عقل در معارف و سیره علوی: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

با بررسی [[سخنان امام علی]] {{ع}} نیز این نتیجه به دست می‌آید که [[عقل]] از یک سو، سرچشمه فعالیت‌های [[علمی]] [[انسان]] است و از سوی دیگر، مبدأ فعالیت‌های عملی جانحی و جارحی او. اما درباره وجه علمی عقل، در [[روایات]] آن [[حضرت]]، مفاهیمی گوناگون به چشم می‌آیند که برخی از آنها عبارتند از: [[شناخت]]<ref>برای مثال: {{متن حدیث|الْعَاقِلُ مَنْ وَقَفَ حَيْثُ عَرَفَ‌}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۹۸۰).</ref>، [[بصیرت]]<ref>برای مثال: {{متن حدیث|وَ نَاظِرُ قَلْبِ اللَّبِيبِ بِهِ يُبْصِرُ أَمَدَهُ وَ يَعْرِفُ غَوْرَهُ وَ نَجْدَهُ}}؛ (فیض الاسلام، ترجمه نهج البلاغه، خطبه ۱۵۳، بند ۱).</ref>، [[فکر]] و نظر<ref>برای مثال: {{متن حدیث|أَلَا وَ إِنَّ اللَّبِيبَ مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجُوهَ الْآرَاءِ بِفِكْرٍ صَائِبٍ وَ نَظَرَ فِي الْعَوَاقِبِ}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۹۷۵).</ref>، [[ادراک]]<ref>برای مثال: {{متن حدیث|اعْقِلْ تُدْرِكْ}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۹۷۵).</ref>، [[علم]] و [[فهم]]<ref>برای مثال: {{متن حدیث|الْعَقْلُ أَصْلُ الْعِلْمِ وَ دَاعِيَةُ الْفَهْمِ}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۹۵۰).</ref>، [[آگاهی]]<ref>برای مثال: {{متن حدیث|... لَمْ يُطْلِعِ الْعُقُولَ عَلَى تَحْدِيدِ صِفَتِهِ}}؛ (فیض الاسلام، ترجمه نهج البلاغه، خطبه ۴۹، بند ۴).</ref>، اندازه‌گیری و سنجش<ref>{{متن حدیث|وَ لَا تُقَدِّرْ عَظَمَةَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ عَلَى قَدْرِ عَقْلِكَ}}؛ (فیض الاسلام، ترجمه نهج البلاغه، خطبه ۹۰، بند ۸).</ref> و روشن‌گری<ref>{{متن حدیث|كَفَاكَ مِنْ عَقْلِكَ مَا أَوْضَحَ لَكَ سُبُلَ غَيِّكَ مِنْ رُشْدِكَ‌}}؛ (فیض الاسلام، ترجمه نهج البلاغه، حکمت ۴۱۳).</ref>.

درباره وجه عملی عقل در روایات [[حضرت علی]] {{ع}}، ذکر دو نکته بایسته می‌نماید:

نخست آن‌که حضرت گاه عقل را در همان معنای اصلی لغوی‌اش (عقال) به کار برده است. این کاربرد ریشه‌ای و لغوی نیز بر دو گونه است: گاه خود واژه عقل، به صورت مشتق به کار رفته<ref>برای مثال: {{متن حدیث|الْعَاقِلُ مَنْ عَقَلَ لِسَانَهُ إِلَّا عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۹۷۲).</ref> و گاه از واژه‌های مرادفش استفاده شده است<ref>برای مثال: {{متن حدیث|رَدْعُ النَّفْسِ عَنْ زَخَارِفِ الدُّنْيَا ثَمَرَةُ الْعَقْلِ}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۱۴۴۶).</ref>.

دوم آن‌که در روایات حضرت علی {{ع}}، گاه عقل، سرچشمه همه [[فضایل اخلاقی]] مطرح گردیده است. این [[فضایل]]، هم شامل «[[ملکات اخلاقی]]»<ref>برای مثال: {{متن حدیث|الْعَقْلُ شَجَرَةٌ ثَمَرُهَا السَّخَاءُ وَ الْحَيَاءُ}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۹۵۶)؛ {{متن حدیث|الْحِلْمُ نُورٌ جَوْهَرُهُ الْعَقْلُ‌}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۱، ص۳۴۴).</ref> و هم در بر گیرنده «[[اعمال]] [[اخلاقی]]»<ref>برای مثال: {{متن حدیث|إِذَا تَمَّ الْعَقْلُ نَقَصَ الْكَلَامُ‌}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۹۵۷)؛ {{متن حدیث|ثَمَرَةُ الْعَقْلِ مُدَارَاةُ النَّاسِ}} (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۹۵۹).</ref> است. واپسین نکته‌ای که در این جا باید روشن شود، نسبت میان وجوه [[علمی]] و عملی [[عقل]] از دیدگاه [[امام علی]] {{ع}} است. از [[روایات]] آن [[حضرت]]، این نتیجه به دست می‌آید که وجه نظری عقل، متبوع و مقدم و وجه عملی عقل، تابع و مؤخر است<ref>روایاتی وجود دارد که حاوی این معنا است؛ برای مثال: {{متن حدیث|الْعَاقِلُ إِذَا عَلِمَ عَمِلَ‌}} (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۹۷۳)؛ {{متن حدیث|الْعَاقِلُ مَنْ وَقَفَ حَيْثُ عَرَفَ‌}} (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۹۸۰)؛ {{متن حدیث|يَا كُمَيْلُ مَا مِنْ حَرَكَةٍ إِلَّا وَ أَنْتَ مُحْتَاجٌ فِيهَا إِلَى مَعْرِفَةٍ}} (تحف العقول، ص۱۷۱).</ref>.

بر پایه بررسی‌های انجام شده در این [[پژوهش]]، واژه‌های [[قلب]]<ref>برای مثال، {{متن حدیث|فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ تَقِيَّةَ ذِي لُبٍّ شَغَلَ التَّفَكُّرُ قَلْبَهُ}}؛ (فیض الاسلام، ترجمه نهج البلاغه، خطبه ۸۲، بند ۲۸).</ref>، لب<ref>برای مثال: {{متن حدیث|مَثَلُ الدُّنْيَا كَمَثَلِ الْحَيَّةِ... يَحْذَرُهَا ذُو اللُّبِّ الْعَاقِلُ‌}}؛ (فیض الاسلام، ترجمه نهج البلاغه، حکمت ۱۱۵).</ref>، نهیه<ref>حضرت علی {{ع}} خصوصیات مشترکی را برای صاحبان عقل و صاحبان تهیه ذکر فرموده است که بیان‌گر ترادف آنها است. برای مثال، تلازم وجودی بین برخورداری از عقل و برخورداری از نهی با مالکیت بر نفس: {{متن حدیث|الْعَاقِلُ مَنْ يَمْلِكُ نَفْسَهُ إِذَا غَضِبَ وَ إِذَا رَغِبَ وَ إِذَا رَهِبَ}} (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۹۷۴)؛ {{متن حدیث|مَنْ مَلَكَ هَوَاهُ مَلَكَ النُّهَى‌}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۱۵۸۱).</ref>، [[حلم]] (به صورت جمع)<ref>برای مثال: {{متن حدیث|يَا أَشْبَاهَ الرِّجَالِ وَ لَا رِجَالَ حُلُومُ الْأَطْفَالِ}}؛ (فیض الاسلام. ترجمه نهج البلاغه، خطبه ۲۷، بند ۱۱).</ref>، ارب<ref>برای مثال: {{متن حدیث|لَا تَحْلُو مُصَاحَبَةُ غَيْرِ أَرِيبٍ‌}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۱، ص۵۷).</ref>، [[نبل]]<ref>برای مثال: {{متن حدیث|رَدْعُ النَّفْسِ عَنْ تَسْوِيلِ الْهَوَى ثَمَرَةُ النُّبْلِ}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۱۴۴۶).</ref>، دهاء<ref>برای مثال: {{متن حدیث|وَ اللَّهِ مَا مُعَاوِيَةُ بِأَدْهَى مِنِّي‌}}؛ (فیض الاسلام، ترجمه نهج البلاغه، خطبه ۱۹۱، بند ۱).</ref> و [[ذهن]] (به صورت جمع)<ref>برای مثال: {{متن حدیث|فَمَثُلَتْ إِنْسَاناً ذَا أَذْهَانٍ يُجِيلُهَا}}؛ (فیض الاسلام، ترجمه نهج البلاغه، خطبه ۱، بند ۲۶).</ref> در [[روایات]] [[امام]] به عنوان واژه‌های مرادف [[عقل]] به کار رفته‌اند. همچنین در [[سخنان امام علی]] {{ع}}، واژه‌هایی مانند [[حمق]]<ref>برای مثال: {{متن حدیث|إِنَّ أَغْنَى الْغِنَى الْعَقْلُ وَ أَكْبَرَ الْفَقْرِ الْحُمْقُ}}؛ (بحارالانوار، ج۱، ص۹۵).</ref>، [[سفه]]<ref>برای مثال: {{متن حدیث|فَسَادُ الْأَخْلَاقِ مُعَاشَرَةُ السُّفَهَاءِ وَ صَلَاحُ الْأَخْلَاقِ مُعَاشَرَةُ الْعُقَلَاءِ}}؛ (بحارالانوار، ج۱، ص۱۶۰).</ref> و خُرق<ref>برای مثال: {{متن حدیث|مِنَ الْخُرْقِ الْمُعَاجَلَةُ قَبْلَ الْإِمْكَانِ، وَ الْأَنَاةُ بَعْدَ الْفُرْصَةِ}}؛ (فیض الاسلام، ترجمه نهج البلاغه، حکمت ۳۵۵).</ref> در مقابل عقل به کار رفته‌اند.<ref>[[سعید بهشتی|بهشتی، سعید]]، [[تربیت عقلانی (مقاله)| مقاله «تربیت عقلانی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۱۶۸.</ref>

