رفق و مدارا در خانواده

این مدخل زیرشاخهٔ بحث رفق و مدارا است. رفق و مدارا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: رفق و مدارا در قرآن - رفق و مدارا در حدیث - رفق و مدارا در نهج البلاغه - رفق و مدارا در معارف دعا و زیارات - رفق و مدارا در کلام اسلامی - رفق و مدارا در اخلاق اسلامی - رفق و مدارا در معارف و سیره نبوی - رفق و مدارا در خانواده - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

چون رفق و ملایمت بر زندگی حاکم شود، جلوه‌های زیبای آن چهره گشاید و زندگی را معنای واقعی بخشد. در آموزه‌های پیشوایان دین درباره جلوه‌های رفق و ملایمت در زندگی نکات بسیار وارد شده است که به مواردی اشاره می‌شود.

زیادت و برکت

رفق و ملایمت در زندگی، موجب زیادت و برکت در زندگی می‌شود، چنان‌که در حدیث نبوی آمده است: «إِنَّ‏ فِي‏ الرِّفْقِ‏ الزِّيَادَةَ وَ الْبَرَكَةَ وَ مَنْ يُحْرَمِ الرِّفْقَ يُحْرَمِ الْخَيْرَ».

رفق و ملایمت در زندگی خانوادگی تندروی و افراطگری در عرصه‌های مختلف را مهار می‌کند و موجب زیادت و برکت در روابط لطیف خانوادگی و اقتصاد خانواده می‌گردد. امام صادق(ع) فرموده است: «أَيُّمَا أَهْلِ‏ بَيْتٍ‏ أُعْطُوا حَظَّهُمْ‏ مِنَ الرِّفْقِ فَقَدْ وَسَّعَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ فِي الرِّزْقِ وَ الرِّفْقُ فِي تَقْدِيرِ الْمَعِيشَةِ خَيْرٌ مِنَ السَّعَةِ فِي الْمَالِ وَ الرِّفْقُ لَا يَعْجِزُ عَنْهُ شَيْ‏ءٌ وَ التَّبْذِيرُ لَا يَبْقَى مَعَهُ شَيْ‏ءٌ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ رَفِيقٌ يُحِبُّ الرِّفْقَ».

استفاده صحیح از امکانات زندگی جز به میمنت رفق و ملایمت حاصل نمی‌شود و هرجا رفق و ملایمت نباشد، تندی و تیزی، و اسراف و تبذیر و زیاده‌روی رخ می‌نماید. از بیانات پیشوایان دین چنین استفاده می‌شود که آبادانی زندگی و گسترش روزی به رفق و ملایمت بستگی دارد، چنان‌که در حدیث امام کاظم(ع) به هشام بن حکم آمده است: «يَا هِشَامُ عَلَيْكَ بِالرِّفْقِ فَإِنَّ الرِّفْقَ‏ خَيْرٌ وَ الْخُرْقَ شُؤْمٌ إِنَّ الرِّفْقَ وَ الْبِرَّ وَ حُسْنَ الْخُلُقِ يَعْمُرُ الدِّيَارَ وَ يَزِيدُ فِي الرِّزْقِ».

خانواده‌ای که در پرتو رفق و ملایمت حرکت کند و از تندروی در هر عرصه‌ای بپرهیزد، راه زیادت و برکت را از هر طرف بر خود هموار می‌نماید؛ به تعبیر امیر مؤمنان علی(ع): «مَنِ‏ اسْتَعْمَلَ‏ الرِّفْقَ‏ اسْتَدَرَّ الرِّزْقَ‏».

روانی و افزونی برکت در زندگی در بستر رفق و ملایمت حاصل می‌شود؛ و روابط اعضای خانواده در این بستر رو به رشد می‌گذارد: «الْيُمْنُ‏ مَعَ‏ الرِّفْقِ‏».

سلامت و عافیت

زندگی آکنده از سلامت و عافیت در پرتو رفق و ملایمت به دست می‌آید، و این امر نیاز به پاسداشت و مراقبت دارد تا سلامت خانواده برقرار بماند. در بیان امیر مؤمنان علی(ع) آمده است: «سَلَامَةُ الْعَيْشِ‏ فِي‏ الْمُدَارَاةِ».

اگر رفق و ملایمت به سبب عوامل درونی، همچون بدگمانی، تنگ‌نظری، خودخواهی و... یا به سبب عوامل بیرونی، همچون تنگناهای زندگی، دخالت‌های خویشاوندی، رفتارهای غیر عقلانی و... آسیب ببیند، سلامت و عافیت از زندگی رخت برمی‌بندد و زندگی معنای حقیقی خود را از دست می‌دهد. ازاین‌روست که نباید اجازه داد عوامل درونی و بیرونی رفق و ملایمت را تحت الشعاع قرار دهد و سلامت زندگی را مختل سازد. از امام جواد(ع) روایت شده است: «مَنْ‏ هَجَرَ الْمُدَارَاةَ قَارَنَهُ‏ الْمَكْرُوهُ‏».

بنابراین عقل اقتضا می‌کند که با حفظ رفق و ملایمت، سلامت و عافیت زندگی حفظ شود، و پیوسته صلح و آشتی برقرار بماند. «الرِّفْقُ‏ يُؤَدِّي‏ إِلَى‏ السِّلْمِ‏».

آسودگی و راحت

رفق و ملایمت زندگی خانوادگی را پرخیر و مالامال از آسودگی و راحت می‌سازد، و به اعضای خانواده احساس آرامش می‌بخشد، و این‌گونه است که آنان توان لازم برای دوستی و پیوند، و کار و تلاش را می‌یابند و از خطرهای بسیار در امان می‌مانند. امام باقر(ع) دراین‌باره فرموده است: «مَنْ أُعْطِيَ الْخُلُقَ وَ الرِّفْقَ فَقَدْ أُعْطِيَ الْخَيْرَ وَ الرَّاحَةَ وَ حَسُنَ‏ حَالُهُ‏ فِي‏ دُنْيَاهُ‏ وَ آخِرَتِهِ وَ مَنْ حُرِمَ الْخُلُقَ وَ الرِّفْقَ كَانَ ذَلِكَ سَبِيلًا إِلَى كُلِّ شَرٍّ وَ بَلِيَّةٍ إِلَّا مَنْ عَصَمَهُ اللَّهُ».

آسان شدن امور سخت

جلوه دیگر رفق و ملایمت در زندگی این است که سختی‌های زندگی بدان آسان و قابل تحمل می‌شود. به بیان علی(ع): «الرِّفْقُ‏ يُيَسِّرُ الصِّعَابَ‏ وَ يُسَهِّلُ‏ شَدِيدَ الْأَسْبَابِ‏».

زندگی خالی از دشواری نیست، و این انتظار که در روند زندگی مشترک، کسی با مشکلی روبه‌رو نشود و اختلافی پیش نیاید، انتظاری دور از واقع و دست‌نیافتنی است، ولی آنچه مهم است شیوه رویارویی با دشواری‌ها و مشکلات و اختلافات زندگی مشترک است، که رفق و ملایمت بنیانی اساسی و راه‌حلی کاری در رویارویی با این امور است. «كَمْ‏ مِنْ‏ صَعْبٍ‏ تَسَهَّلَ‏ بِالرِّفْقِ‏».

واقعیت همین است که برترین تربیت‌شده مدرسه نبوی، علی(ع) یادآور شده است؛ و تجربه زندگی گویای آن است. «مَنِ‏ اسْتَعْمَلَ‏ الرِّفْقَ‏ لَانَ‏ لَهُ‏ الشَّدِيدُ»

«بِالرِّفْقِ‏ تَهُونُ‏ الصِّعَابُ‏».

کاهش مخالفت

با رفق و ملایمت تندی‌ها و تیزی‌ها، و رودررویی‌ها و مخالفت‌ها بهتر کاهش می‌یابد، چنان‌که در پندهای علوی آمده است: «الرِّفْقُ‏ يَفُلُّ حَدَّ الْمُخَالَفَةِ».

مخالفت را با مخالفت، و تندی را با تندی به‌طور اساسی نمی‌توان اصلاح نمود، و آن‌چه راه اصلاح این امور را هموار می‌کند، رفق و ملایمت است. «الرِّفْقُ‏ لَقَاحُ‏ الصَّلَاحِ‏».

