مودت در خانواده

این مدخل زیرشاخهٔ بحث مودت است. مدخل مرتبط ندارد پرسش‌های مرتبط با این مدخل را ببینید

مقدمه

پایداری روابط مطلوب در خانواده مرهون ابراز مودت و رحمت به صورت‌های گوناگون در سلوک و رفتار، با توجه به تفاوت‌های فردی و ویژگی‌های فرهنگی اشخاص است. در خبری چنین آمده است: «وَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ (ص) فَقَالَ إِنَّ لِي زَوْجَةً إِذَا دَخَلْتُ‏ تَلَقَّتْنِي‏ وَ إِذَا خَرَجْتُ شَيَّعَتْنِي وَ إِذَا رَأَتْنِي مَهْمُوماً قَالَتْ مَا يُهِمُّكَ إِنْ كُنْتَ تَهْتَمُّ لِرِزْقِكَ فَقَدْ تَكَفَّلَ لَكَ بِهِ غَيْرُكَ وَ إِنْ كُنْتَ تَهْتَمُّ بِأَمْرِ آخِرَتِكَ فَزَادَكَ اللَّهُ هَمّاً فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) إِنَّ لِلَّهِ عُمَّالًا وَ هَذِهِ مِنْ عُمَّالِهِ لَهَا نِصْفُ أَجْرِ الشَّهِيدِ».

مردی نزد رسول خدا (ص) آمد و گفت: مرا همسری است که چون به خانه روم به استقبالم آید و چون بیرون شوم بدرقه‌ام نماید، و چون مرا اندوهناک بیند به من گوید: چه چیز اندوهناکت ساخته؟ اگر اندوه روزی‌ات را داری، دیگری آن را برایت تکفل کرده است؛ و اگر اندوه کار آخرتت را داری، خداوند آن را فزونی بخشد. پس رسول خدا (ص) فرمود: خداوند را کارگزارانی است و همسر تو از جمله آنان است که نیمی از پاداش شهید برای اوست. این موارد نمونه‌هایی از جلوه‌های مودت و رحمت در سلوک و رفتار خانوادگی است. همسری که هنگام ورود و خروج شوهرش به خانه این‌گونه رفتار می‌کند، بنیان‌های عشق و علاقه را استوار می‌سازد. هنگامی که مرد یا زن خسته از بیرون پا به خانه می‌گذارد نوع استقبال و رفتار شریک زندگی‌اش بسیار تأثیرگذار است. استقبال کردن از یکدیگر، آن هم با روی باز و گشاده، و ظاهر زیبا و آراسته، و نیز بدرقه همراه با اظهار علاقه، و سخنانی این‌گونه آرامش‌بخش و امیددهنده، دریچه‌های دوستی و پیوند را می‌گشاید و راه دشوار زندگی را هموار و شیرین می‌سازد. پیامبر اکرم (ص) پیروان خود را به روابط محبت‌آمیز در خانواده فرامی‌خواند و آنان را با بیان‌های مختلف بدین امر ترغیب می‌کرد. گاهی می‌فرمود: «إِنَّ الرَّجُلَ إِذَا سَقَى امْرَأَتَهُ مِنَ الْمَاءِ أُجِرَ»؛

و زمانی می‌فرمود: «مَا مِنِ‏ امْرَأَةٍ تَسْقِي‏ زَوْجَهَا شَرْبَةً مِنْ مَاءٍ إِلَّا كَانَ خَيْراً لَهَا مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ صِيَامٍ نَهَارُهَا وَ قِيَامٍ لَيْلُهَا وَ يَبْنِي اللَّهُ لَهَا بِكُلِّ شَرْبَةٍ تَسْقِي زَوْجَهَا مَدِينَةً فِي الْجَنَّةِ- وَ غَفَرَ لَهَا سِتِّينَ خَطِيئَةً». زن وظیفه‌ای برای کار کردن در خانه برعهده ندارد، و این‌گونه کارها جلوه‌هایی از عشق و علاقه در زندگی خانوادگی است و در نظر رسول خدا (ص) این‌چنین گرانقدر است. بهترین زندگی خانوادگی، زندگی با عشق و علاقه است، و پیشوایان دین سفارش کرده‌اند که روابط زن و مرد در خانواده، روابطی عاشقانه و پرلطافت باشد. از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود: «خَيْرُ نِسَائِكُمْ... أَلْطَفُهُنَّ بِأَزْوَاجِهِنَّ وَ أَرْحَمُهُنَّ‏ بِأَوْلَادِهِنَّ».