== تقسیم عقل ==

از روایات [[حضرت علی]] {{ع}} بر می‌آید که عقل دارای گونه‌هایی است که عبارتند از: [[عقل مطبوع]] و [[عقل مسموع]]<ref>بر مبنای این شعر منسوب به امام علی {{ع}}: {{متن حدیث|رَأَيْتُ الْعَقْلَ عَقْلَيْنِ فَمَطْبُوعٌ وَ مَسْمُوعٌ}}؛ (مفردات الفاظ القرآن، ذیل ماده عقل؛ ترجمه نهج البلاغه، حکمت ۳۳۱)</ref>؛ عقل رعایی و عقل [[روایی]] (یا عقل وعایی و سماعی)<ref>بر اساس این روایت: {{متن حدیث|اعْقِلُوا الْخَبَرَ إِذَا سَمِعْتُمُوهُ عَقْلَ رِعَايَةِ لَا عَقْلَ رِوَايَةٍ...}}؛ (ترجمه نهج البلاغه، حکمت ۹۴).</ref>؛ عقل معاش و عقل [[معاد]]<ref>بر مبنای این روایت: {{متن حدیث|أَفْضَلُ النَّاسِ عَقْلًا أَحْسَنُهُمْ تَقْدِيراً لِمَعَاشِهِ وَ أَشَدُّهُمُ اهْتِمَاماً بِإِصْلَاحِ مَعَادِهِ}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۹۷۶).</ref>، عقل سالم و عقل [[فاسد]]<ref>بر مبنای این‌گونه روایات: {{متن حدیث|سَبَبُ فَسَادِ الْعَقْلِ الْهَوَى‌؛ لَوْ صَحَّ الْعَقْلُ لَاغْتَنَمَ كُلُّ امْرِئٍ مَهَلَهُ}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۱۵۷۸ و ۹۶۶).</ref>؛ عقل کامل و عقل ناقص<ref>بر مبنای این‌گونه روایات: {{متن حدیث|إِذَا كَمَلَ الْعَقْلُ نَقَصَتِ الشَّهْوَةُ}}؛ (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، ص۹۵۸).</ref>؛ [[عقل نظری]] و [[عقل عملی]]<ref>با استنباط از این‌گونه روایات: {{متن حدیث|الْعَاقِلُ مَنْ وَقَفَ حَيْثُ عَرَفَ}}؛ {{متن حدیث|الْعَاقِلُ إِذَا عَلِمَ عَمِلَ‌}}؛ {{متن حدیث|بِالْعُقُولِ تُنَالُ ذِرْوَةُ الْعُلُومِ‌}}؛ {{متن حدیث|غَرِيزَةُ الْعَقْلِ تَأْبَى ذَمِيمَ الْفِعْلِ}} و... (گفتار امیرالمؤمنین علی {{ع}}، ج۲، باب العقل).</ref>. از آنجا که [[پژوهش]] حاضر، بر دو رکن [[عقل نظری]] و عملی [[استوار]] است، نکته‌هایی در این باره مذکور می‌آید.

