تدبیر در فقه سیاسی

تدبیر در فقه سیاسی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تدبیر در قرآن - تدبیر در حدیث - تدبیر در فقه سیاسی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

• تدبیر، تفکر و اندیشیدن در ورای امور (قبل از آن)، عاقبت‌اندیشی. اصل آن "دبر" به معنای "پشت" در مقابل "جلو" (قُبُل) است.
• ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ﴾.
• تدبیر امور عالم هستی در قرآن کریم به خداوند و ملائک نسبت داده شده است. آیه شریفه ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ﴾ یعنی امر دنیا را با اسباب آسمانی اداره می‌کند، با امر به ملائکه و جز آنها که آثار و احکام آسمانی به زمین می‌رسد.
• آیات دیگری نیز تدبیر امور هستی را به اراده خداوند تبیین می‌کنند: ﴿يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ﴾، ﴿ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ﴾ و ﴿وَمَنْ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ فَسَيَقُولُونَ اللَّهُ﴾.
• در سوره مبارکه نازعات، خداوند به پنج گروه از فرشتگان سوگند یاد می‌کند. آخرین گروه فرشتگانی هستند که امور دنیا را تدبیر می‌کنند: ﴿فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا﴾.
• تدبیر امر دین با ارسال پیامبران و نزول احکام (حلال و حرام) و تفصیل آنها و تدبیر اهل زمین با بادها و باران و غیر آنها محقق می‌شود. در حقیقت تدبیر امر بر عهده خداوند است و اضافه ملائک به امر، مشعر این معنی است که آنها اسبابِ تحققِ این تدبیر هستند.
• اندیشمندان اسلامی از سیاست و تدبیر امور انسان‌ها در جامعه به سیاست مدن و تدبیر مُدن تعبیر کرده‌اند که به معنای تمشیت امور جاری مردم و جامعه است و آن بر عهده امام و حاکم می‌باشد. این مطلب با تدبیر خداوند نسبت به عالم هستی منافاتی ندارد. علامه طباطبایی در تبیین این مسئله می‌نویسد: هیچ سببی در قبال خداوند، استقلال ندارد تا قابل انقطاع از خداوند باشد؛ لذا استناد بت پرستان به اینکه خداوند تدبیر امر را به فرشتگان تفویض کرده، باطل است. مَثَل اشیاء در استناد آنها به اسباب قریب و بعید، انتها و اتصال آنها به خداوند سبحان در رتبه آخر (سبب غایی) مانند استناد نوشتن به انسان است. در اصل انسان با دست و قلم می‌نویسد؛ پس نوشتن اول مستند به قلم است و بعد مستند به دست و درنهایت مستند به انسان. استناد نوشتن به قلم و کتاب منافاتی با استناد آن به انسان ندارد؛ پس تدبیر انسان در طول تدبیر الهی تفسیر می‌شود.

منابع

• نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم