آیه اکمال دین در حدیث: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۵: خط ۵:
| پرسش مرتبط  =  
| پرسش مرتبط  =  
}}
}}
== مقدمه ==
در متن روایاتی که از [[شاهدان]] [[نزول]] این [[آیه]] یعنی [[صحابه پیامبر اکرم]] {{صل}} به ما رسیده، درباره علت نزول این آیه تنها در امر ذکر گردیده است که یکی قول [[ابن عباس]] می‌باشد:
{{عربی|فلما نزلت براءة فنفي المشركون عن بيت الحرام و حج المسلمون لا يشاركهم في البيت الحرام من المشركين فكان ذلك من تمام النعمة و هو قوله تعالى:}}{{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي}}<ref>طبری، جامع البیان، ج۴، ص۸۱؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۳، ص۱۶-۱۷.</ref>؛ هنگامی که [[سوره]] [[برائت]] نازل شد و [[مشرکان]] از [[بیت الحرام]] رانده شدند، [[مسلمانان]] بدون شرکت مشرکان [[حج]] گزاردند. این از [[اتمام نعمت]] می‌باشد که [[خداوند]] در این آیه فرموده است: «امروز برای شما دینتان را کامل کردم و نعمتم را به اتمام رساندم».
قول دوم با [[صراحت]] می‌گوید علت نزول این آیه به خاطر «[[نصب]] [[ولایت امام علی]] {{ع}}» است. این قول از [[امام علی]] {{ع}}<ref>کلینی، روضة الکافی، ص۲۷، ح۴؛ محمودی، ترتیب الامالی، ج۸، ص۱۱۹، ح۴۵۰۹.</ref>، [[ابوسعید خدری]]<ref>خوارزمی، مناقب، ص۱۳۵، ح۱۵۲؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۸، ص۲۹۰؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، ترجمة الامام علی بن ابی طالب {{ع}}، ج۲، ص۷۵، ح۵۷۵ - ۵۷۸ و ۵۸۵؛ ابن مغازلی، مناقب، ص۱۹، ح۲۴؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۳۸، ح۲۱۴؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۳، ص۱۶-۱۷؛ واحدی نیشابوری، اسباب النزول، ص۱۳۵. علامه امینی این روایات را تا حدودی استقصا کرده است. ر. ک: امینی، الغدیر، ج۱، ص۴۴۷- ۴۵۸ و ج۱، ص۲۳۰- ۲۳۹ (ط. قدیم).</ref> و [[ابوهریره]]<ref>خوارزمی، مناقب، ص۱۳۵، ح۱۵۲؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۸، ص۲۹۰؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، ترجمة الامام علی بن ابی طالب {{ع}}، ج۲، ص۷۵، ح۵۷۵ - ۵۷۸ و ۵۸۵؛ ابن مغازلی، مناقب، ص۱۹، ح۲۴؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۳۸، ح۲۱۴؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۳، ص۱۶-۱۷؛ واحدی نیشابوری، اسباب النزول، ص۱۳۵. علامه امینی این روایات را تا حدودی استقصا کرده است. ر. ک: امینی، الغدیر، ج۱، ص۴۴۷- ۴۵۸ و ج۱، ص۲۳۰- ۲۳۹ (ط. قدیم).</ref> نقل شده که در آن می‌گوید:
{{عربی|لما نصب رسول الله {{صل}} علياً يوم غدير خم فنادى له بالولاية هبط جبريل عليه بهذه الآية:}} {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ}}؛ چون [[رسول خدا]] {{صل}} علی {{ع}} را در [[غدیرخم]] [[نصب]] کرد و [[مردم]] را به [[ولایت]] او فراخواند، [[جبرئیل]] برایشان این [[آیه]] را فرود آورد: «امروز دین‌تان را برای شما کامل کردم».


از [[ابن عباس]]<ref>ر. ک: حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۴۶، ح۲۱۷.</ref> و [[زید بن ارقم]]<ref>ر. ک: ابن طاووس، التحصین، ملحق به کتاب الیقین، ص۵۸۴، باب ۲۹.</ref> و [[جابر بن عبدالله انصاری]]<ref>ر. ک: ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۳۱، به نقل از ابوالفتح نطنزی در کتاب الخصائص العلویة.</ref> نیز این قول نقل شده که به زودی خواهد آمد.
== شان نزول آیه اکمال در [[روایات]] ==
قول اول که تنها از ابن عباس نقل شده، افزون بر آنکه احتمال دارد در [[مقام]] بیان یکی از مصادیق [[اتمام نعمت]] باشد نه آنکه علت [[نزول]] این آیه را بیان کند، مخالف با قول دیگر ابن عباس است که علت نزول را [[ولایت امام علی]] {{ع}} می‌داند<ref>ر. ک: حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۴۶، ح۲۱۷.</ref> و نیز مخالف با ظاهر آیه است که نشان می‌دهد در آن [[روز]] حادثه‌ای اتفاق افتاده که موجب [[اکمال دین]] (از یک سو) و [[یأس]] [[کفار]] از [[دین]] (از سوی دیگر) شده است، و حال آنکه عدم شرکت [[مشرکان]] در [[اعمال]] [[حج]]، موجب اکمال دین و یأس کفار از دین نخواهد بود؛ همان‌گونه که به تفصیل در بررسی دیدگاه [[اهل سنت]] [[مشاهده]] خواهید کرد. این احتمال نیز وجود دارد که [[حدیث]] ابن عباس مدرج باشد؛ یعنی این آیه را به عنوان [[شاهد]] در حدیث درج کرده‌اند، بدون آنکه به [[ناسازگاری]] آن با رویداد نزول [[سوره]] [[برائت]] و حذف مشرکان از [[بیت الحرام]] توجه داشته باشند.
در متن روایاتی که از [[شاهدان]] [[نزول]] این [[آیه]] یعنی [[صحابه پیامبر اکرم]] {{صل}} به ما رسیده، درباره علت نزول این آیه تنها دو قول ذکر گردیده است که یکی قول [[ابن عباس]] است:


روایاتی که درباره [[زمان]] و مکان نزول این آیه نیز نقل شده، دو دسته‌اند؛ یک دسته زمان نزول را در [[عرفه]] می‌دانند و دسته دیگر در غدیرخم و هر دو دسته در مصادر [[فریقین]] یافت می‌شود، با این تفاوت که تمام [[روایات]] [[شیعی]] اعم از روایاتی که بر [[نزول آیه]] در [[عرفه]] و یا [[غدیر]] دلالت دارد، جملگی آنها، علت نزول آیه را «[[اعلان]] [[ولایت امام علی]] {{ع}}» می‌دانند. اما [[روایات اهل سنت]] مختلف است؛ در برخی این علت بیان نشده و در یک [[روایت]] علت [[نزول]] «[[نفی]] [[مشرکان]] از [[خانه خدا]]» در [[حجة الوداع]] گفته شده است و در برخی از آنها نیز علت نزول آیه، اعلان ولایت امام علی {{ع}} است. در [[مصادر اهل سنت]] بنا به گفته آنان با [[سند صحیح]] و با چند طریق، نزول آیه در [[روز عرفه]] (در حجة الوداع) بوده است. [[ابن کثیر]] در این باره می‌گوید:
هنگامی که [[سوره]] [[برائت]] نازل شد و [[مشرکان]] از [[بیت الحرام]] رانده شدند، [[مسلمانان]] بدون شرکت مشرکان [[حج]] گزاردند. این از [[اتمام نعمت]] است که [[خداوند]] در این آیه فرموده است: «امروز برای شما دینتان را کامل کردم و نعمتم را به اتمام رساندم»<ref>{{عربی|فلما نزلت براءة فنفي المشركون عن بيت الحرام و حج المسلمون لا يشاركهم في البيت الحرام من المشركين فكان ذلك من تمام النعمة و هو قوله تعالى:}}{{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي}}، طبری، جامع البیان، ج۴، ص۸۱؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۳، ص۱۶-۱۷.</ref>.
{{عربی|فإن هذا (أي نزول الآية في عرفة) أمر معلوم مقطوع به... و قد وردت في ذلك احاديث متواترة لا يشك في صحتها... والصواب الذي لا يشك فيه و لا مرية أنها أنزلت يوم عرفة و كان يوم جمعة}}<ref>ابن کثیر، [[تفسیر القرآن]] [[العظیم]]، ج۲، ص۱۲-۱۳. ابن کثیر در کتاب البدایة و النهایة می‌نویسد:
{{عربی|و الله ما نزلت الآية إلا يوم عرفة قبل غدير خم بايام و الله تعالى أعلم}}؛ (ج ۵، اواخر سنة عشرة من الهجرة، ص۱۵۵) محققان [[مسند احمد]] نیز پس از دیگر [[روایات]] نزول این [[حدیث]] در روز عرفه، اسناد آن را بنا بر شرط [[بخاری]] و مسلم صحیح می‌دانند (ر. ک: [[ابن حنبل]]، [[مسند]]، ج۱، ص۳۲۰، ح۱۸۸ و ص۳۷۶، ح۲۷۳).</ref>؛ نزول آیه در عرفه امری معلوم و مقطوع است. در این باره احادیثی [[متواتر]] که در [[صحت]] آنها شکی نیست، وارد شده‌اند. قول [[درستی]] که [[شک]] و تردیدی در آن نیست، این است که [[آیه]] در [[روز جمعه]] در عرفه نازل شده است».


البته چنان که خواهید دید، این [[احادیث متواتر]] نیستند؛ زیرا حداکثر چهار نفر این حدیث را نقل کرده‌اند، هر چند سند برخی از آنها بنا به نظر [[اهل سنت]] صحیح است. در مصادر شیعی نیز در [[تفسیر العیاشی]] از [[امام صادق]] {{ع}} چنین نقل شده است:
قول دوم با [[صراحت]] می‌گوید علت نزول این آیه به خاطر «[[نصب]] [[ولایت امام علی]] {{ع}}» است. این قول از [[امام علی]] {{ع}}<ref>کلینی، روضة الکافی، ص۲۷، ح۴؛ محمودی، ترتیب الامالی، ج۸، ص۱۱۹، ح۴۵۰۹.</ref>، [[ابوسعید خدری]]<ref>خوارزمی، مناقب، ص۱۳۵، ح۱۵۲؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۸، ص۲۹۰؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، ترجمة الامام علی بن ابی طالب {{ع}}، ج۲، ص۷۵، ح۵۷۵ - ۵۷۸ و ۵۸۵؛ ابن مغازلی، مناقب، ص۱۹، ح۲۴؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۳۸، ح۲۱۴؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۳، ص۱۶-۱۷؛ واحدی نیشابوری، اسباب النزول، ص۱۳۵. علامه امینی این روایات را تا حدودی استقصا کرده است. ر.ک: امینی، الغدیر، ج۱، ص۴۴۷- ۴۵۸ و ج۱، ص۲۳۰- ۲۳۹ (ط. قدیم).</ref> و [[ابوهریره]]<ref>خوارزمی، مناقب، ص۱۳۵، ح۱۵۲؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۸، ص۲۹۰؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، ترجمة الامام علی بن ابی طالب {{ع}}، ج۲، ص۷۵، ح۵۷۵ - ۵۷۸ و ۵۸۵؛ ابن مغازلی، مناقب، ص۱۹، ح۲۴؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۳۸، ح۲۱۴؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۳، ص۱۶-۱۷؛ واحدی نیشابوری، اسباب النزول، ص۱۳۵. علامه امینی این روایات را تا حدودی استقصا کرده است. ر.ک: امینی، الغدیر، ج۱، ص۴۴۷- ۴۵۸ و ج۱، ص۲۳۰- ۲۳۹ (ط. قدیم).</ref> نقل شده که در آن می‌گوید: چون [[رسول خدا]] {{صل}} علی {{ع}} را در [[غدیرخم]] [[نصب]] کرد و [[مردم]] را به [[ولایت]] او فراخواند، [[جبرئیل]] برایشان این [[آیه]] را فرود آورد: «امروز دین‌تان را برای شما کامل کردم»<ref>{{عربی|لما نصب رسول الله {{صل}} علياً يوم غدير خم فنادى له بالولاية هبط جبريل عليه بهذه الآية:}} {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ}}.</ref>.
{{متن حدیث|لَمَّا نَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ عَرَفَاتٍ يَوْمَ الْجُمُعَةِ أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ {{ع}} فَقَالَ لَهُ يَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ قُلْ لِأُمَّتِكَ {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ}} بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ {{متن قرآن|وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا}} وَ لَسْتُ أُنْزِلُ عَلَيْكُمْ بَعْدَ هَذَا...}}<ref>تفسیر العیاشی، ج۲، ص۹، ح۱۱۰۸.</ref>؛ هنگامی که [[رسول خدا]] {{صل}} در [[عرفات]] در [[روز جمعه]] اقامت کردند، [[جبرئیل]] نزد ایشان آمد و عرض کرد: ای محمد، [[خداوند]] به شما [[سلام]] می‌رساند و می‌گوید: به [[امت]] خود بگو: {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ}}، امروز برای شما دینتان را به وسیله [[ولایت]] [[علی بن ابی طالب]] کامل کردم {{متن قرآن|وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا...}} و نعمتم را بر شما تمام نمودم و برای شما [[اسلام]] را به عنوان [[دین]] پسندیدم و پس از این بر شما چیزی نازل نخواهم کرد».
مرحوم [[کلینی]] نیز با سند خود از [[ابی الجارود]] از [[امام باقر]] {{ع}} چنین نقل می‌کند:
{{متن حدیث|سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ {{ع}} يَقُولُ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى الْعِبَادِ خَمْساً أَخَذُوا أَرْبَعاً وَ تَرَكُوا وَاحِداً قُلْتُ أَ تُسَمِّيهِنَّ لِي جُعِلْتُ فِدَاكَ فَقَالَ الصَّلَاةُ... ثُمَّ نَزَلَتِ الزَّكَاةُ... ثُمَّ نَزَلَ الصَّوْمُ... ثُمَّ نَزَلَ الْحَجُّ... ثُمَّ نَزَلَتِ الْوَلَايَةُ وَ إِنَّمَا أَتَاهُ ذَلِكَ فِي يَوْمِ الْجُمُعَةِ بِعَرَفَةَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...}} وَ كَانَ كَمَالُ الدِّينِ بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ {{ع}}...}}<ref>کلینی، الکافی، ج۱، کتاب الحجة، باب ما نص الله - عز وجل - و رسوله علی الائمة {{عم}} واحداً فواحداً، ص۲۹۰-۲۹۱، ح۶.</ref>؛


«از امام باقر {{ع}} شنیدم که فرمود: خداوند بر بندگانش پنج چیز را [[واجب]] کرد؛ آنان چهار چیز را گرفته و یکی را رها کردند. گفتم: آیا آنها را برای من نام می‌برید؟ فرمود: [[نماز]]... سپس [[زکات]] نازل شد... آنگاه [[روزه]] نازل شد... سپس [[حج]] نازل شد... و آنگاه ولایت نازل شد؛ همانا امر ولایت در روز جمعه در [[عرفه]] بر [[پیامبر]] آمد و خداوند چنین نازل کرد {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...}} پس [[کمال دین]] به [[ولایت]] [[علی بن ابی طالب]] {{ع}} است».
از [[ابن عباس]]<ref>ر.ک: حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۴۶، ح۲۱۷.</ref> و [[زید بن ارقم]]<ref>ر.ک: ابن طاووس، التحصین، ملحق به کتاب الیقین، ص۵۸۴، باب ۲۹.</ref> و [[جابر بن عبدالله انصاری]]<ref>ر.ک: ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۳۱، به نقل از ابوالفتح نطنزی در کتاب الخصائص العلویة.</ref> نیز این قول نقل شده است.
در [[تفسیر العیاشی]] این [[حدیث]] از [[جعفر بن محمد]] الخزاعی نقل شده است. وی (مانند سه [[حدیثی]] دیگر که [[عیاشی]] از او نقل می‌کند)<ref>ر. ک: تفسیر العیاشی، ج۳، ص۲۷۷.</ref> تنها از پدرش از [[امام صادق]] {{ع}} حدیث نقل می‌کند و فردی مجهول است؛ یعنی توثیق و تضعیفی درباره او نیست<ref>ر. ک: خوبی، معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۱۲۶، رقم ۲۲۹۶.</ref>. هر دو [[سند روایت]] [[کلینی]] نیز [[ضعیف]]<ref>ر. ک: مجلسی، مرآة العقول، ج۳، ص۲۵۹.</ref> و متن آن نیز مشوش می‌باشد.
دسته دوم این [[روایات]] درباره [[زمان]] و مکان [[نزول آیه]]، بر [[نزول]] آن در [[روز غدیر]] یا اندکی پس از آن دلالت دارد. این روایات در مصادر [[شیعی]] با [[سند صحیح]] و طرق متعدد<ref>ر. ک: مجلسی، مرآة العقول، ج۳، ص۲۶۱. مرحوم بحرانی این احادیث را یک‌جا آورده است. ر. ک: بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۳۴-۴۴۷؛ و نیز ر. ک: قمی مشهدی، کنز الدقائق، ج۴، ص۳۲-۳۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۳۷، ص۵۲.</ref> و در [[مصادر اهل سنت]] نیز از صحابه‌ای که [[شاهد]] نزول آیه بوده‌اند، نقل شده‌اند، هر چند برخی از [[اهل سنت]] سند آنها را ضعیف می‌دانند<ref>ر. ک: ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۲، ص۱۴ و سیوطی، الدر المنثور. ج۳، ص۱۹.</ref> که به زودی بررسی خواهد شد. از جمله [[احادیث]] شیعی، [[حدیث صحیح]] السند مرحوم [[محمد بن یعقوب کلینی]] می‌باشد که از طریق [[علی بن ابراهیم]] از پدرش از ابن ابی عمیر از [[عمر بن اذینه]] از چند نفر حدیث را نقل کرده و آن چند نفر از [[امام باقر]] {{ع}} نقل کرده‌اند که در آن آمده است:
{{متن حدیث|... وَ كَانَتِ الْفَرِيضَةُ تَنْزِلُ بَعْدَ الْفَرِيضَةِ الْأُخْرَى وَ كَانَتِ الْوَلَايَةُ آخِرَ الْفَرَائِضِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...}} قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ {{ع}} يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَا أُنْزِلُ عَلَيْكُمْ بَعْدَ هَذِهِ فَرِيضَةً قَدْ أَكْمَلْتُ لَكُمُ الْفَرَائِضَ}}؛ [[فرایض]] یکی پس از دیگری نازل می‌شد و [[ولایت]] آخرین آنها بود که نازل شد و در پی آن [[خداوند]] - عزوجل - فرمود: «امروز برای شما دینتان را کامل و نعمتم را برای شما تمام کردم» آنگاه [[امام]] [در تبیین [[آیه]]] فرمود: خداوند می‌فرماید: پس از این [[فریضه]]، [[واجب]] دیگری برای شما نازل نخواهم کرد؛ زیرا [با امر ولایت] [[فرایض]] کامل شد»<ref>کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۸۹، ح۴.</ref>.


این مضمون که امر ولایت را آخرین فریضه نازل شده از جانب [[خدا]] می‌داند، در چندین [[روایت]] [[شیعی]] به چشم می‌خورد<ref>ر. ک: بحرانی، البرهان، ج۱، ص۴۳۵-۴۴۶. وی از تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم، احتجاج طبرسی، مناقب سید رضی، تفسیر العیاشی و بصائر الدرجات این معنا را ذکر کرده است.</ref>. در مصادر شیعی [[حدیث]] [[نزول]] [[آیه اکمال]] درباره [[ولایت امام علی]] {{ع}} از [[رسول مکرم اسلام]] {{صل}}<ref>ر. ک: محمودی، ترتیب الامالی (از امالی طوسی، مجلس ۱۸، ح۴۲)، ج۹، ص۱۴۹-۱۵۰ (از امالی صدوق)، ج۹، ص۱۳۸ - ۱۳۹، ح۵۲۷۵.</ref>، [[امام علی]] {{ع}}<ref>کلینی، روضة الکافی، ص۲۷، ح۴؛ محمودی، ترتیب الامالی، ج۸، ص۱۱۹-۱۲۰، ح۴۵۰۹ و ج۹، ص۱۷-۱۸، ح۵۱۱۳.</ref>، [[امام باقر]] {{ع}}<ref>تفسیر العیاشی، ج۱، ص۹، ح۱۱۷۸.</ref>، [[امام صادق]] {{ع}}<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ج۳، ص۱۴۵، ح۳۱۷.</ref>، [[امام رضا]] {{ع}}<ref>محمودی، ترتیب الامالی (از امالی صدوق)، ج۳، ص۲۵-۲۶، ح۱۰۹۱.</ref>، [[امام حسن عسکری]] {{ع}}<ref>محمودی، ترتیب الامالی (از امالی طوسی)، ج۳، ص۳۱۹، ح۱۳۹۰ و نیز ر. ک: صدوق، علل الشرایع، ص۲۴۹، باب ۱۸۲، ح۶.</ref>، [[عبدالله بن عباس]]<ref>محمودی، ترتیب الامالی (از امالی صدوق)، ج۴، ص۱۴۱-۱۴۳، ح۱۶۹۹.</ref>، [[ابوهریره]]<ref>محمودی، ترتیب الامالی (از امالی صدوق)، ج۴، ص۱۳۶، ح۱۶۹۳ و ج۹، ص۱۳۸، ح۵۳۷۴.</ref> و [[زید بن ارقم]]<ref>ابن طاووس، التحصین (ملحق به کتاب الیقین)، ص۵۸۴، باب ۲۹.</ref> نقل شده است.
قول اول که تنها از ابن عباس نقل شده، افزون بر آنکه احتمال دارد در [[مقام]] بیان یکی از مصادیق [[اتمام نعمت]] باشد نه آنکه علت [[نزول]] این آیه را بیان کند، مخالف با قول دیگر ابن عباس است که علت نزول را [[ولایت امام علی]] {{ع}} می‌داند<ref>ر.ک: حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۴۶، ح۲۱۷.</ref> و نیز مخالف با ظاهر آیه است که نشان می‌دهد در آن [[روز]] حادثه‌ای اتفاق افتاده که موجب [[اکمال دین]] (از یک سو) و [[یأس]] [[کفار]] از [[دین]] (از سوی دیگر) شده است و حال آنکه عدم شرکت [[مشرکان]] در [[اعمال]] [[حج]]، موجب اکمال دین و یأس کفار از دین نخواهد بود. این احتمال نیز وجود دارد که [[حدیث]] ابن عباس مدرّج باشد؛ یعنی این آیه را به عنوان [[شاهد]] در حدیث درج کرده‌اند، بدون آنکه به [[ناسازگاری]] آن با رویداد نزول [[سوره]] [[برائت]] و حذف مشرکان از [[بیت الحرام]] توجه داشته باشند.


شاید بتوان بین دو دسته روایتی که درباره [[زمان]] و مکان نزول آیه اکمال است (نزول در [[عرفه]]، نزول در [[غدیر]]) جمع کرد تا تهافت بین آنها از میان برود. از جمله وجوه جمع این است که بگوییم: آیه اکمال دو بار نازل شده است، یکبار در عرفه و بار دیگر در غدیر و هر دو مربوط به [[اعلان]] [[ولایت امام علی]] {{ع}} است. [[شاهد]] بر این وجه جمع، [[حدیثی]] است که [[ابن طاووس]] از [[احمد بن محمد الطبری]] - معروف به خلیلی - نقل کرده است. وی در این [[روایت]] از [[امام باقر]] {{ع}} این‌گونه نقل کرده است:
روایاتی که درباره [[زمان]] و مکان نزول این آیه نیز نقل شده، دو دسته‌اند: یک دسته زمان نزول را در [[عرفه]] می‌دانند و دسته دیگر در غدیرخم و هر دو دسته در مصادر [[فریقین]] یافت می‌شود، با این تفاوت که تمام [[روایات]] [[شیعی]] اعم از روایاتی که بر [[نزول آیه]] در [[عرفه]] و یا [[غدیر]] دلالت دارد، جملگی آنها، علت نزول آیه را «[[اعلان]] [[ولایت امام علی]] {{ع}}» می‌دانند. اما [[روایات اهل سنت]] مختلف است؛ در برخی این علت بیان نشده و در یک [[روایت]] علت [[نزول]] «[[نفی]] [[مشرکان]] از [[خانه خدا]]» در [[حجة الوداع]] گفته شده است و در برخی از آنها نیز علت نزول آیه، اعلان ولایت امام علی {{ع}} است. در [[مصادر اهل سنت]] بنا به گفته آنان با [[سند صحیح]] و با چند طریق، نزول آیه در [[روز عرفه]] (در حجة الوداع) بوده است.  
«چون [[پیامبر خدا]] {{صل}} در [[عرفه]] وقوف کردند، [[جبرئیل]] این [[آیه]] را نازل کرد و گفت: ای محمد {{صل}}، علی {{ع}} را بر پا کن و بر [[ولایت]] او [[بیعت]] بگیر... ؛ پس [[حضرت]] از [[توطئه]] [[اهل]] [[نفاق]] و [[شقاوت]] که مبادا در بین [[امت]] [[تفرقه]] بسازند یا آنان را به [[جاهلیت]] برگردانند، بیمناک شد؛ چراکه از [[دشمنی]] و [[کینه‌توزی]] عده‌ای نسبت به [[امام علی]] {{ع}} با خبر بودند. از این‌رو، از [[جبرائیل]] تضمین خواستند... تا به [[غدیرخم]] رسیدند.»..<ref>ر. ک: همو، الیقین، باب ۱۲۷، ص۳۴۴؛ و نیز، همو، التحصین، الباب ۲۹، القسم الأول.</ref>.


برخی از بزرگان [[شیعه]] و برخی از [[اهل سنت]] نیز این احتمال را داده‌اند<ref>ر. ک: مجلسی، مرآة العقول، ج۳، ص۲۶۰؛ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۳۰.</ref>. توضیح اجمالی این مطلب بدین صورت است: چون در عرفه این آیه نازل شد، پیامبر خدا {{صل}} از توطئه جریان نفاق و تفرقه امت و [[ارتداد]] آنان (که بیش از این به تفصیل در بررسی آیه «[[عصمت]]» ملاحظه کردید) بیمناک شدند و اعلان رسمی آن را به تأخیر انداختند و از [[خداوند]] تضمین خواستند که در پی آن آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ}}<ref>«ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان» سوره مائده، آیه ۶۷.</ref> نازل شد و در آن تضمین خداوند با جمله {{متن قرآن|وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ}}<ref>«و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد» سوره مائده، آیه ۶۷.</ref> اعلان گردید. آنگاه حضرت در [[غدیر]] به طور رسمی ولایت امام علی {{ع}} را اعلان کردند و پس از آن دوباره [[آیه اکمال]] نازل شد. شاهد دیگر نیز روایتی از [[زید بن ارقم]] [[صحابی]] است که خود شاهد ماجرا بوده و در این باره می‌گوید:
[[ابن کثیر]] در این باره می‌گوید: نزول آیه در عرفه امری معلوم و مقطوع است. در این باره احادیثی [[متواتر]] که در [[صحت]] آنها شکی نیست، وارد شده‌اند. قول [[درستی]] که [[شک]] و تردیدی در آن نیست، این است که [[آیه]] در [[روز جمعه]] در عرفه نازل شده است»<ref>{{عربی|فإن هذا (أي نزول الآية في عرفة) أمر معلوم مقطوع به... و قد وردت في ذلك احاديث متواترة لا يشك في صحتها... والصواب الذي لا يشك فيه و لا مرية أنها أنزلت يوم عرفة و كان يوم جمعة}}، ابن کثیر، [[تفسیر القرآن]] [[العظیم]]، ج۲، ص۱۲-۱۳. ابن کثیر در کتاب البدایة و النهایة می‌نویسد: {{عربی|و الله ما نزلت الآية إلا يوم عرفة قبل غدير خم بايام و الله تعالى أعلم}}؛ (ج ۵، اواخر سنة عشرة من الهجرة، ص۱۵۵) محققان [[مسند احمد]] نیز پس از دیگر [[روایات]] نزول این [[حدیث]] در روز عرفه، اسناد آن را بنا بر شرط [[بخاری]] و مسلم صحیح می‌دانند (ر.ک: [[ابن حنبل]]، [[مسند]]، ج۱، ص۳۲۰، ح۱۸۸ و ص۳۷۶، ح۲۷۳).</ref>؛
{{متن حدیث|إِنَّ جَبْرَئِيلَ الرُّوحَ الْأَمِينَ نَزَلَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ {{صل}} بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَشِيَّةَ عَرَفَةَ فَضَاقَ بِذَلِكَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}} مَخَافَةَ تَكْذِيبِ أَهْلِ الْإِفْكِ وَ النِّفَاقِ- فَدَعَا قَوْماً أَنَا فِيهِمْ- فَاسْتَشَارَهُمْ فِي ذَلِكَ لِيَقُومَ بِهِ فِي الْمَوْسِمِ فَلَمْ نَدْرِ مَا نَقُولُ لَهُ...}}<ref>تفسیر العیاشی، ج۲، ص۳۰۱، ح۱۹۹۶ و به نقل از وی: حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۵۶، ح۳۶۸، فتال نیشابوری نیز همین مضمون را به صورت مرسل از امام باقر {{ع}} نقل می‌کند. ر. ک: روضة الواعظین، ج۱، ص۲۱۶، ح۲۰۹.</ref>؛
 
«همانا [[جبرئیل]] [[روح]] الامین بر [[رسول خدا]] {{صل}} که در عصر [[روز عرفه]] [[ولایت]] [[علی بن ابی طالب]] {{ع}} را فرود آورد، رسول خدا {{صل}} دلتنگ شدند؛ زیرا از [[تکذیب]] [[اهل]] [[نفاق]] و [[افک]] بیمناک بودند؛ به همین رو [[حضرت]] گروهی را که من نیز در میان آنان بودم، فرا خواند و در این باره با آنان [[مشورت]] کرد تا آن را در موسم [[اعلان]] فرماید، ولی ما نمی‌دانستیم در این باره چه بگوییم».
البته چنان که خواهید دید، این [[احادیث متواتر]] نیستند؛ زیرا حداکثر چهار نفر این حدیث را نقل کرده‌اند، هر چند سند برخی از آنها بنا به نظر [[اهل سنت]] صحیح است. در مصادر شیعی نیز در [[تفسیر العیاشی]] از [[امام صادق]] {{ع}} چنین نقل شده است: هنگامی که [[رسول خدا]] {{صل}} در [[عرفات]] در [[روز جمعه]] اقامت کردند، [[جبرئیل]] نزد ایشان آمد و عرض کرد: ای محمد، [[خداوند]] به شما [[سلام]] می‌رساند و می‌گوید: به [[امت]] خود بگو: {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ}}، امروز برای شما دینتان را به وسیله [[ولایت]] [[علی بن ابی طالب]] کامل کردم {{متن قرآن|وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا...}} و نعمتم را بر شما تمام نمودم و برای شما [[اسلام]] را به عنوان [[دین]] پسندیدم و پس از این بر شما چیزی نازل نخواهم کرد<ref>{{متن حدیث|لَمَّا نَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ عَرَفَاتٍ يَوْمَ الْجُمُعَةِ أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ {{ع}} فَقَالَ لَهُ يَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ قُلْ لِأُمَّتِكَ {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ}} بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ {{متن قرآن|وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا}} وَ لَسْتُ أُنْزِلُ عَلَيْكُمْ بَعْدَ هَذَا...}}، تفسیر العیاشی، ج۲، ص۹، ح۱۱۰۸.</ref>.
 
مرحوم [[کلینی]] نیز با سند خود از [[ابی الجارود]] از [[امام باقر]] {{ع}} چنین نقل می‌کند: «از امام باقر {{ع}} شنیدم که فرمود: خداوند بر بندگانش پنج چیز را [[واجب]] کرد؛ آنان چهار چیز را گرفته و یکی را رها کردند. گفتم: آیا آنها را برای من نام می‌برید؟ فرمود: [[نماز]]... سپس [[زکات]] نازل شد... آنگاه [[روزه]] نازل شد... سپس [[حج]] نازل شد... و آنگاه ولایت نازل شد؛ همانا امر ولایت در روز جمعه در [[عرفه]] بر [[پیامبر]] آمد و خداوند چنین نازل کرد {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...}} پس [[کمال دین]] به [[ولایت]] [[علی بن ابی طالب]] {{ع}} است»<ref>{{متن حدیث|سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ {{ع}} يَقُولُ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى الْعِبَادِ خَمْساً أَخَذُوا أَرْبَعاً وَ تَرَكُوا وَاحِداً قُلْتُ أَ تُسَمِّيهِنَّ لِي جُعِلْتُ فِدَاكَ فَقَالَ الصَّلَاةُ... ثُمَّ نَزَلَتِ الزَّكَاةُ... ثُمَّ نَزَلَ الصَّوْمُ... ثُمَّ نَزَلَ الْحَجُّ... ثُمَّ نَزَلَتِ الْوَلَايَةُ وَ إِنَّمَا أَتَاهُ ذَلِكَ فِي يَوْمِ الْجُمُعَةِ بِعَرَفَةَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...}} وَ كَانَ كَمَالُ الدِّينِ بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ {{ع}}...}}، کلینی، الکافی، ج۱، کتاب الحجة، باب ما نص الله ـ عز وجل ـ و رسوله علی الائمة {{عم}} واحداً فواحداً، ص۲۹۰-۲۹۱، ح۶.</ref>.
 
در [[تفسیر العیاشی]] این [[حدیث]] از [[جعفر بن محمد]] الخزاعی نقل شده است. وی (مانند سه [[حدیثی]] دیگر که [[عیاشی]] از او نقل می‌کند)<ref>ر.ک: تفسیر العیاشی، ج۳، ص۲۷۷.</ref> تنها از پدرش از [[امام صادق]] {{ع}} حدیث نقل می‌کند و فردی مجهول است؛ یعنی توثیق و تضعیفی درباره او نیست<ref>ر.ک: خوبی، معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۱۲۶، رقم ۲۲۹۶.</ref>. هر دو [[سند روایت]] [[کلینی]] نیز [[ضعیف]]<ref>ر.ک: مجلسی، مرآة العقول، ج۳، ص۲۵۹.</ref> و متن آن نیز مشوش می‌باشد.
 
دسته دوم این [[روایات]] درباره [[زمان]] و مکان [[نزول آیه]]، بر [[نزول]] آن در [[روز غدیر]] یا اندکی پس از آن دلالت دارد. این روایات در مصادر [[شیعی]] با [[سند صحیح]] و طرق متعدد<ref>ر.ک: مجلسی، مرآة العقول، ج۳، ص۲۶۱. مرحوم بحرانی این احادیث را یک‌جا آورده است. ر.ک: بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۳۴-۴۴۷؛ و نیز ر.ک: قمی مشهدی، کنز الدقائق، ج۴، ص۳۲-۳۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۳۷، ص۵۲.</ref> و در [[مصادر اهل سنت]] نیز از صحابه‌ای که [[شاهد]] نزول آیه بوده‌اند، نقل شده‌اند، هر چند برخی از [[اهل سنت]] سند آنها را ضعیف می‌دانند<ref>ر.ک: ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۲، ص۱۴ و سیوطی، الدر المنثور. ج۳، ص۱۹.</ref>. از جمله [[احادیث]] شیعی، [[حدیث صحیح]] السند مرحوم [[محمد بن یعقوب کلینی]] می‌باشد که از طریق [[علی بن ابراهیم]] از پدرش از ابن ابی عمیر از [[عمر بن اذینه]] از چند نفر حدیث را نقل کرده و آن چند نفر از [[امام باقر]] {{ع}} نقل کرده‌اند که در آن آمده است: [[فرایض]] یکی پس از دیگری نازل می‌شد و [[ولایت]] آخرین آنها بود که نازل شد و در پی آن [[خداوند]] ـ عزوجل ـ فرمود: «امروز برای شما دینتان را کامل و نعمتم را برای شما تمام کردم» آنگاه [[امام]] [در تبیین [[آیه]]] فرمود: خداوند می‌فرماید: پس از این [[فریضه]]، [[واجب]] دیگری برای شما نازل نخواهم کرد؛ زیرا [با امر ولایت] [[فرایض]] کامل شد»<ref>{{متن حدیث|... وَ كَانَتِ الْفَرِيضَةُ تَنْزِلُ بَعْدَ الْفَرِيضَةِ الْأُخْرَى وَ كَانَتِ الْوَلَايَةُ آخِرَ الْفَرَائِضِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...}} قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ {{ع}} يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَا أُنْزِلُ عَلَيْكُمْ بَعْدَ هَذِهِ فَرِيضَةً قَدْ أَكْمَلْتُ لَكُمُ الْفَرَائِضَ}}؛ کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۸۹، ح۴.</ref>.
 
این مضمون که امر ولایت را آخرین فریضه نازل شده از جانب [[خدا]] می‌داند، در چندین [[روایت]] [[شیعی]] به چشم می‌خورد<ref>ر.ک: بحرانی، البرهان، ج۱، ص۴۳۵-۴۴۶. وی از تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم، احتجاج طبرسی، مناقب سید رضی، تفسیر العیاشی و بصائر الدرجات این معنا را ذکر کرده است.</ref>. در مصادر شیعی [[حدیث]] [[نزول]] [[آیه اکمال]] درباره [[ولایت امام علی]] {{ع}} از [[رسول مکرم اسلام]] {{صل}}<ref>ر.ک: محمودی، ترتیب الامالی (از امالی طوسی، مجلس ۱۸، ح۴۲)، ج۹، ص۱۴۹-۱۵۰ (از امالی صدوق)، ج۹، ص۱۳۸ - ۱۳۹، ح۵۲۷۵.</ref>، [[امام علی]] {{ع}}<ref>کلینی، روضة الکافی، ص۲۷، ح۴؛ محمودی، ترتیب الامالی، ج۸، ص۱۱۹-۱۲۰، ح۴۵۰۹ و ج۹، ص۱۷-۱۸، ح۵۱۱۳.</ref>، [[امام باقر]] {{ع}}<ref>تفسیر العیاشی، ج۱، ص۹، ح۱۱۷۸.</ref>، [[امام صادق]] {{ع}}<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ج۳، ص۱۴۵، ح۳۱۷.</ref>، [[امام رضا]] {{ع}}<ref>محمودی، ترتیب الامالی (از امالی صدوق)، ج۳، ص۲۵-۲۶، ح۱۰۹۱.</ref>، [[امام حسن عسکری]] {{ع}}<ref>محمودی، ترتیب الامالی (از امالی طوسی)، ج۳، ص۳۱۹، ح۱۳۹۰ و نیز ر.ک: صدوق، علل الشرایع، ص۲۴۹، باب ۱۸۲، ح۶.</ref>، [[عبدالله بن عباس]]<ref>محمودی، ترتیب الامالی (از امالی صدوق)، ج۴، ص۱۴۱-۱۴۳، ح۱۶۹۹.</ref>، [[ابوهریره]]<ref>محمودی، ترتیب الامالی (از امالی صدوق)، ج۴، ص۱۳۶، ح۱۶۹۳ و ج۹، ص۱۳۸، ح۵۳۷۴.</ref> و [[زید بن ارقم]]<ref>ابن طاووس، التحصین (ملحق به کتاب الیقین)، ص۵۸۴، باب ۲۹.</ref> نقل شده است.
 
شاید بتوان بین دو دسته روایتی که درباره [[زمان]] و مکان نزول آیه اکمال است (نزول در [[عرفه]]، نزول در [[غدیر]]) جمع کرد تا تهافت بین آنها از میان برود. از جمله وجوه جمع این است که بگوییم: آیه اکمال دو بار نازل شده است، یکبار در عرفه و بار دیگر در غدیر و هر دو مربوط به [[اعلان]] [[ولایت امام علی]] {{ع}} است. [[شاهد]] بر این وجه جمع، [[حدیثی]] است که [[ابن طاووس]] از [[احمد بن محمد الطبری]] ـ معروف به خلیلی ـ نقل کرده است. وی در این [[روایت]] از [[امام باقر]] {{ع}} این‌گونه نقل کرده است: «چون [[پیامبر خدا]] {{صل}} در [[عرفه]] وقوف کردند، [[جبرئیل]] این [[آیه]] را نازل کرد و گفت: ای محمد {{صل}}، علی {{ع}} را بر پا کن و بر [[ولایت]] او [[بیعت]] بگیر... ؛ پس [[حضرت]] از [[توطئه]] [[اهل]] [[نفاق]] و [[شقاوت]] که مبادا در بین [[امت]] [[تفرقه]] بسازند یا آنان را به [[جاهلیت]] برگردانند، بیمناک شد؛ چراکه از [[دشمنی]] و [[کینه‌توزی]] عده‌ای نسبت به [[امام علی]] {{ع}} با خبر بودند. از این‌رو، از [[جبرائیل]] تضمین خواستند... تا به [[غدیرخم]] رسیدند.»..<ref>ر.ک: همو، الیقین، باب ۱۲۷، ص۳۴۴؛ و نیز، همو، التحصین، الباب ۲۹، القسم الأول.</ref>.
 
برخی از بزرگان [[شیعه]] و برخی از [[اهل سنت]] نیز این احتمال را داده‌اند<ref>ر.ک: مجلسی، مرآة العقول، ج۳، ص۲۶۰؛ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۳۰.</ref>. توضیح اجمالی این مطلب بدین صورت است: چون در عرفه این آیه نازل شد، پیامبر خدا {{صل}} از توطئه جریان نفاق و تفرقه امت و [[ارتداد]] آنان (که بیش از این به تفصیل در بررسی آیه «[[عصمت]]» ملاحظه کردید) بیمناک شدند و اعلان رسمی آن را به تأخیر انداختند و از [[خداوند]] تضمین خواستند که در پی آن آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ}}<ref>«ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان» سوره مائده، آیه ۶۷.</ref> نازل شد و در آن تضمین خداوند با جمله {{متن قرآن|وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ}}<ref>«و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد» سوره مائده، آیه ۶۷.</ref> اعلان گردید. آنگاه حضرت در [[غدیر]] به طور رسمی ولایت امام علی {{ع}} را اعلان کردند و پس از آن دوباره [[آیه اکمال]] نازل شد. شاهد دیگر نیز روایتی از [[زید بن ارقم]] [[صحابی]] است که خود شاهد ماجرا بوده و در این باره می‌گوید: «همانا [[جبرئیل]] [[روح]] الامین بر [[رسول خدا]] {{صل}} که در عصر [[روز عرفه]] [[ولایت]] [[علی بن ابی طالب]] {{ع}} را فرود آورد، رسول خدا {{صل}} دلتنگ شدند؛ زیرا از [[تکذیب]] [[اهل]] [[نفاق]] و [[افک]] بیمناک بودند؛ به همین رو [[حضرت]] گروهی را که من نیز در میان آنان بودم، فرا خواند و در این باره با آنان [[مشورت]] کرد تا آن را در موسم [[اعلان]] فرماید، ولی ما نمی‌دانستیم در این باره چه بگوییم»<ref>{{متن حدیث|إِنَّ جَبْرَئِيلَ الرُّوحَ الْأَمِينَ نَزَلَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ {{صل}} بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَشِيَّةَ عَرَفَةَ فَضَاقَ بِذَلِكَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}} مَخَافَةَ تَكْذِيبِ أَهْلِ الْإِفْكِ وَ النِّفَاقِ- فَدَعَا قَوْماً أَنَا فِيهِمْ- فَاسْتَشَارَهُمْ فِي ذَلِكَ لِيَقُومَ بِهِ فِي الْمَوْسِمِ فَلَمْ نَدْرِ مَا نَقُولُ لَهُ...}}، تفسیر العیاشی، ج۲، ص۳۰۱، ح۱۹۹۶ و به نقل از وی: حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۵۶، ح۳۶۸، فتال نیشابوری نیز همین مضمون را به صورت مرسل از امام باقر {{ع}} نقل می‌کند. ر.ک: روضة الواعظین، ج۱، ص۲۱۶، ح۲۰۹.</ref>.


در این احتمال، [[آیه]] دو بار نازل شده و هر دو بار [[پیامبر اکرم]] {{صل}} آن را [[ابلاغ]] کرده‌اند؛ یکبار در [[عرفه]] برای برخی [[صحابه]] که برای استشاره جمع شدند، و یکبار در [[غدیر]] به طور رسمی برای عموم [[مردم]].
در این احتمال، [[آیه]] دو بار نازل شده و هر دو بار [[پیامبر اکرم]] {{صل}} آن را [[ابلاغ]] کرده‌اند؛ یکبار در [[عرفه]] برای برخی [[صحابه]] که برای استشاره جمع شدند، و یکبار در [[غدیر]] به طور رسمی برای عموم [[مردم]].
احتمال دیگر آن است که آیه تنها در عرفه نازل شده و [[پیامبر خدا]] {{صل}} نیز در عرفه آن را ابلاغ کرده باشند و بار دیگر در غدیر نیز ابلاغ شده باشد؛ زیرا علت [[نزول آیه]] با مسئله غدیر و آیه [[عصمت]] [[ارتباط]] وثیق دارد<ref>علامه طباطبایی احتمال می‌دهد روز نزول آیه، عرفه و روز ابلاغ آن در غدیر باشد (ر. ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۱۹۶).</ref>.
 