تقسیم [[عقل]] به نظری و عملی، به [[صراحت]] در [[روایات]] [[حضرت علی]] {{ع}} و دیگر [[معصومین]] {{ع}} مطرح نشده و تنها از برخی روایات قابل [[استنباط]] است. با بررسی آثار [[فیلسوفان]] پیش از [[اسلام]]، این نتیجه به دست می‌آید که تقسیم عقل به نظری و عملی، در آثار و نوشته‌های آنان مطرح بوده است<ref>ر. ک: کاپلستون، فردریک، تاریخ فلسفه، ترجمه مجتبوی، سید جلال‌الدین، ج۱، ص۳۷۵.</ref>. درباره تعریف عقل نظری و عملی، میان فیلسوفان و متفکران، [[اختلاف]] است. گروهی از فیلسوفان، از قبیل ارسطو و [[فارابی]]، عقل نظری و عملی را مبدأ [[ادراک]] می‌شمارند و اختلافشان را در نوع مدرَکات آنها می‌دانند؛ به این معنا که تشخیص بود و نبود اشیا، بر عهده عقل نظری و تشخیص [[حسن و قبح]] [[اعمال]]، بر عهده [[عقل عملی]] است<ref>فارابی می‌نویسد: {{عربی|إن النظرية هي التي بها يحوز الإنسان علم ما ليس من شأنه أن يعمله الإنسان، و العملية هي التي يعرف بها أن يعمله الإنسان بارادته}}؛ (سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، ص۳۱۰.</ref>. در [[روزگار]] حاضر نیز برخی متفکران [[مسلمان]]، از قبیل [[علامه طباطبایی]]، [[استاد مطهری]]، استاد مظفر، استاد [[حائری]] [[یزدی]]، استاد مظاهری و [[استاد مصباح یزدی]]، همین دیدگاه را برگزیده‌اند<ref>ر. ک: المیزان، ج۲، ص۲۵۱ - ۲۵۴؛ مطهری، مرتضی، فلسفه اخلاق، ص۶۴؛ مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، ص۲۲۲؛ حائری یزدی، مهدی، کاوش‌های عقل عملی، ص۲۰۲؛ مظاهری، حسن، دراسات فی الاخلاق، ص۲۳؛ مصباح یزدی، محمد تقی، فلسفه اخلاق، ص۴۷-۴۹؛ اخلاق در قرآن، ج۱، ص۱۷۱ - ۱۷۲.</ref>. در برابر، گروهی دیگر از فیلسوفان و متفکران مسلمان، از قبیل [[قطب]] الدین رازی و از متأخرین، [[استاد جوادی آملی]]، این دیدگاه را برگزیده‌اند که همه مدرَکات، اعم از نظری و عملی، در محدوده عقل نظری جای دارند و عقل عملی، تنها مبدأ عمل و تحریک است و این دو از قبیل [[مشترکات]] لفظی‌اند<ref>ر. ک: قطب‌الدین رازی، حاشیه الاشارات و التنبیهات، ج۲، ص۳۵۲؛ سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، ص۳۱۰؛ جوادی آملی، عبدالله، مراحل اخلاق در قرآن، ص۴۱۰ و ۲۳۷-۲۳۸ و ۱۸۸؛ همو، مبادی اخلاق در قرآن، ص۱۲۷ و ۱۶۱ - ۱۶۳ و ۲۴۷؛ همو، رحیق مختوم، ج۱، بخش ۱، ص۱۵۳ - ۱۵۴ و ۱۲۲؛ همو، حکمت نظری و عملی در نهج‌البلاغه، ص۳۷، ص۱۵؛ همو، تبیین براهین اثبات خدا، ص۷۶.</ref>. در [[پژوهش]] حاضر نیز اصطلاح دوم پذیرفته شده است؛ زیرا از اصطلاح اول جامع‌تر است و دیگر آن‌که این [[جامعیت]] موجب می‌گردد بسیاری از [[روایات]] منقول از [[حضرت علی]] {{ع}} درباره وجه عملی [[عقل]] نیز [[پوشش]] داده شود و به ویژه از نظر [[تربیت عقلانی]]، توجیه‌شدنی و تبیین‌پذیر گردد<ref>[[سعید بهشتی|بهشتی، سعید]]، [[تربیت عقلانی (مقاله)| مقاله «تربیت عقلانی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۱۷۰.</ref>.

== [[خرد]]، [[دانش]]، [[شناخت]] ==

[[امام علی]] {{ع}} می‌فرماید:

# هیچ ثروتی چون [[عقل]] و خرد، و هیچ فقری مانند [[جهل و نادانی]] نیست، عقل سرچشمه خیر و برجسته‌ترین امتیاز و [[زیباترین]] [[زینت]] است.

# برجسته‌ترین بهره فرد، عقل و خرد اوست، اگر شخص به [[ذلّت]] افتد او را [[عزّت]] می‌بخشد و اگر در ورطه [[سقوط]] گرفتار آید، او را [[رهایی]] می‌بخشد، و اگر به [[گمراهی]] دچار شود، وی را رهنمون و اگر سخن بگوید اشتباهاتش را برطرف می‌سازد.

[[امام]] {{ع}} عقل را چنین معرفی نموده است:

# بر [[دل‌ها]] بداندیشی‌هایی عارض می‌شود که [[عقل‌ها]] از آنها جلوگیری می‌کنند.