در رویارویی با تندی و درشتی از سوی همسر، آنچه کارساز است، رفق و ملایمت است، چنان‌که امیر مؤمنان علی(ع) در پند خویش به حضرت مجتبی(ع) فرموده است: «وَ لِنْ‏ لِمَنْ‏ غَالَظَكَ‏ فَإِنَّهُ يُوشِكُ أَنْ يَلِينَ لَكَ».

رسیدن به مطالبات

رفق و ملایمت بستر رسیدن به خواسته‌ها و مطالبات و چیزی چون آن زمینه‌ساز دستیابی به اهداف نیست. امام صادق(ع) فرموده است: «مَنْ‏ كَانَ‏ رَفِيقاً فِي‏ أَمْرِهِ‏ نَالَ مَا يُرِيدُ مِنَ النَّاسِ».

در مناسبات خانوادگی و در روابط میان زن و مرد هیچ‌چیز مانند رفق و ملایمت مددکار آنان نیست و زمینه دستیابی به خواسته‌هایشان را فراهم نمی‌کند. در آموزه‌های علوی آمده است: «عَلَيْكَ‏ بِالرِّفْقِ‏ فَمَنْ‏ رَفَقَ‏ فِي أَفْعَالِهِ تَمَّ أَمْرُهُ».

کسی که رفق و ملایمت پیش می‌گیرد می‌تواند مقاصد خود را در زندگی به درستی دنبال کند و به آنها دست یابد. «بِالرِّفْقِ‏ تُدْرَكُ‏ الْمَقَاصِدُ».

و در پرتو این اصل است که راحت‌تر می‌توان به خواسته‌ها رسید: «الرِّفْقُ‏ فِي‏ الْمَطَالِبِ‏ يُسَهِّلُ‏ الْأَسْبَابَ‏».

تداوم‌بخشی دوستی و دلبستگی و تحکیم تعلقات

روابط انسانی و دوستی و دلبستگی خانوادگی، و تعلقات مثبت جز در سایه رفق و ملایمت پایداری نمی‌یابد، بلکه این امور با رفق و ملایمت تحکیم می‌شود، و هرجا خللی در آنها پیش آید باز با رفق و ملایمت ترمیم می‌گردد. به بیان علی(ع): «بِالرِّفْقِ‏ تَدُومُ‏ الصُّحْبَةُ».

آن‌که خواهان جلب دوستی و تحکیم دلبستگی است، باید بداند که راه آن تندی و تیزی نیست که خلاف فطرت آدمی است، بلکه آدمی به فطرتش متمایل به نرمی و ملایمت است و هیچ‌چیز چون آن انسان را جلب و جذب نمی‌کند، و همراه و همنوا نمی‌سازد. «مَا اسْتُجْلِبَتِ‏ الْمَحَبَّةُ بِمِثْلِ‏ السَّخَاءِ وَ الرِّفْقِ وَ حُسْنِ الْخُلُقِ».

با مخالف، او مدارایی کند در دل او، خویش را جایی کند با توجه به چنین آثار و جلوه‌هایی است که رفق و ملایمت در زندگی خانوادگی نقشی اساسی دارد و بدون آن زندگی از روال انسانی و روابط لطیف خانوادگی و توفیق‌های در زندگی خارج می‌شود؛ و باید دانست: «مَنْ‏ عَامَلَ‏ بِالرِّفْقِ‏ وُفِّقَ‏».

اهمیت رفق و ملایمت در خانواده

خیر و برکت زندگی خانوادگی در گرو رفق و ملایمت است، و هیچ قاعده‌ای چون آن در تضمین روابط خانوادگی کارساز نیست. از امام صادق(ع) روایت شده است که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ‏ بِأَهْلِ‏ بَيْتٍ‏ خَيْراً رَزَقَهُمُ‏ الرِّفْقَ فِي الْمَعِيشَةِ وَ حُسْنَ الْخُلُقِ».

“رفق در معیشت” نرمش و ملایمت در حوزه‌های مختلف زندگی اعم از اقتصادی و اجتماعی، و پرهیز از هرگونه تندی و تیزی و تندروی در روابط و مناسبات خانوادگی و اقتصاد خانواده است. وجود رفق و ملایمت در خانواده مایه برکت و میمنت و فقدان آن سبب نقمت و ذلت است. رسول خدا(ص) در آموزه‌ای والا به عایشه فرمود: «إِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ بِقَوْمٍ خَيْرًا رَزَقَهُمُ الرِّفْقَ فِي مَعِيشَتِهِمْ، وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهِمْ سُوءًا أَوْ غَيْرَ ذَلِكَ سَلَّطَ عَلَيْهِمُ الْخَرَقَ فِي مَعِيشَتِهِمْ».

زندگی خانوادگی در پرتو رفق و ملایمت سامانی درست می‌یابد و برای اعضای خانواده لذت‌بخش می‌گردد؛ و اساسا درک درست از زندگی و فهم عمیق از دین افراد را به همین سوق می‌دهد. پیام‌آور رفق و مدارا، محمد مصطفی(ص) فرموده است: «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ‏ بِأَهْلِ‏ بَيْتٍ‏ خَيْراً فَقَّهَهُمْ‏ فِي‏ الدِّينِ‏ وَ رَزَقَهُمُ الرِّفْقَ فِي مَعَايِشِهِمْ وَ الْقَصْدَ فِي شَأْنِهِمْ».

لطافت روابط خانوادگی تابع نرمش و ملایمت زن و مرد است و اگر این رکن رکین در زندگی نادیده گرفته شود یا تضعیف گردد، همه چیز زندگی در معرض تباهی قرار می‌گیرد. پیامبر اکرم(ص) در آموزه‌ای والا فرموده است: «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِأَهْلِ‏ بَيْتٍ‏ خَيْراً أَرْشَدَهُمْ‏ لِلرِّفْقِ‏ وَ التَّأَنِّي وَ مَنْ حُرِمَ الرِّفْقَ فَقَدْ حُرِمَ الْخَيْرَ».

نرمش و ملایمت در زندگی خانوادگی از چنان جایگاهی برخوردار است که بدون آن زندگی خانوادگی بی‌معناست. تعبیر امام صادق(ع) دراین‌باره کاملاً گویاست: «مَا زُوِيَ‏ الرِّفْقُ‏ عَنْ‏ أَهْلِ‏ بَيْتٍ‏ إِلَّا زُوِيَ عَنْهُمُ الْخَيْرُ»؛

زندگی و دینداری بدون ملایمت و نرمی به شدت در معرض آسیب و نابسامانی است، و از این‌روست که پیشوایان دین بر تکیه کردن به آن برای زندگی سالم تأکید بسیار کرده‌اند. امام صادق(ع) از پیامبر اکرم(ص) روایت کرده است که فرمود: «مُدَارَاةُ النَّاسِ‏ نِصْفُ‏ الْإِيمَانِ‏ وَ الرِّفْقُ بِهِمْ نِصْفُ الْعَيْشِ».

در زندگی خانوادگی اگر نرمش و ملایمت به دلایلی آسیب ببیند و زن و مرد به عدم رفق با یکدیگر کشیده شوند، آسیب‌های ناشی از آن تمام وجوه زندگی را متأثر می‌سازد و شرنگ تلخکامی در جان زندگی مشترک جاری می‌نماید، به طوری که عنوان زندگی برازنده آن نیست. به تعبیر امیر بیان، علی(ع): «لا عیش لمن لا رفق له». سلامت و برکت زندگی خانوادگی تابع قواعدی است که در این میان، رفق و ملایمت بسیار اساسی است، و اگر تضعیف شود و بدان پشت گردد، ناسالمی و بی‌برکتی خانواده را به تباهی می‌کشد. امام صادق(ع) حدیثی را از پیامبر اکرم(ص) روایت کرده است که این حقیقت را به خوبی و گویایی نشان می‌دهد: «الرِّفْقُ‏ يُمْنٌ‏ وَ الْخُرْقُ‏ شُؤْمٌ‏».

خداوند اهل رفق و نرمش است و دوست دارد که انسان‌ها با یکدیگر به رفق و نرمش رفتار کنند. امام صادق(ع) فرموده است: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى‏ رَفِيقٌ‏ يُحِبُّ‏ الرِّفْقَ‏».

رفق و ملایمت در همه کارها مفید و راهگشاست، چنان‌که رسول خدا(ص) در آموزه‌ای گرانقدر به عایشه فرمود: «إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى‏ يُحِبُّ الرِّفْقَ فِي الْأَمْرِ كُلِّهِ».

خانواده‌ای که نرمش و ملایمت بر آن حکومت کند، محبوب خداست و دست یاری خداوند همراه آن است، چنان‌که امام صادق(ع) از پدران خود از علی(ع) نقل کرده است که رسول خدا(ص) فرمود: «إِنَّ‏ اللَّهَ‏ يُحِبُّ‏ الرِّفْقَ‏ وَ يُعِينُ‏ عَلَيْهِ‏».

در زندگی خانوادگی هیچ‌چیز چون نرمش و ملایمت موجب تصحیح روابط و حفظ سلامت، و مایه پیشرفت نیست، و آموزه‌های رسول خدا(ص) در این‌باره نشان‌دهنده جایگاه بی‌بدیل این اصل است. پیامبر اکرم(ص) به عایشه فرمود: «یَا عَائِشَةُ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى رَفِيقٌ يُحِبُّ الرِّفْقَ، وَيُعْطِي عَلَى الرِّفْقِ مَا لَا يُعْطِي عَلَى الْعُنْفِ، وَمَا لَا يُعْطِي عَلَى مَا سِوَاهُ».

زیبایی زندگی خانوادگی و آراستگی حقیقی آن به رفق و ملایمتی است که زن و مرد روا می‌دارند و هرگاه به تندی و خشونت کشیده شوند، زشتی و تباهی را بر خود خریده‌اند. امام باقر(ع) از رسول خدا(ص) روایت کرده است که فرمود: «إِنَّ‏ الرِّفْقَ‏ لَمْ‏ يُوضَعْ‏ عَلَى‏ شَيْ‏ءٍ إِلَّا زَانَهُ‏ وَ لَا نُزِعَ مِنْ شَيْ‏ءٍ إِلَّا شَانَهُ».

تعابیر گوناگون نبوی درباره رفق و نرمی چنان است که هیچ تردیدی باقی نمی‌گذارد که جایگاه این امر در زندگی بی‌نظیر است و هیچ‌چیز جایگزین آن نیست، چنان‌که حضرت فرموده است: «لَوْ كَانَ‏ الرِّفْقُ‏ خَلْقاً يُرَى‏ مَا كَانَ‏ مِمَّا خَلَقَ اللَّهُ شَيْ‏ءٌ أَحْسَنَ مِنْهُ».

بنابراین باید تلاش گردد که زندگی خانوادگی بر این مبنا سامان یابد و از آسیب دیدن آن به جد پرهیز شود. بهترین آداب زندگی مشترک پاسداری همین قواعد است که کمال ادب آدمی در همین‌جا است. امام صادق(ع) فرموده است: «كَمَالُ الْأَدَبِ وَ الْمُرُوءَةِ سَبْعُ خِصَالٍ الْعَقْلُ وَ الْحِلْمُ‏ وَ الصَّبْرُ وَ الرِّفْقُ‏ وَ الصَّمْتُ‏ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ الْمُدَارَاةُ».

زندگی خانوادگی با چنین ویژگی‌هایی بهترین سازوکار را می‌یابد و توفیق این جهانی و آن جهانی بهره‌اش می‌شود. امام سجاد(ع) فرموده است از جمله آخرین وصایای خضر به موسی چنین بود: «مَا رَفَقَ‏ أَحَدٌ بِأَحَدٍ فِي‏ الدُّنْيَا إِلَّا رَفَقَ‏ اللَّهُ‏ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ».

با این تلقی از رفق و ملایمت می‌توان زندگی خانوادگی را رفق محور و سراسر ملایمت ساخت، و از رفق‌گریزی و تندی به هر شکل و در هر لباس اجتناب کرد. به عنوان مثال پیامبر اکرم(ص) چنین هشدار داده است: «أَلَا وَ أَيُّمَا امْرَأَةٍ لَمْ‏ تَرْفُقْ‏ بِزَوْجِهَا وَ حَمَلَتْهُ‏ عَلَى مَا لَا يَقْدِرُ عَلَيْهِ وَ مَا لَا يُطِيقُ لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ مِنْهَا حَسَنَةً وَ تَلْقَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ عَلَيْهَا غَضْبَانُ».

پرسش مستقیم

1. آثار رفق و ملایمت در زندگی خانوادگی چیست؟ (پرسش)
2. رفق و ملایمت در خانواده چه اهمیتی دارد؟ (پرسش)

منابع

1. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۴