عشق و علاقه میان زن و مرد، آنان را به روابطی گرم و صمیمی و توأم با عفت و پاکدامنی سوق می‌دهد. پیام‌آور خوبی‌ها و زیبایی‌ها، حضرت ختمی‌مرتبت فرموده است: «خَيْرُ نِسَائِكُمْ‏ الْعَفِيفَةُ الْغَلِمَةُ الْعَفِيفَةُ فِي فَرْجِهَا غَلِمَةٌ عَلَى زَوْجِهَا». چون بنای زندگی بر دوستی و عشق‌ورزی استوار شود، تنگ‌نظری و خودخواهی رنگ می‌بازد، و روابطی لطیف و انسانی در زندگی مشترک حاکم می‌گردد؛ و در همه چیز خود را نشان می‌دهد.

پیامبر اکرم (ص) انسان مؤمن را در چنین فضایی این‌گونه معرفی کرده است: «الْمُؤْمِنُ‏ يَأْكُلُ‏ بِشَهْوَةِ أَهْلِهِ‏ وَ الْمُنَافِقُ يَأْكُلُ أَهْلُهُ بِشَهْوَتِهِ».

مودت و رحمت در خانواده اقتضائاتی دارد: جوشش سرشار محبت و ریزش پربار رحمت در نگاه، بیان، رفتار، کنش‌ها و واکنش‌ها؛ و پرهیز از خودخواهی‌ها و تمامت‌خواهی‌ها. از این‌روست که در بیانی لطیف در تفسیر علی بن ابراهیم قمی آمده است: «لَا يَجُوزُ لِلرَّجُلِ‏ أَنْ‏ يَخُصَّ‏ نَفْسَهُ بِشَيْ‏ءٍ مِنَ الْمَأْكُولِ دُونَ عِيَالِهِ».

امکان ندارد که آدمی فارغ از عشق و دوستی از دایره تنگ خودخواهی بیرون شود و در رابطه با دیگران رفتاری مناسب و انسانی و ایمانی پیش گیرد. الگوی تام چنین زیستن، رسول خدا (ص) است که از هرگونه خودبینی و خودخواهی رسته بود و جز رحمت و محبت از او دیده نمی‌شد و در روابط خانوادگی نیز رحمت و مودت او فراگیر بود و در همه چیزش جلوه داشت و هرگز خودخواهی ننمود. در خبری آمده است: «قیل لأم أیوب أی الطعام کان أحب إلی رسول الله (ص) فإنکم عرفتم ذلک لمقامه عندکم؟ قالت: ما رأیته أمر بطعام فصنع له بعینه، و لا رأیناه أتی بطعام قط فعابه».

از ام ایوب پرسیده شد که با توجه به جایگاه رسول خدا (ص) نزد شما آن حضرت کدام خوراک را بیش‌تر دوست داشت؟ گفت: هیچ‌وقت ندیدم که به خوراکی فرمان دهد، و هرگز ندیدم که درباره خوراکی که برایش آورده می‌شود ایراد گیرد و بد بگوید. این نمونه‌های رفتاری بیانگر آن اصل کلی است، اصلی که فارغ از آن و منهای جلوه‌های آن زندگی انسانی و ایمانی بی‌معناست؛ و اساساً آدمی با عشق و دوستی کمال می‌یابد و به کمال می‌رساند.

جلوه‌های مودت و رحمت

مودت و رحمت چون چشمه جوشان زلالی است که سیرابی زندگی از آن است و این چشمه مجاری مختلف می‌یابد و در هر مجرا بارورکننده و رشددهنده است. قرار گرفتن دو فرد با دو شخصیت و دو تربیت در کنار یکدیگر برای زندگی مشترک نیازمند جوشش پیوسته مودت و رحمت است؛ و این جوشش زمانی کارساز و مفید است که در ظروف مختلف جاری گردد و در صورت‌های گوناگون خود را نشان دهد؛ بر زبان و گفتار، در سلوک و رفتار، و در کنش‌ها و واکنش‌ها. پیامبر اکرم (ص) تأکید کرده است که مودت و رحمت در خانواده به زبان آید و در عمل ظهور داشته باشد و در رفتار، خود را نشان دهد.

