَئِكَ جَزَاؤُهُمْ أَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللَّهِ وَالْمَلائِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾،
5. ایمان به طاغوت: ﴿أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَمَن يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ نَصِيرًا﴾ و ....

مصادیق رحمت الهی

بر پایه آیات قرآن کریم مصادیق رحمت الهی بدین شرح‌اند:

بعثت انبیا(ع)

در آیه ۸ سوره احقاف در پاسخ به انکار رسالت، غفور بودن و رحیم بودن پروردگار یاد شده است؛ همچنین آیه ﴿وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ﴾ ارسال پیامبر اسلام(ص) را جز رحمت بر جهانیان ندانسته؛ آیه ﴿وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِّلَّذِينَ آمَنُواْ مِنكُمْ ﴾ نیز ایشان را برای خصوص مؤمنان، رحمت به شمار آورده است.

وجود امامان(ع)

به واسطه دلالت آیه ﴿وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ﴾ قلب مقدس پیامبر(ص) کامل‌ترین دل‌ها در زمینه رحمت و نور رحمت الهی است، به گونه‌ای که همه موجودات مشمول این رحمت‌اند و قلوب مطهر ائمه(ع) نیز به همین گونه‌اند روایات متعددی که بقاء زمین بی‌امام(ع) را ناشدنی دانسته و به کار بردن تعبیر «مَعْدِنَ‏ الرَّحْمَةِ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏» برای امامان(ع) در زیارت جامعه نیز این مطلب را تأیید می‌کنند، زیرا لازمِۀ این تعبیر، آن است که نزول هر گونه رحمت عام یا خاص بر هر مخلوقی به سبب آنان باشد، بنابراین امامان(ع) مانند پیامبر(ص) برای همه انسان‌ها مایه رحمت و از مصادیق رحمت عامِ الهی و برای مؤمنان که از راه پیروی از آنان به رحمت‌های ویژه الهی دست می‌یابند، رحمت خاص به شمار می‌آیند.

قرآن و دیگر کتاب‌های آسمانی

آیات متعددی، قرآن کریم را برای مؤمنان و آیه‌ای برای مسلمانان رحمت دانسته است: ﴿وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاء وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِينَ وَلاَ يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلاَّ خَسَارًا﴾. رحمت بودن قرآن برای مؤمنان، به این معناست که اگر انسان معانی آن را در خود محقق کند، قرآن کریم او را غرق در انواع خیرات و برکاتی می‌کند که در آن نهفته است.

منابع

1. صالحی‌منش، محمد صادق، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳
2. خالقیان، فضل‌الله، مقاله «رحمت»، دانشنامه صحیفه سجادیه

جستارهای وابسته

• رأفت