اختلاف قرائات: تفاوت میان نسخه‌ها

جز
خط ۱: خط ۱:
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل  = | مداخل مرتبط = [[اختلاف قرائات در علوم قرآنی]]| پرسش مرتبط  = }}
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل  = | مداخل مرتبط = [[اختلاف قرائات در علوم قرآنی]]| پرسش مرتبط  = }}


==مقدمه==
== مقدمه ==
یکی از مباحث مهم در [[قرائات]]، [[اختلاف]] آنها است که از آن به تناقض و [[تعارض]] قرائات نیز یاد می‏‌شود. [[قرآن مجید]] فقط به یک طریق و یک قرائت از جانب [[پروردگار]] بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} نازل شده است؛ ولی پس از [[نزول]] آن، قرائات گوناگونی پدیدآمد. سبب اختلاف قرائات، در [[علوم قرآن]] بررسی شده است.
یکی از مباحث مهم در [[قرائات]]، [[اختلاف]] آنها است که از آن به تناقض و [[تعارض]] قرائات نیز یاد می‏‌شود. [[قرآن مجید]] فقط به یک طریق و یک قرائت از جانب [[پروردگار]] بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} نازل شده است؛ ولی پس از [[نزول]] آن، قرائات گوناگونی پدیدآمد. سبب اختلاف قرائات، در [[علوم قرآن]] بررسی شده است.


اختلاف قرائات گاهی در [[حکم فقهی]] تأثیرگذار است. بعضی از این موارد که در آثار [[علوم قرآنی]] ذکر شده چنین است:
اختلاف قرائات گاهی در [[حکم فقهی]] تأثیرگذار است. بعضی از این موارد که در آثار [[علوم قرآنی]] ذکر شده چنین است:
# [[نقض]](باطل ‏شدن) یا نداشتن نقض وضوی ملموس (علاوه بر نقض وضوی لامس که قدر متیقّن از مدلول [[آیه]] است) بنابر [[اختلاف قرائت]] در «لَمَستُم» و {{متن قرآن|لَامَسْتُمُ}} (در آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>).
# [[نقض]](باطل ‏شدن) یا نداشتن نقض وضوی ملموس (علاوه بر نقض وضوی لامس که قدر متیقّن از مدلول [[آیه]] است) بنابر [[اختلاف قرائت]] در «لَمَستُم» و {{متن قرآن|لَامَسْتُمُ}} (در آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>).
#جواز وطی حائض به محض [[انقطاع]] دَم، یا مشروط ‏بودن به [[غسل]] بعد از انقطاع، بنابر اختلاف قرائت در {{متن قرآن|حَتَّى يَطْهُرْنَ}} (در آیه {{متن قرآن|وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْمَحِيضِ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِي الْمَحِيضِ وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى يَطْهُرْنَ فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ}}<ref>«و از تو درباره حیض می‌پرسند؛ بگو که آن، گونه‌ای رنج است. پس در حیض از زنان کناره گیرید و با آنان آمیزش نکنید تا پاک شوند و چون شست و شو کردند، از همان‌جا که خداوند به شما فرموده است با آنان آمیزش کنید، بی‌گمان خداوند توبه کاران و شست‌وشوکنندگان را دوست می‌دارد» سوره بقره، آیه ۲۲۲.</ref>).
# جواز وطی حائض به محض [[انقطاع]] دَم، یا مشروط ‏بودن به [[غسل]] بعد از انقطاع، بنابر اختلاف قرائت در {{متن قرآن|حَتَّى يَطْهُرْنَ}} (در آیه {{متن قرآن|وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْمَحِيضِ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِي الْمَحِيضِ وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى يَطْهُرْنَ فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ}}<ref>«و از تو درباره حیض می‌پرسند؛ بگو که آن، گونه‌ای رنج است. پس در حیض از زنان کناره گیرید و با آنان آمیزش نکنید تا پاک شوند و چون شست و شو کردند، از همان‌جا که خداوند به شما فرموده است با آنان آمیزش کنید، بی‌گمان خداوند توبه کاران و شست‌وشوکنندگان را دوست می‌دارد» سوره بقره، آیه ۲۲۲.</ref>).
# [[وجوب]] یا وجوب ‏نبودن [[سجده]] هنگام [[تلاوت]] یا استماع آیه {{متن قرآن|أَلَّا يَسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي يُخْرِجُ الْخَبْءَ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَيَعْلَمُ مَا تُخْفُونَ وَمَا تُعْلِنُونَ}}<ref>«(شیطان چنان کرد) تا برای خداوند سجده نبرند، همان (خداوند) که نهان آسمان‌ها و زمین را آشکار می‌گرداند و آنچه پنهان می‌کنید یا آشکار می‌دارید، می‌داند» سوره نمل، آیه ۲۵.</ref>، بنابر اختلاف قرائت در تشدید یا [[تخفیف]] [[لام]] در {{متن قرآن|أَلَّا}}.