جلوه‌های زبانی و گفتاری

از مهم‌ترین جلوه‌های مودت و رحمت در زندگی جلوه‌های زبانی و گفتاری است؛ به زبان آوردن عشق و درستی، ابراز محبت زبانی واقعی، تحسین کردن یکدیگر و بیان زیبایی‌ها و خوبی‌ها و توانی‌هایی، به گفتگو نشستن و با یکدیگر مشورت نمودن و از هر دری سخن گفتن و... رسول خدا (ص) به پیروان خود سفارش می‌فرمود که این جلوه از جلوه‌های مودت و رحمت را به غفلت نسپارند و یا از سر فرهنگ‌های نادرست و یا ناآموختن این‌گونه امور خود را از آن محروم نسازند و به زندگی مشترک آسیب نزنند، بلکه پیامبر اکرم (ص) در جامعه‌ای که چندان توجهی به این امور نداشت و یا رویکرد درست بدان را نمی‌دانست، می‌آموخت که عشق و دوستی بر سر زبان جاری شود و محبت‌های گفتاری و لوازم آن در زندگی مشترک ظهور یابد که به برخی از این موارد اشاره می‌شود.

ابراز علاقه و محبت زبانی

در زندگی مشترک ابراز علاقه و محبت نه فقط جلوه دوستی و پیوند درونی، که خود مایه بستگی و نزدیکی بیش‌تر و تأمین نیازی اساسی و امنیت خاطر و آرامش روابط است. رسول خدا (ص) بر این امر تأکید داشت و می‌فرمود: «قَوْلُ الرَّجُلِ لِلْمَرْأَةِ إِنِّي‏ أُحِبُّكِ‏ لَا يَذْهَبُ‏ مِنْ‏ قَلْبِهَا أَبَداً». ابراز علاقه و محبت زبانی دایره‌ای وسیع دارد و از جمله موارد آن تحسین و تمجید؛ و توجه به نیکویی‌ها و زیبایی‌ها، و دیدن زحمات و خدمات و بیان آنهاست. امیر مؤمنان علی (ع) در عهدنامه مالک اشتر سفارشی درباره کارگزاران نموده که این سفارش درباره هر انسانی و هر مجموعه انسانی صادق است: «وَ وَاصِلْ‏ فِي‏ حُسْنِ‏ الثَّنَاءِ عَلَيْهِمْ‏ وَ تَعْدِيدِ مَا أَبْلَى ذَوُو الْبَلَاءِ مِنْهُمْ فَإِنَّ كَثْرَةَ الذِّكْرِ لِحُسْنِ فِعَالِهِمْ تَهُزُّ الشُّجَاعَ وَ تُحَرِّضُ النَّاكِلَ».

مخاطب قرار دادن با محبت

نوع مخاطب قرار دادن یکدیگر در زندگی بیانگر احساس درونی و جایگاه قلبی و نوع فهم از یکدیگر است. رسول خدا (ص) اصرار داشت که اشخاص به نام و عنوان زیبا خوانده شوند و با بیان احترام‌آمیز مخاطب قرار گیرند و با نامی که بیش‌تر دوست دارند نام برده و یاد شوند که این نشانه محبت و رحمت به یکدیگر است. سیره‌نویسان درباره آن حضرت آورده‌اند: «کان یحب الإسم الحسن و یکره الإسم القبیح».

پیامبر اکرم (ص) به پیروان خود سفارش می‌کرد که اشخاص را با نامی بخوانند که بیش‌تر از همه نام‌ها دوست دارند، چنان‌که در خبر حنظلة بن حذیم آمده است: «كَانَ النَّبِيَّ (ص) يُعْجِبُهُ أَنْ يُدْعَى [یَدْعُو] الرَّجُلُ بِأَحَبِّ أَسْمَائِهِ إِلَيْهِ، و أَحَبِّ كُنَّاهُ».

هریک از دو همسر باید همسر خود را با نام و تعبیری مخاطب قرار دهد که او بیش‌تر دوست دارد و خوشش می‌آید و این نام بردن‌ها گذشته از ارتباط میان اشخاص، مناسبات آنان را نیز جهت می‌دهد. پیشوایان دین تأکید کرده‌اند که مخاطبات، لطیف و زیبا و بامحبت باشد. در آموزه‌های علی (ع) آمده است: «أَجْمِلُوا فِي الْخِطَابِ تَسْمَعُوا جَمِيلَ‏ الْجَوَابِ‏».

گفتگوی محبت‌آمیز

گفتگوی دو همسر از لوازم ضروری زندگی مشترک است، و هرچند کسی از نظر تربیتی و روحی و فرهنگی عادت به گفتگو نداشته باشد، لازم است آن را از لوازم ابراز علاقه و محبت بداند و در این جهت تلاش نماید. مردی از رسول خدا (ص) پرسید: برترین کارها کدام است؟ و پیامبر از جمله فرمود: «إِطْيَابُ‏ الْكَلَامِ‏».

این امر نزد پیامبر (ص) از چنان اهمیت و جایگاهی برخوردار بود که درباره‌اش فرمود: «وَ الَّذِي‏ نَفْسِي‏ بِيَدِهِ‏ مَا أَنْفَقَ‏ النَّاسُ‏ مِنْ نَفَقَةٍ أَحَبَّ مِنْ قَوْلِ الْخَيْرِ». گفتگوی از سر محبت و پرهیز از وارد شدن در گفتگوهای آسیب‌زا، و سکوت کردن در برابر سخنان تند و نیش‌دار زندگی را در فضایی از دوستی و آرامش و مسالمت پیش می‌برد و خانواده را در برکت و رحمت قرار می‌دهد. از رسول خدا (ص) روایت شده است که فرمود: «رَحِمَ‏ اللَّهُ‏ عَبْداً قَالَ‏ خَيْراً فَغَنِمَ‏ أَوْ سَكَتَ عَلَى سُوءٍ فَسَلَّمَ».

عشق و علاقه به‌طور طبیعی ارتباط زبانی و گفتاری را به سوی نیکویی و زیبایی سوق می‌دهد و این ارتباط نیز بر عشق و علاقه می‌افزاید و آن را عمق می‌بخشد، و اگر کاستی و ضعفی بروز کند، در پرتو ارتباط سالم زبانی و گفتاری آن کاستی و ضعف رنگ می‌بازد و اصلاح می‌شود. از امیر مؤمنان علی (ع) تعابیری لطیف و راهگشا دراین‌باره وارد شده است، از جمله: «حُسْنُ‏ الصُّحْبَةِ يَزِيدَ فِي‏ مَحَبَّةِ الْقُلُوبِ‏». «عَوِّدْ لِسَانَكَ لِينَ الْكَلَامِ وَ بَذْلَ‏ السَّلَامِ‏ يَكْثُرْ مُحِبُّوكَ‏».

از امام سجاد (ع) تعبیری شگفت و گرانبها دراین‌باره نقل شده است که آن حضرت فرمود: «الْقَوْلُ الْحَسَنُ يُثْرِي الْمَالَ وَ يُنْمِي الرِّزْقَ وَ يُنْسِي‏ فِي‏ الْأَجَلِ‏ وَ يُحَبِّبُ إِلَى الْأَهْلِ وَ يُدْخِلُ الْجَنَّةَ». به واقع ارتباط زبانی و گفتاری چنین معجزه‌گر است؛ و اگر نادرست و به دور از آرامش استفاده گردد می‌تواند تباه‌کننده و ویرانگر باشد. آن‌چه از امیر مؤمنان علی (ع) دراین‌باره نقل شده بسیار آموزنده است: «وَ سُئِلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (ع) أَيُّ شَيْ‏ءٍ مِمَّا خَلَقَ‏ اللَّهُ‏ أَحْسَنُ‏ فَقَالَ (ع): الْكَلَامُ فَقِيلَ أَيُّ شَيْ‏ءٍ مِمَّا خَلَقَ اللَّهُ أَقْبَحُ قَالَ الْكَلَامُ ثُمَّ قَالَ بِالْكَلَامِ ابْيَضَّتِ الْوُجُوهُ وَ بِالْكَلَامِ اسْوَدَّتِ الْوُجُوهُ».

در روابط دو همسر نیز سخن گفتن با یکدیگر می‌تواند مناسبات را به سوی همدلی و همراهی سوق دهد، و یا مایه دلگیری و دوری گردد. اگر گفتگوی دو همسر از پایگاه مودت و رحمت باشد، بی‌گمان مؤدبانه و محبت‌آمیز خواهد بود و نه خصمانه و نفرت‌انگیز؛ و لازم است در این ارتباط از عواملی که موجب بد فهمیدن یکدیگر و سوء برداشت می‌شود اجتناب کرد؛ و نیز در سخن گفتن با یکدیگر از تعابیر زشت و برخورنده، و از گوشه و کنایه‌های آزاردهنده، و از اهانت‌های کلامی و آنچه آسیب‌زننده به روابط بالنده در خانواده است پرهیز شود؛ آن هم به جدّ و به تمام معنا. تفاوت‌های زن و مرد و مختلف بودن جهان‌های آنان مانع ارتباط زبانی محبت‌آمیز و گفتگوی مفاهمه‌انگیز و رسیدن به نقطه مشترک نیست، به شرط آنکه هریک در دنیای خود متوقف نماند و در گفتگو فقط خود را نبیند و به نظر دیگری احترام گذارد و از سوءظن بپرهیزد و مسائل را به امور دیگر حمل ننماید، که در این صورت ارتباط زبانی و گفتگو به بدگمانی، کج‌فهمی، بدبینی و مشکل‌سازی منجر می‌شود.

به کار گرفتن تعابیر حساسیت‌برانگیز و اهانت‌آمیز، و نیز آنچه برخورنده به شخصیت و علایق و سلایق دیگری است راه ارتباط زبانی سالم و گفتگوی مفید را می‌بندد و روابط محبت‌آمیز را آسیب می‌زند. به بیان امیر مؤمنان علی (ع): «إِيَّاكَ‏ وَ مُسْتَهْجَنَ‏ الْكَلَامِ‏ فَإِنَّهُ‏ يُوغِرُ الْقَلْبَ». «إِيَّاكَ‏ وَ مَا يُسْتَهْجَنُ‏ مِنَ‏ الْكَلَامِ‏ فَإِنَّهُ يَحْبِسُ عَلَيْكَ اللِّئَامَ وَ يَنْفِرُ عَنْكَ الْكِرَامَ».

کرامت آدمی با این‌گونه سخنان تناسبی ندارد و جریان یافتن چنین سخنانی مایه دوری و آسیب‌رسانی به روح و قلب یکدیگر است؛ حتی اگر فرد در روابط و گفتگوها و مشکلات پیش آمده درمانده گردد، زیرا این امر روابط را بهبود نمی‌بخشد و مشکل را حل نمی‌کند، بلکه به سردی بیش‌تر و دلگیری افزون‌تر می‌انجامد. «لَا تُسِئِ اللَّفْظَ وَ إِنْ‏ ضَاقَ‏ عَلَيْكَ‏ الْجَوَابُ».

نکته مهم در ارتباط زبانی و گفتگو این است که ممکن است کسی به زشت شمرده شدن سخن یا تعبیر خود توجه نداشته باشد و آن را عادی و عاری از اهانت تلقی کند، ولی همان برای دیگری معنا و مفهومی اهانت‌بار و پرآزار داشته باشد که لازم است با درک متقابل از این‌گونه امور دوری شود. همچنین در ارتباط کلامی، تکرار و اصرار، و لجاجت و عصبیت، مودت و رحمت را به شدت آسیب می‌زند و لازم است از آن به جد اجتناب شود. امام علی (ع) در هشداری کارساز فرموده است: «اللَّجَاجُ يُنْتِجُ الْحُرُوبَ‏ وَ يُوغِرُ الْقُلُوبَ‏»؛

ملایمت در ارتباط زبانی و گفتاری و پرهیز از غلظت و تندی زبانی از شرایط لازم برای ارتباط سالم زبانی است و گفتگویی که برخاسته از مودت و رحمت، و مبتنی بر کرامت و حرمت باشد، ملایم و لطیف خواهد بود. آموزه‌های علی (ع) برترین تربیت‌شده مدرسه نبوی، دراین‌باره راهگشاست: «إِنَّ مِنَ‏ الْكَرَمِ‏ لِينَ‏ الْكَلَامِ‏»؛ «سُنَّةُ الْأَخْيَارِ لِينُ‏ الْكَلَامِ‏»؛

بدین ترتیب ارتباط زبانی و گفتاری برخاسته از مودت و رحمت میان دو همسر خود عاملی مهم در پیوندهای قلبی و افزایش مفاهمه و رفع تیرگی‌های محتمل و مشکلات پیش آمده است؛ و نباید از آن غفلت گردد، بلکه تبدیل آن به یک امر مستمر و توام با علاقه و اشتیاق از ضروریات زندگی مشترک است.

رسول خدا (ص) با آن همه گرفتاری‌های اجتماعی و سیاسی، و باوجود آن ارتباطهای معنوی و مقامات ملکوتی، با همسران خود به گفتگو می‌پرداخت و گاه این گفتگوهای پرمودت و رحمت به درازا می‌کشید، چنان‌که در گفتگوی آن حضرت با صَفیّه نقل شده است. در خبری نیز از قول عایشه آمده است: «أَنَّ النَّبِيَّ (ص) كَانَ إِذَا صَلَّى رَكْعَتَيِ الْفَجْرِ فَإِنْ كُنْتُ مُسْتَيْقِظَةً حَدَّثَنِي وَإِلَّا اضْطَجَعَ حَتَّى يُؤْذَنَ بِالصَّلاَةِ»؛

سیره رسول خدا (ص) چنین بود که در هر فرصتی با همسران خود گفتگو می‌کرد، چنان‌که خبرهای نقل‌شده از همسران حضرت و برخی اصحاب بیانگر این راه و رسم نبوی است.

پرسش مستقیم

• سیره اهل بیت در ابراز مودت نسبت به خانواده چه بوده است؟ (پرسش)

منابع

1. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۴