آیه در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

# '''نشانه که ریشه همه معانی دیگر است:''' {{متن قرآن|وَكَأَيِّنْ مِنْ آيَةٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَمُرُّونَ عَلَيْهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ}}<ref>«و بسا نشانه‌ای است در آسمان‌ها و زمین که بر آن می‌گذرند و آنان از آن رو گردانند»؛ سوره یوسف، آیه ۱۰۵.</ref>.

# '''[[دلیل]] و [[برهان]]:''' {{متن قرآن|...ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ...}}<ref>«...زیرا نشانه‌های خداوند را انکار می‌کردند و پیامبران را ناحقّ می‌کشتند..»؛ سوره بقره، آیه ۶۱.</ref>.

# '''[[معجزه]]:''' {{متن قرآن|وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ...}}<ref>«و اگر برای اهل کتاب هر نشانه‌ای بیاوری از قبله تو پیروی نخواهند کرد..»؛ سوره بقره، آیه ۱۴۵.</ref>.

# '''درس و [[عبرت]]:''' {{متن قرآن|لَقَدْ كَانَ فِي يُوسُفَ وَإِخْوَتِهِ آيَاتٌ لِلسَّائِلِينَ}}<ref>«به راستی در (داستان) یوسف و برادران وی برای پرسشگران نشانه‌هاست»؛ سوره یوسف، آیه ۷.</ref>.

# '''بنا و عمارت:''' {{متن قرآن|أَتَبْنُونَ بِكُلِّ رِيعٍ آيَةً تَعْبَثُونَ}}<ref>«آیا بر هر بلندی بنایی از سر بازی (و بیهوده) می‌سازید؟»؛ سوره شعراء، آیه ۱۲۸.</ref>.

# '''[[قدرت]] و [[سلطه]]:''' {{متن قرآن|...فَلَا يَصِلُونَ إِلَيْكُمَا بِآيَاتِنَا...}}<ref>«...که با نشانه‌های ما دستشان به شما نرسد..»؛ سوره قصص، آیه ۳۵.</ref>.

# '''[[آیه]] [[قرآن]]:''' {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ...}}<ref>«اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات «محکم» (/ استوار/ یک رویه)‌اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر (آیات) «متشابه» (/ چند رویه)‌اند..». سوره آل عمران، آیه ۷.</ref>.

در شمار [[آیات قرآن]] [[اختلاف]] است. یکی از عوامل این [[اختلاف]] آن است که [[پیامبر]] {{صل}} هنگام [[تلاوت]]، در انتهای هر [[آیه]] [[وقف]] می‌‌کرد و روشن می‌‌شد که آن جا پایان [[آیه]] است؛ سپس برای تکمیل و ارتباط سخن، آن را به [[آیه]] بعد وصل می‌‌کرد و شنونده گاهی می‌‌پنداشت که در آن جا فاصله و وقفی نیست و دو [[آیه]] را یکی می‌‌شمرد؛ بنابراین، [[اختلاف روایات]] در موارد وصل و [[وقف]]، سبب [[اختلاف]] در شمار [[آیات]] شد و در پی آن، مکتب‌های گوناگونی در این باره پدید آمد که عبارتند از [[مکتب]] کوفی: ۶۲۳۶ [[آیه]]؛ مدنی: (دو عدد دارد) ۶۰۰۰ و ۶۲۱۴ [[آیه]]؛ بصری: ۶۲۰۴ [[آیه]]، و شامی: ۶۲۲۵ [[آیه]]<ref>نور علم، ش ۴۳ و ۴۴، ص ۸، «آیه».</ref>.

عدد کوفی چون به [[علی]] {{ع}} منسوب است، نزد [[دانشمندان]] [[علوم قرآن]] و [[تفسیر]] به واقعیّت نزدیک‌تر و از اعتبار ویژه‌ای برخوردار است. عدد [[آیات]] در [[مصحف]] [[شریف]] براساس [[مکتب]] کوفی است. [[سیوطی]] از [[ابوعمرو دانی]] [[نقل]] می‌‌کند که عدد شش هزار در [[آیات قرآن]] اجماعی است و از آن کم‌تر نگفته‌اند؛ امّا در بیش‌تر از آن، دویست و چهار، چهارده، نوزده، بیست و چهار، و سی و شش [[آیه]] نیز گفته‌اند.

درباره نخستین [[آیه]] نازل شده بر [[پیامبر]] {{صل}} سه قول است:

# [[آیه]] [[ربا]]: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و اگر مؤمنید آنچه از ربا که باز مانده است رها کنید» سوره بقره، آیه ۲۷۸.</ref>(به [[روایت]] دیگری از [[بخاری]])<ref>البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۹۷.</ref>. [[ابوبکر باقلانی]] بر آن است که هیچ یک از این اقوال را نمی‌توان به [[رسول خدا]] {{صل}} نسبت داد؛ زیرا هر کدام از [[راویان]]، این [[آیات]] را از روی [[اجتهاد]] یا [[گمان]]، واپسین [[آیه]] می‌‌دانند<ref>نکت الانتصار، ص ۸۹.</ref>؛

# [[آیه اکمال]]: {{متن قرآن|...الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ...}}<ref>«...امروز دینتان را کامل کردم..». سوره مائده، آیه ۳.</ref> که در بازگشت [[پیامبر]] {{صل}} از حَجّة [[الوداع]] در [[غدیر خم|غدیر خُم]] نازل شد؛ زیرا [[سوره]] [[مائده]]، احکامی را در بر دارد که پایان [[جنگ‌ها]] و نیز کمال و استقرار [[اسلام]] را می‌‌رساند؛ به ویژه که این [[آیه]] از پایان کار [[رسالت]] خبر می‌‌دهد؛ بنابراین مناسب است که واپسین [[آیه]]، از واپسین [[سوره]] ([[مائده]]) باشد<ref>تاریخ قرآن، ص ۴۶.</ref><ref>[[محمود سرمدی|سرمدی، محمود]]، [[آیه - سرمدی (مقاله)|مقاله «آیه»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص۶۰-۶۲؛ [[مرتضی اورعی|اورعی، مرتضی]]، [[آیه (مقاله)|مقاله «آیه»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref>

# [[پیامبر]] {{صل}} فرمود: عظیم‌ترین [[آیه]]، [[آیة الکرسی]]{{متن قرآن|اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ}}<ref> «خداوند است که هیچ خدایی جز آن زنده پایدار نیست که او را چرت و خواب فرا نمی‌گیرد، همه آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آن اوست، کیست که جز به اذن وی نزد او شفاعت آورد؛ به آشکار و پنهان آنان داناست و آنان بر چیزی از دانش وی جز آنچه او بخواهد چیرگی ندارند؛ اریکه او گستره آسمان‌ها و زمین است و نگاهداشت آنها بر وی دشوار نیست و او فرازمند سترگ است» سوره بقره، آیه ۲۵۵.</ref> است.

# از [[امام علی]] {{ع}} نقل شده که شما [[اهل عراق]] می‌‌گویید: [[امیدوار]] کننده‌ترین آیه، {{متن قرآن|قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ...}}<ref>«بگو: ای بندگان من که با خویش گزافکاری کرده‌اید»... سوره زمر، آیه ۵۳.</ref> است؛ امّا ما [[اهل بیت]] می‌‌گوییم: این آیه است: {{متن قرآن|وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَى}}<ref>«و زودا که پروردگارت به تو (اختیار میانجیگری) ببخشد و تو خرسند گردی» سوره ضحی، آیه ۵.</ref><ref>الاتقان، ج ۲، ص ۳۵۳.</ref><ref>[[مرتضی اورعی|اورعی، مرتضی]]، [[آیه (مقاله)|مقاله «آیه»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref>

# آنچه در [[مکه]] نازل شده و آنچه در راه [[مدینه]] به هنگام [[هجرت]] فرود آمده، مکی شمرده می‌شود، اما آیاتی که در سفرها بر [[پیامبر اکرم]] {{صل}} نازل گردیده ـ پس از آن‌که به [[مدینه]] [[هجرت]] فرمود ـ [[مدنی]] است.

[[علامه طباطبایی]] می‌‌گوید: می‌‌توان نزدیک بیست قول در آن یافت. [[محکمات]]، نزد مفسّران، آیاتی است که معنای آنها روشن است و با معنای غیر مراد اشتباه نمی‌شود. به این دسته [[آیات]] باید [[ایمان]] داشت و به آنها عمل کرد. [[متشابهات]]، آیاتی هستند که ظاهرشان مقصود نیست و مراد واقعی آنها را که تأویل‌شان است، جز [[خدا]] کسی نمی‌داند. به این‌گونه [[آیات]] نیز باید [[ایمان]] داشت؛ ولی از [[پیروی]] و عمل به آنها باید خودداری کرد؛ البتّه به نظر [[دانشمندان شیعه]]، [[تأویل آیات]] [[متشابه]] را [[پیامبر]] {{صل}} و [[امامان]] {{عم}} نیز می‌‌دانند<ref>المیزان، ج۳، ص۳۲-۴۳.</ref>.

# '''[[نسخ]] [[حکم]] و [[تلاوت]]:''' یعنی آیه‌ای پس از [[نزول]] و بیان یک یا چند [[حکم]]، همراه با [[حکم]] آن، به کلّی محو شود. این نوع [[نسخ]] را گروهی از [[اهل حدیث]] و جمعی از [[محدّثان]] غیر محقّق پذیرفته‌اند؛ امّا از دیدگاه بیش‌تر قرآن‌پژوهان مردود است؛ زیرا لازمه قبول چنین نسخی، پذیرفتن [[تحریف قرآن]] است.

# '''[[نسخ]] [[تلاوت]] و بقای [[حکم]]:''' یعنی آیه‌ای محو شود؛ ولی حکمی که بیان کرده باقی بماند و به آن عمل شود. بیش‌تر مفسّران و [[دانشمندان]] اهل [[سنّت]] این‌گونه [[نسخ]] را پذیرفته‌اند؛ امّا [[شیعه]] به دو [[دلیل]] آن را مردود می‌‌داند:

# '''[[نسخ]] [[حکم]] و بقای [[تلاوت]]:''' یعنی شکل [[آیه]] با همان [[بلاغت]] و [[اعجاز]] باقی باشد و [[تلاوت]] شود؛ امّا [[حکم]] آن با جای گزینی آیه‌ای دیگر از جانب [[خداوند]] [[نسخ]] گردد. این همان [[نسخ]] [[معروف]] و مورد اتّفاق قرآن‌پژوهانی است که جواز و وقوع [[نسخ]] را پذیرفته‌اند<ref>التمهید، ج ۲، ص ۲۸۵.</ref>.

درباره [[نظم]] و ترتیب [[آیات]] میان [[قرآن‌]]پژوهان دو دیدگاه وجود دارد: بیش‌تر محقّقان [[اهل سنت]] و [[شیعه]] برآنند که جای‌گاه [[آیات]] در سوره‌ها با هدایتِ [[رسول]] {{صل}} به وسیله [[جبرئیل]] و [[دستور]] [[حضرت]] به [[اصحاب]] معیّن می‌‌شد؛ بنابراین، ترتیب موجود توقیفی است؛ یعنی تغییر آن جایز نیست. اینان می‌‌گویند:[[صحابه]] [[حافظ]] [[قرآن]] که تا آخر [[عمر]] [[پیامبر]] {{صل}} و پس از او نیز می‌‌زیستند، [[قرآن]] را با همان ترتیب زمان [[حضرت]] [[روایت]] می‌‌کردند.

[[زید بن ثابت]] خود یکی از حافظان و [[راویان]] [[قرآن]] بود و به [[دستور]] [[ابوبکر]] [[مأمور]] تدوین [[قرآن]] به شکل [[مصحف]] شد. او [[آیات]] را براساس مرسوم زمان [[رسول خدا]] {{صل}} مرتّب و مدوّن کرد و هیچ‌گونه اختلافی میان [[مسلمانان]] در ترتیب [[آیات]] پدید نیامد<ref>التحریر والتنویر، ج ۱، ص ۷۹.</ref>. روایاتی که در این باره وارد شده، دلیلی دیگر بر این مدّعا است. [[عثمان بن ابی‌عاص]] می‌‌گوید: ما نزد [[پیامبر]] {{صل}} بودیم. دیدیم دیدگان خود را بالا برد و در نقطه‌ای متمرکز کرد و فرمود: [[جبرئیل]] هم‌اکنون بر من فرود آمد و گفت: [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ}}<ref>«به راستی خداوند به دادگری و نیکی کردن فرمان می‌دهد» سوره نحل، آیه ۹۰.</ref> را در این جای [[سوره]] نحل قرار دهم<ref>الاتقان، ج ۱، ص ۱۳۳.</ref>؛ افزون بر این، اگر ترتیب موجود تغییر یابد، از [[اعجاز بیانی قرآن]] کاسته می‌‌شود و این، [[دلیل]] بر ترتیب [[آیات]] بر اساس [[وحی]] [[خدا]] و امر [[پیامبر]] {{صل}} بوده است<ref>التحریر والتنویر، ج ۱، ص ۷۹.</ref>.

عدّه‌ای دیگر معتقدند که ممکن است [[آیات قرآن]] در زمان [[پیامبر]] مرتّب شده باشد؛ امّا پس از وی، ذوق، سلیقه و [[اجتهاد]] [[اصحاب]] در [[نظم]] و ترتیب موجود نقش داشته است. به نظر [[علامه طباطبایی]]، [[روایات]] جمع اوّل [[قرآن]] (زمان [[ابوبکر]]) مؤید این است که [[اجتهاد]] [[اصحاب]] در ترتیب [[آیات]] دخالت داشته، و [[روایت]] [[عثمان بن ابی‌عاص]]، فقط ترتیب بعضی از [[آیات]] نه تمام آنها را به دست [[پیامبر]] {{صل}} ثابت می‌‌کند و اگر بپذیریم که همه [[آیات]] به [[دستور]] [[حضرت]] مرتب شده، بدان معنا نیست که آن چه را [[اصحاب]] منظّم و مرتّب کرده‌اند، همان ترتیب زمان [[رسول خدا]] {{صل}} است و فقط این مطلب را می‌‌رساند که آنان تعمّدی بر تغییر موارد روشن و مسلّم نداشته‌اند؛ امّا در جایی که آشکار نبود و نمی‌دانستند، اطمینانی به حفظ ترتیب آن [[حضرت]] نیست؛ هم چنین طبق [[روایات]]، او [[آیات]] مکّی را در سوره‌های مکّی و [[آیات]] مدنی را در سوره‌های مدنی قرار می‌‌داد؛ امّا آن چه هم‌اکنون دیده می‌‌شود، وجود [[آیات]] مکّی در سوره‌های مدنی و بالعکس است و اجماعی که بر [[وحدت]] ترتیب فعلی با ترتیب زمان [[پیامبر]] ادّعا شده، [[اجماع]] منقول است و نمی‌توان بر آن تکیه کرد<ref>المیزان، ج ۱۲، ص ۱۲۷-۱۲۹.</ref><ref>[[مرتضی اورعی|اورعی، مرتضی]]، [[آیه (مقاله)|مقاله «آیه»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱.</ref>

# [[تزکیه]] و [[تعلیم]]: از خواسته‌های [[ابراهیم]] {{ع}} برای ذرّیّه خود از [[خداوند]]، فرستادن [[پیامبری]] است که [[آیات]] را برای [[تعلیم و تزکیه]] بر آنان بخواند: {{متن قرآن|رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ}}<ref>«پروردگارا! و در میان آنان از خودشان پیامبری را که آیه‌هایت را برای آنها می‌خواند و به آنان کتاب (آسمانی) و فرزانگی می‌آموزد و به آنها پاکیزگی می‌بخشد، برانگیز!» سوره بقره، آیه ۱۲۹.</ref>.

و [[تلاوت]] [[آیات]] بر [[مؤمنان]] برای [[تعلیم و تزکیه]] آنان را [[هدف]] [[برانگیخته شدن]] [[پیامبر]] {{صل}} می‌‌داند: {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ}}<ref>«اوست که در میان نانویسندگان (عرب)، پیامبری از خود آنان برانگیخت که بر ایشان آیاتش را می‌خواند و آنها را پاکیزه می‌گرداند و به آنان کتاب (قرآن) و فرزانگی می‌آموزد» سوره جمعه، آیه ۲.</ref>