# [[وجوب]] یا وجوب ‏نبودن [[سجده]] هنگام [[تلاوت]] یا استماع آیه {{متن قرآن|أَلَّا يَسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي يُخْرِجُ الْخَبْءَ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَيَعْلَمُ مَا تُخْفُونَ وَمَا تُعْلِنُونَ}}<ref>«(شیطان چنان کرد) تا برای خداوند سجده نبرند، همان (خداوند) که نهان آسمان‌ها و زمین را آشکار می‌گرداند و آنچه پنهان می‌کنید یا آشکار می‌دارید، می‌داند» سوره نمل، آیه ۲۵.</ref>، بنابر اختلاف قرائت در تشدید یا [[تخفیف]] [[لام]] در {{متن قرآن|أَلَّا}}.


خط ۱۳: خط ۱۳:
== اختلاف قرائات در اِبدال ==
== اختلاف قرائات در اِبدال ==
محققان [[علوم قرآنی]] سعی کرده‌‏اند موارد اختلاف قرائات صاحبان قرائت را به گونه‏‌ای دسته‏‌بندی و [[منضبط]] کنند و با توجه به سلایق و پیش‏ فرض‌‏های خود، به راه‌‏های مختلفی رفته‏‌اند. [[ابوالفضل رازی]] موارد [[اختلاف]] را در قالب هفت وجه صورت‌‏بندی کرده است:
محققان [[علوم قرآنی]] سعی کرده‌‏اند موارد اختلاف قرائات صاحبان قرائت را به گونه‏‌ای دسته‏‌بندی و [[منضبط]] کنند و با توجه به سلایق و پیش‏ فرض‌‏های خود، به راه‌‏های مختلفی رفته‏‌اند. [[ابوالفضل رازی]] موارد [[اختلاف]] را در قالب هفت وجه صورت‌‏بندی کرده است:
#اختلاف [[اسماء]] از نظر مفرد، تثنیه، جمع، [[تذکیر]]، تأنیث، [[مبالغه]] و مانند آن؛
# اختلاف [[اسماء]] از نظر مفرد، تثنیه، جمع، [[تذکیر]]، تأنیث، [[مبالغه]] و مانند آن؛
#اختلاف اَشکال صرفی [[افعال]] و آنچه مرتبط به ضواهر صرفی است، مانند شکل ماضی و مضارع و امر، و اِسناد به مذکّر و مؤنّث و [[متکلّم]] و مخاطب و اسم فاعل و اسم مفعول؛
# اختلاف اَشکال صرفی [[افعال]] و آنچه مرتبط به ضواهر صرفی است، مانند شکل ماضی و مضارع و امر، و اِسناد به مذکّر و مؤنّث و [[متکلّم]] و مخاطب و اسم فاعل و اسم مفعول؛
#اختلاف به لحاظ وجوه اِعراب؛
# اختلاف به لحاظ وجوه اِعراب؛
#اختلاف به لحاظ زیادت و نقصان؛
# اختلاف به لحاظ زیادت و نقصان؛
#اختلاف به لحاظ تقدیم و تأخیر؛
# اختلاف به لحاظ تقدیم و تأخیر؛
#اختلاف در لغات به لحاظ [[فتح]] و اِماله و ترقیق و تفخیم و تحقیق و تسهیل و ادغام و اظهار و مانند آنها؛
# اختلاف در لغات به لحاظ [[فتح]] و اِماله و ترقیق و تفخیم و تحقیق و تسهیل و ادغام و اظهار و مانند آنها؛
#اختلاف به لحاظ [[قلب]] و اِبدال در یک کلمه یا حرف به کلمه یا حرف دیگر.
# اختلاف به لحاظ [[قلب]] و اِبدال در یک کلمه یا حرف به کلمه یا حرف دیگر.


مثال برای مورد اخیر، آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون روز آدینه گلبانگ نماز در دهند به یادکرد خدا بشتابید و خرید و فروش را وانهید! این برای شما اگر بدانید، بهتر است» سوره جمعه، آیه ۹.</ref> است که [[قرطبی]] در تفسیر خود نقل می‌‏کند که [[ابن ‏خطاب]] و [[ابن ‏شهاب]] {{عربی|"فامضوا إلی ذکر اللّه‏"}} قرائت کرده‌‏اند<ref>محمد هادی معرفت؛ التمهید فی علوم ‏القرآن؛ ج۲، ص۱۰۲.</ref><ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ص۲۰۴-۲۰۵.</ref>
مثال برای مورد اخیر، آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَيْعَ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون روز آدینه گلبانگ نماز در دهند به یادکرد خدا بشتابید و خرید و فروش را وانهید! این برای شما اگر بدانید، بهتر است» سوره جمعه، آیه ۹.</ref> است که [[قرطبی]] در تفسیر خود نقل می‌‏کند که [[ابن ‏خطاب]] و [[ابن ‏شهاب]] {{عربی|"فامضوا إلی ذکر اللّه‏"}} قرائت کرده‌‏اند<ref>محمد هادی معرفت؛ التمهید فی علوم ‏القرآن؛ ج۲، ص۱۰۲.</ref><ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ص۲۰۴-۲۰۵.</ref>


==اختلاف قرائات در [[اسماء]]==
== اختلاف قرائات در [[اسماء]] ==
ابوالفضل رازی موارد اختلاف قرائات صاحبان قرائت را در قالب هفت وجه صورت‏‌بندی کرده است که یکی از این وجوه، [[اختلاف]] اسماء از نظر مفرد، تثنیه، جمع، [[تذکیر]]، تأنیث، [[مبالغه]] و مانند آن است.
ابوالفضل رازی موارد اختلاف قرائات صاحبان قرائت را در قالب هفت وجه صورت‏‌بندی کرده است که یکی از این وجوه، [[اختلاف]] اسماء از نظر مفرد، تثنیه، جمع، [[تذکیر]]، تأنیث، [[مبالغه]] و مانند آن است.
#نمونه اختلاف اَسماء به لحاظ مفرد و تثنیه و جمع، [[آیه]] {{متن قرآن| بِرِسَالَاتِي وَبِكَلَامِي}}<ref>«با پیام‌هایم و با سخنم» سوره اعراف، آیه ۱۴۴.</ref> است که قرّاء [[مکّه]] و [[مدینه]] به لفظ مفرد، و دیگر قرّاء به صیغه جمع قرائت کرده‌‏اند. آیه {{متن قرآن| إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ}}<ref>«دعای تو (مایه) آرامش آنان است» سوره توبه، آیه ۱۰۳.</ref> که [[حمزه]] و حفص و کسائی به لفظ مفرد، و دیگر قرّاء به صیغه جمع قرائت کرده‌‏اند. آیه {{متن قرآن|لَأَجِدَنَّ خَيْرًا مِنْهَا مُنْقَلَبًا}}<ref>«و گمان ندارم که رستخیز برپا شود و اگر مرا به سوی پروردگارم باز گردانند جایگاهی از آن بهتر خواهم یافت» سوره کهف، آیه ۳۶.</ref> که قرّاء مکّه و مدینه و ابن ‏عامر به لفظ تثنیه (منهما)، و دیگر قرّاء به صیغه مفرد (منها) قرائت کرده‌‏اند.
# نمونه اختلاف اَسماء به لحاظ مفرد و تثنیه و جمع، [[آیه]] {{متن قرآن| بِرِسَالَاتِي وَبِكَلَامِي}}<ref>«با پیام‌هایم و با سخنم» سوره اعراف، آیه ۱۴۴.</ref> است که قرّاء [[مکّه]] و [[مدینه]] به لفظ مفرد، و دیگر قرّاء به صیغه جمع قرائت کرده‌‏اند. آیه {{متن قرآن| إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ}}<ref>«دعای تو (مایه) آرامش آنان است» سوره توبه، آیه ۱۰۳.</ref> که [[حمزه]] و حفص و کسائی به لفظ مفرد، و دیگر قرّاء به صیغه جمع قرائت کرده‌‏اند. آیه {{متن قرآن|لَأَجِدَنَّ خَيْرًا مِنْهَا مُنْقَلَبًا}}<ref>«و گمان ندارم که رستخیز برپا شود و اگر مرا به سوی پروردگارم باز گردانند جایگاهی از آن بهتر خواهم یافت» سوره کهف، آیه ۳۶.</ref> که قرّاء مکّه و مدینه و ابن ‏عامر به لفظ تثنیه (منهما)، و دیگر قرّاء به صیغه مفرد (منها) قرائت کرده‌‏اند.
#نمونه اختلاف اَسماء به لحاظ تذکیر و تأنیث، آیه{{متن قرآن|فَنَادَتْهُ الْمَلَائِكَةُ}}<ref>«فرشتگان او را ندا دادند» سوره آل عمران، آیه ۳۹.</ref> است که حمزه و کسائی و [[خَلَف]]- به خلاف دیگر قرّاء - به صیغه مذکّر (فناداه الملائکه) قرائت کرده‏‌اند.
# نمونه اختلاف اَسماء به لحاظ تذکیر و تأنیث، آیه{{متن قرآن|فَنَادَتْهُ الْمَلَائِكَةُ}}<ref>«فرشتگان او را ندا دادند» سوره آل عمران، آیه ۳۹.</ref> است که حمزه و کسائی و [[خَلَف]]- به خلاف دیگر قرّاء - به صیغه مذکّر (فناداه الملائکه) قرائت کرده‏‌اند.
#نمونه اختلاف اَسماء به لحاظ مبالغه و غیر مبالغه، آیه {{متن قرآن|بِكُلِّ سَاحِرٍ عَلِيمٍ}}<ref>«تا هر جادوگر دانایی را نزد تو آورند» سوره اعراف، آیه ۱۱۲.</ref> است که حمزه و کسائی - به خلاف دیگر قرّاء - به صیغه مبالغه (سحّار) قرائت کرده‏‌اند<ref>محمد هادی معرفت؛ التمهید فی علوم‏ القرآن؛ ج۲، ص۱۰۱.</ref><ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ص۲۰۵.</ref>
# نمونه اختلاف اَسماء به لحاظ مبالغه و غیر مبالغه، آیه {{متن قرآن|بِكُلِّ سَاحِرٍ عَلِيمٍ}}<ref>«تا هر جادوگر دانایی را نزد تو آورند» سوره اعراف، آیه ۱۱۲.</ref> است که حمزه و کسائی - به خلاف دیگر قرّاء - به صیغه مبالغه (سحّار) قرائت کرده‏‌اند<ref>محمد هادی معرفت؛ التمهید فی علوم‏ القرآن؛ ج۲، ص۱۰۱.</ref><ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ص۲۰۵.</ref>


== اختلاف قرائات در اماله ==
== اختلاف قرائات در اماله ==
[[ابوالفضل رازی]] موارد اختلاف قرائات صاحبان قرائت را در قالب هفت وجه صورت‏‌بندی کرده است که یکی از این وجوه: [[اختلاف]] در لغات به لحاظ [[فتح]] و اِماله و ترقیق و تفخیم و تحقیق و تسهیل و ادغام و اظهار و مانند آنهاست. مثال برای اختلاف در اماله و تفخیم: کلمات «قضی» و «[[رمی]]» است که بعضی به اماله و بعضی دیگر به تفخیم قرائت کرده‏‌اند<ref>معرفت، محمدهادی معرفت؛ التمهید فی علوم‏ القرآن؛ ج۲، ص۱۰۲.</ref><ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ص۲۰۵.</ref>
[[ابوالفضل رازی]] موارد اختلاف قرائات صاحبان قرائت را در قالب هفت وجه صورت‏‌بندی کرده است که یکی از این وجوه: [[اختلاف]] در لغات به لحاظ [[فتح]] و اِماله و ترقیق و تفخیم و تحقیق و تسهیل و ادغام و اظهار و مانند آنهاست. مثال برای اختلاف در اماله و تفخیم: کلمات «قضی» و «[[رمی]]» است که بعضی به اماله و بعضی دیگر به تفخیم قرائت کرده‏‌اند<ref>معرفت، محمدهادی معرفت؛ التمهید فی علوم‏ القرآن؛ ج۲، ص۱۰۲.</ref><ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ص۲۰۵.</ref>


==اختلاف قرائات در تقدیم و تأخیر==
== اختلاف قرائات در تقدیم و تأخیر ==
یکی از وجوه اختلاف قرائات، «اختلاف در تقدیم و تأخیر» است؛ مانند:
یکی از وجوه اختلاف قرائات، «اختلاف در تقدیم و تأخیر» است؛ مانند:
#{{متن قرآن|وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْيَةً كَانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتِيهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ كُلِّ مَكَانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ}}<ref>«و خداوند شهری را مثل آورد که در امن و آرامش بود، روزی (مردم) اش از همه جا فراوان می‌رسید آنگاه به نعمت‌های خداوند ناسپاسی کرد و خداوند به کیفر آنچه (مردم آن) انجام می‌دادند گرسنگی و هراس فراگیر را به (مردم) آن چشانید» سوره نحل، آیه ۱۱۲.</ref> که به صورت {{عربی|"فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ"}}؛ یعنی به تقدیم {{متن قرآن|الْخَوْفِ}} بر {{متن قرآن|الْجُوعِ}} قرائت شده است.
#{{متن قرآن|وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْيَةً كَانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتِيهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ كُلِّ مَكَانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ}}<ref>«و خداوند شهری را مثل آورد که در امن و آرامش بود، روزی (مردم) اش از همه جا فراوان می‌رسید آنگاه به نعمت‌های خداوند ناسپاسی کرد و خداوند به کیفر آنچه (مردم آن) انجام می‌دادند گرسنگی و هراس فراگیر را به (مردم) آن چشانید» سوره نحل، آیه ۱۱۲.</ref> که به صورت {{عربی|"فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ"}}؛ یعنی به تقدیم {{متن قرآن|الْخَوْفِ}} بر {{متن قرآن|الْجُوعِ}} قرائت شده است.
#{{متن قرآن|وَجَاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذَلِكَ مَا كُنْتَ مِنْهُ تَحِيدُ}}<ref>«و مستی مرگ، حقیقت را (پیش چشم) می‌آورد؛ این همان است که از آن کناره می‌کردی» سوره ق، آیه ۱۹.</ref> که به صورت {{عربی|"وَجَاءَتْ سَكْرَةُ الْحَقِّ بالْمَوْتِ"}}، یعنی به صورت تقدیم {{متن قرآن|الْحَقِّ}} بر {{متن قرآن|الْمَوْتِ}} قرائت شده است.
#{{متن قرآن|وَجَاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذَلِكَ مَا كُنْتَ مِنْهُ تَحِيدُ}}<ref>«و مستی مرگ، حقیقت را (پیش چشم) می‌آورد؛ این همان است که از آن کناره می‌کردی» سوره ق، آیه ۱۹.</ref> که به صورت {{عربی|"وَجَاءَتْ سَكْرَةُ الْحَقِّ بالْمَوْتِ"}}، یعنی به صورت تقدیم {{متن قرآن|الْحَقِّ}} بر {{متن قرآن|الْمَوْتِ}} قرائت شده است.


خط ۴۷: خط ۴۷:
##{{متن قرآن|وَيَضِيقُ صَدْرِي}}<ref>«و سینه‌ام تنگ می‌شود» سوره شعراء، آیه ۱۳.</ref> که هم به رفع قاف (یضیقُ) و هم به [[نصب]] آن (یضیقَ) قرائت شده است.
##{{متن قرآن|وَيَضِيقُ صَدْرِي}}<ref>«و سینه‌ام تنگ می‌شود» سوره شعراء، آیه ۱۳.</ref> که هم به رفع قاف (یضیقُ) و هم به [[نصب]] آن (یضیقَ) قرائت شده است.
##{{متن قرآن|قَالَ يَا قَوْمِ هَؤُلَاءِ بَنَاتِي هُنَّ أَطْهَرُ لَكُمْ}}<ref>«(لوط) گفت: ای قوم من! اینان دختران منند، آنان برای شما پاکیزه‌ترند» سوره هود، آیه ۷۸.</ref> که حرف «راء» {{متن قرآن|أَطْهَرُ}} هم به رفع و هم به نصب قرائت شده است.
##{{متن قرآن|قَالَ يَا قَوْمِ هَؤُلَاءِ بَنَاتِي هُنَّ أَطْهَرُ لَكُمْ}}<ref>«(لوط) گفت: ای قوم من! اینان دختران منند، آنان برای شما پاکیزه‌ترند» سوره هود، آیه ۷۸.</ref> که حرف «راء» {{متن قرآن|أَطْهَرُ}} هم به رفع و هم به نصب قرائت شده است.
#اختلاف در إعراب و حرکت‌‏های بنای کلمه که تغییری در معنا ایجاد می‏‌کند، ولی صورت و شکل کلمه محفوظ می‏‌ماند؛ مانند: {{متن قرآن|كَفَّلَهَا}} در {{متن قرآن|وَكَفَّلَهَا زَكَرِيَّا}}<ref>«زکریّا را سرپرست او کرد» سوره آل عمران، آیه ۳۷.</ref> که هم به [[تخفیف]] «فاء» (کفلها) و رفع محل «[[زکریا]]» فاعل شده و هم به تشدید «فاء» (کفّلها) و نصب محل «زکریا» مفعول دوم قرائت شده است.
# اختلاف در إعراب و حرکت‌‏های بنای کلمه که تغییری در معنا ایجاد می‏‌کند، ولی صورت و شکل کلمه محفوظ می‏‌ماند؛ مانند: {{متن قرآن|كَفَّلَهَا}} در {{متن قرآن|وَكَفَّلَهَا زَكَرِيَّا}}<ref>«زکریّا را سرپرست او کرد» سوره آل عمران، آیه ۳۷.</ref> که هم به [[تخفیف]] «فاء» (کفلها) و رفع محل «[[زکریا]]» فاعل شده و هم به تشدید «فاء» (کفّلها) و نصب محل «زکریا» مفعول دوم قرائت شده است.


زرکشی چنین مواردی را در صورت [[صحت]] [[روایت]] آنها و موافقت با [[قواعد]] [[عربی]]، مقبول و مجاز برای قرائت می‌داند<ref>محمد ‏بن ‏بهادر زرکشی؛ [[البرهان]] فی علوم ‏القرآن (با حاشیه)؛ ج۱، ص۳۳۴؛ [[عبدالهادی فضلی]]؛ [[تاریخ]] قراءات [[قرآن کریم]]؛ ص۱۱۳؛ [[محمدهادی معرفت]]؛ التمهید فی علوم ‏القرآن؛ ج۲، ص۱۰۳.</ref><ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ص۲۰۵.</ref>
زرکشی چنین مواردی را در صورت [[صحت]] [[روایت]] آنها و موافقت با [[قواعد]] [[عربی]]، مقبول و مجاز برای قرائت می‌داند<ref>محمد ‏بن ‏بهادر زرکشی؛ [[البرهان]] فی علوم ‏القرآن (با حاشیه)؛ ج۱، ص۳۳۴؛ [[عبدالهادی فضلی]]؛ [[تاریخ]] قراءات [[قرآن کریم]]؛ ص۱۱۳؛ [[محمدهادی معرفت]]؛ التمهید فی علوم ‏القرآن؛ ج۲، ص۱۰۳.</ref><ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ص۲۰۵.</ref>
خط ۵۴: خط ۵۴:
اختلاف در حروف سه گونه است:
اختلاف در حروف سه گونه است:
# [[اختلاف]] در حروف کلمه که معنا را دچار [[تغییر]] می‏‌کند، ولی صورت و شکل کلمه محفوظ می‏‌ماند؛ مانند {{متن قرآن|نُنْشِزُهَا}} در {{متن قرآن|وَانْظُرْ إِلَى الْعِظَامِ كَيْفَ نُنْشِزُهَا}}<ref>«به استخوان‌ها بنگر که چگونه آنها را جنبانده» سوره بقره، آیه ۲۵۹.</ref> که هم «ننشزها» و هم «ننشرها» قرائت شده است. به [[اعتقاد]] زرکشی، در صورت [[صحت]] [[روایت]] و معنا، منعی در قرائت به این وجوه نیست؛ زیرا از نظر ظاهری مخالفتی با [[مصحف]] ندارد.
# [[اختلاف]] در حروف کلمه که معنا را دچار [[تغییر]] می‏‌کند، ولی صورت و شکل کلمه محفوظ می‏‌ماند؛ مانند {{متن قرآن|نُنْشِزُهَا}} در {{متن قرآن|وَانْظُرْ إِلَى الْعِظَامِ كَيْفَ نُنْشِزُهَا}}<ref>«به استخوان‌ها بنگر که چگونه آنها را جنبانده» سوره بقره، آیه ۲۵۹.</ref> که هم «ننشزها» و هم «ننشرها» قرائت شده است. به [[اعتقاد]] زرکشی، در صورت [[صحت]] [[روایت]] و معنا، منعی در قرائت به این وجوه نیست؛ زیرا از نظر ظاهری مخالفتی با [[مصحف]] ندارد.
#اختلاف در حروف که در صورت و شکل کلمه تغییری پدید می‌‏آورد؛ ولی معنای کلمه محفوظ می‌‏ماند؛ مانند {{متن قرآن|الْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ}} در [[آیه]] {{متن قرآن|وَتَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ}}<ref>«و کوه‌ها چون پشم رنگارنگ زده‌اند» سوره قارعة، آیه ۵.</ref> که به صورت «کالصوف المنفوش» نیز قرائت شده است.
# اختلاف در حروف که در صورت و شکل کلمه تغییری پدید می‌‏آورد؛ ولی معنای کلمه محفوظ می‌‏ماند؛ مانند {{متن قرآن|الْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ}} در [[آیه]] {{متن قرآن|وَتَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ}}<ref>«و کوه‌ها چون پشم رنگارنگ زده‌اند» سوره قارعة، آیه ۵.</ref> که به صورت «کالصوف المنفوش» نیز قرائت شده است.
#اختلاف در حروف که سبب تغییر در معنا و شکل می‏‌شود؛ مانند کلمه {{متن قرآن|طَلْحٍ}} در {{متن قرآن|وَطَلْحٍ مَنْضُودٍ}}<ref>«و (درخت) موز (با میوه‌های) بر هم چیده» سوره واقعه، آیه ۲۹.</ref> که «طلع» نیز قرائت شده است.
# اختلاف در حروف که سبب تغییر در معنا و شکل می‏‌شود؛ مانند کلمه {{متن قرآن|طَلْحٍ}} در {{متن قرآن|وَطَلْحٍ مَنْضُودٍ}}<ref>«و (درخت) موز (با میوه‌های) بر هم چیده» سوره واقعه، آیه ۲۹.</ref> که «طلع» نیز قرائت شده است.


زرکشی موارد قسم دوم را - در صورت صحت روایت - هرچند صحیح می‌داند، به دلیل غیر متواتر بودن و [[مخالفت]] با رسم مصحف، استفاده از آن را در قرائت جایز نمی‌داند و در موارد قسم سوم این نکته را هم اضافه می‏‌کند که به لحاظ معنایی اگر با قرائت فعلی مصحف در تضاد باشد، علاوه بر نداشتن جواز قرائت، صحت آن هم منتفی خواهد بود<ref>محمد ‏بن ‏بهادر زرکشی؛ [[البرهان]] فی علوم ‏القرآن (با حاشیه)؛ ج۱، ص۳۳۴-۳۳۵؛ [[عبدالهادی فضلی]]؛ [[تاریخ]] قراءات [[قرآن کریم]]؛ ص۱۱۴؛ [[محمدهادی معرفت]]؛ التمهید فی علوم ‏القرآن؛ ج۲، ص۱۰۴.</ref><ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ص۲۰۶.</ref>
زرکشی موارد قسم دوم را - در صورت صحت روایت - هرچند صحیح می‌داند، به دلیل غیر متواتر بودن و [[مخالفت]] با رسم مصحف، استفاده از آن را در قرائت جایز نمی‌داند و در موارد قسم سوم این نکته را هم اضافه می‏‌کند که به لحاظ معنایی اگر با قرائت فعلی مصحف در تضاد باشد، علاوه بر نداشتن جواز قرائت، صحت آن هم منتفی خواهد بود<ref>محمد ‏بن ‏بهادر زرکشی؛ [[البرهان]] فی علوم ‏القرآن (با حاشیه)؛ ج۱، ص۳۳۴-۳۳۵؛ [[عبدالهادی فضلی]]؛ [[تاریخ]] قراءات [[قرآن کریم]]؛ ص۱۱۴؛ [[محمدهادی معرفت]]؛ التمهید فی علوم ‏القرآن؛ ج۲، ص۱۰۴.</ref><ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ص۲۰۶.</ref>
خط ۸۴: خط ۸۴:
[[اختلاف قرائت]] میان مصحف‌‏های [[امام]] که به دستور [[عثمان]] فراهم شده بودند، به این شرح است:
[[اختلاف قرائت]] میان مصحف‌‏های [[امام]] که به دستور [[عثمان]] فراهم شده بودند، به این شرح است:
# [[اختلاف]] میان مصحف [[اهل]] [[مدینه]] و [[عراق]] به [[دوازده]] حرف محدود بود.
# [[اختلاف]] میان مصحف [[اهل]] [[مدینه]] و [[عراق]] به [[دوازده]] حرف محدود بود.
#اختلاف میان مصحف [[اهل شام]] و عراق به حدود چهل حرف منحصر بود.
# اختلاف میان مصحف [[اهل شام]] و عراق به حدود چهل حرف منحصر بود.
#اختلاف میان مصحف [[اهل کوفه]] و [[بصره]] منحصر به پنج حرف بود.
# اختلاف میان مصحف [[اهل کوفه]] و [[بصره]] منحصر به پنج حرف بود.


نویسنده کتاب «المبانی» فصل ویژه‌‏ای در مقدمه آن ترتیب داده و شمار این اختلاف‌‏ها را در آن ذکر کرده است. نمونه‌‏هایی از این [[اختلافات]] عبارتند از:
نویسنده کتاب «المبانی» فصل ویژه‌‏ای در مقدمه آن ترتیب داده و شمار این اختلاف‌‏ها را در آن ذکر کرده است. نمونه‌‏هایی از این [[اختلافات]] عبارتند از:
#ابن ‏عامر قاری [[شام]]، [[آیه]] {{متن قرآن|فَإِنْ كَذَّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ جَاءُوا بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَالْكِتَابِ الْمُنِيرِ}}<ref>«پس اگر تو را دروغگو شمرده‌اند (بدان که) پیامبران پیش از تو (نیز) که برهان‌ها و نوشته‌ها و کتاب روشنگر را آورده بودند، دروغگو شمرده شده‌اند» سوره آل عمران، آیه ۱۸۴.</ref> را این‏گونه قرائت می‏‌کرد: {{عربی|"جاءوا بالبینات و بالزبر"}}؛ زیرا در مصحف شام این چنین نوشته شده بود؛ اما دیگر [[قاریان]] این آیه را {{متن قرآن|الزُّبُرِ}} (بدون باء) می‌‏خواندند.
# ابن ‏عامر قاری [[شام]]، [[آیه]] {{متن قرآن|فَإِنْ كَذَّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ جَاءُوا بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَالْكِتَابِ الْمُنِيرِ}}<ref>«پس اگر تو را دروغگو شمرده‌اند (بدان که) پیامبران پیش از تو (نیز) که برهان‌ها و نوشته‌ها و کتاب روشنگر را آورده بودند، دروغگو شمرده شده‌اند» سوره آل عمران، آیه ۱۸۴.</ref> را این‏گونه قرائت می‏‌کرد: {{عربی|"جاءوا بالبینات و بالزبر"}}؛ زیرا در مصحف شام این چنین نوشته شده بود؛ اما دیگر [[قاریان]] این آیه را {{متن قرآن|الزُّبُرِ}} (بدون باء) می‌‏خواندند.
#نافع و ابن ‏عامر آیه {{متن قرآن|وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ}}<ref>«و برای (رسیدن به) آمرزش پروردگارتان و بهشتی به پهنای آسمان‌ها و زمین که برای پرهیزگاران آماده شده است شتاب کنید» سوره آل عمران، آیه ۱۳۳.</ref> را بدون «واو» قرائت می‏‌کردند: {{متن قرآن|سَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ}}؛ زیرا این آیه در مصحف مدینه و شام بدون «واو» ضبط شده بود؛ امّا دیگر قاریان این آیه را با «واو» {{متن قرآن|وَسَارِعُوا}} می‌‏خواندند؛ زیرا در مصحف‌‏های آنان «واو» در ابتدای آیه ضبط شده بود<ref>عبدالحق ‏بن‏ غالب ابن ‏عطیه متأخر؛ مقدمتان فی علوم ‏القرآن؛ ص۱۱۷-۱۳۳؛ [[محمدهادی معرفت]]؛ التمهید فی علوم ‏القرآن؛ ج۲، ص۸؛ [[عبدالهادی فضلی]]؛ [[تاریخ]] قراءات [[قرآن کریم]]؛ ص۱۳۰؛ مکی ‏بن حموش؛ الکشف عن وجوه‏ القراءات ‏السبع و عللها و حججها؛ ج۱، ص۳۷۰؛ فضل ‏بن‏ حسن [[طبرسی]]؛ مجمع ‏البیان فی تفسیر القرآن؛ ج۲، ص۵۴۸.</ref><ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ص۲۰۷.</ref>
# نافع و ابن ‏عامر آیه {{متن قرآن|وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ}}<ref>«و برای (رسیدن به) آمرزش پروردگارتان و بهشتی به پهنای آسمان‌ها و زمین که برای پرهیزگاران آماده شده است شتاب کنید» سوره آل عمران، آیه ۱۳۳.</ref> را بدون «واو» قرائت می‏‌کردند: {{متن قرآن|سَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ}}؛ زیرا این آیه در مصحف مدینه و شام بدون «واو» ضبط شده بود؛ امّا دیگر قاریان این آیه را با «واو» {{متن قرآن|وَسَارِعُوا}} می‌‏خواندند؛ زیرا در مصحف‌‏های آنان «واو» در ابتدای آیه ضبط شده بود<ref>عبدالحق ‏بن‏ غالب ابن ‏عطیه متأخر؛ مقدمتان فی علوم ‏القرآن؛ ص۱۱۷-۱۳۳؛ [[محمدهادی معرفت]]؛ التمهید فی علوم ‏القرآن؛ ج۲، ص۸؛ [[عبدالهادی فضلی]]؛ [[تاریخ]] قراءات [[قرآن کریم]]؛ ص۱۳۰؛ مکی ‏بن حموش؛ الکشف عن وجوه‏ القراءات ‏السبع و عللها و حججها؛ ج۱، ص۳۷۰؛ فضل ‏بن‏ حسن [[طبرسی]]؛ مجمع ‏البیان فی تفسیر القرآن؛ ج۲، ص۵۴۸.</ref><ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ص۲۰۷.</ref>


== اختلاف قرائات در [[نزول]] ==
== اختلاف قرائات در [[نزول]] ==
۱۱۸٬۲۸۱

ویرایش