باز احتمالی دیگر نیز می‌توان وجه جمع ارائه کرد و آن اینکه پیامبر خدا {{صل}} در [[حجة الوداع]] در مکان‌های [[اجتماع]] عمومی مردم، از جمله در [[مسجد]] خیف<ref>ر. ک: هیثمی، الصواعق المحرقة، ص۱۵۰.</ref>، در روز عرفه<ref>ر. ک: سنن الترمذی، ج۵، ص۶۲۱، ح۳۷۸۶؛ سمهودی، جواهر العقدین، ص۲۳۴؛ تاریخ الیعقوبی، ج۲ (حجة الوداع)، ص۱۱۲.</ref> و در [[غدیر]]<ref>ر. ک: ابن ابی عاصم، کتاب السنة، ص۶۲۹، ح۱۵۵۱ - ۱۵۵۵؛ ابن مغازلی، مناقب، ص۱۶، ص۲۳، برای تفصیل بیشتر درباره مکان‌ها و زمان‌های صدور حدیث ثقلین ر. ک: لجنة التحقیق، کتاب الله و اهل البیت فی حدیث التقلین.</ref>، [[حدیث ثقلین]] و در [[حجة الوداع]] در [[خطبه]] [[عرفات]]، [[حدیث]] {{متن حدیث|اثْنَيْ عَشَرَ خَلِيفَةً}}<ref>ابن حنبل، مسند، ج۷، ص۴۰۵، ح۲۰۸۴۰ و ص۴۲۹، ح۲۰۹۹ و....</ref> را [[اعلان]] کرده باشند. این مطلب ضمن آنکه نشان می‌دهد یکی از رسالت‌های [[پیامبر اکرم]] {{صل}} در حجة الوداع - افزون بر [[آموزش]] [[مناسک حج]] به [[مردم]] - [[اتمام حجت]] بر مردم درباره [[ثقلین]] بوده است، که از آن می‌توان چنین استفاده کرد: با اعلان رسمی حدیث ثقلین توسط [[پیامبر خدا]] {{صل}} در [[اجتماع]] مردم، [[یأس]] [[کفار]]، [[اکمال دین]]، [[اتمام نعمت]]، و [[خشنودی خدا]] از [[اسلام]] به وجود آمد و [[آیه اکمال]] به همین علت نازل شد و [[حضرت رسول]] {{صل}} نیز آن را در همان جا اعلان فرمود و [[حادثه غدیر]] در واقع شرح و توضیح [[پیامبر]] معظم اسلام {{صل}} درباره حدیث ثقلین بوده است.
احتمال دیگر آن است که آیه تنها در عرفه نازل شده و [[پیامبر خدا]] {{صل}} نیز در عرفه آن را ابلاغ کرده باشند و بار دیگر در غدیر نیز ابلاغ شده باشد؛ زیرا علت [[نزول آیه]] با مسئله غدیر و آیه [[عصمت]] [[ارتباط]] وثیق دارد<ref>علامه طباطبایی احتمال می‌دهد روز نزول آیه، عرفه و روز ابلاغ آن در غدیر باشد (ر.ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۱۹۶).</ref>.
 
باز احتمالی دیگر نیز می‌توان وجه جمع ارائه کرد و آن اینکه پیامبر خدا {{صل}} در [[حجة الوداع]] در مکان‌های [[اجتماع]] عمومی مردم، از جمله در [[مسجد]] خیف<ref>ر.ک: هیثمی، الصواعق المحرقة، ص۱۵۰.</ref>، در روز عرفه<ref>ر.ک: سنن الترمذی، ج۵، ص۶۲۱، ح۳۷۸۶؛ سمهودی، جواهر العقدین، ص۲۳۴؛ تاریخ الیعقوبی، ج۲ (حجة الوداع)، ص۱۱۲.</ref> و در [[غدیر]]<ref>ر.ک: ابن ابی عاصم، کتاب السنة، ص۶۲۹، ح۱۵۵۱ - ۱۵۵۵؛ ابن مغازلی، مناقب، ص۱۶، ص۲۳، برای تفصیل بیشتر درباره مکان‌ها و زمان‌های صدور حدیث ثقلین ر.ک: لجنة التحقیق، کتاب الله و اهل البیت فی حدیث التقلین.</ref>، [[حدیث ثقلین]] و در [[حجة الوداع]] در [[خطبه]] [[عرفات]]، [[حدیث]] {{متن حدیث|اثْنَيْ عَشَرَ خَلِيفَةً}}<ref>ابن حنبل، مسند، ج۷، ص۴۰۵، ح۲۰۸۴۰ و ص۴۲۹، ح۲۰۹۹ و....</ref> را [[اعلان]] کرده باشند. این مطلب ضمن آنکه نشان می‌دهد یکی از رسالت‌های [[پیامبر اکرم]] {{صل}} در حجة الوداع ـ افزون بر [[آموزش]] [[مناسک حج]] به [[مردم]] ـ [[اتمام حجت]] بر مردم درباره [[ثقلین]] بوده است، که از آن می‌توان چنین استفاده کرد: با اعلان رسمی حدیث ثقلین توسط [[پیامبر خدا]] {{صل}} در [[اجتماع]] مردم، [[یأس]] [[کفار]]، [[اکمال دین]]، [[اتمام نعمت]]، و [[خشنودی خدا]] از [[اسلام]] به وجود آمد و [[آیه اکمال]] به همین علت نازل شد و [[حضرت رسول]] {{صل}} نیز آن را در همان جا اعلان فرمود و [[حادثه غدیر]] در واقع شرح و توضیح [[پیامبر]] معظم اسلام {{صل}} درباره حدیث ثقلین بوده است.
 
این احتمال‌ها برای جمع بین دو دسته [[روایت]] است، ولی اگر نتوان آنها را جمع کرد، احادیثی که از [[نزول آیه]] در [[عرفه]] حکایت می‌کنند (به ویژه آن دسته [[احادیث]] که علت [[نزول]] را غیر از [[ولایت امام علی]] {{ع}} می‌داند) به دلیل ضعف‌های متعدد درون‌متنی و برون‌متنی ساقط خواهند بود که به تفصیل در بحث «ارزیابی و [[نقد]] دیدگاهای [[اهل سنت]]» خواهد آمد.
این احتمال‌ها برای جمع بین دو دسته [[روایت]] است، ولی اگر نتوان آنها را جمع کرد، احادیثی که از [[نزول آیه]] در [[عرفه]] حکایت می‌کنند (به ویژه آن دسته [[احادیث]] که علت [[نزول]] را غیر از [[ولایت امام علی]] {{ع}} می‌داند) به دلیل ضعف‌های متعدد درون‌متنی و برون‌متنی ساقط خواهند بود که به تفصیل در بحث «ارزیابی و [[نقد]] دیدگاهای [[اهل سنت]]» خواهد آمد.


پس از [[اثبات]] این امر که آیه اکمال درباره ولایت امام علی {{ع}} نازل شده، می‌توان به چند نکته اساسی پی برد:
پس از [[اثبات]] این امر که آیه اکمال درباره ولایت امام علی {{ع}} نازل شده، می‌توان به چند نکته اساسی پی برد:
اولاً: این نزول تأثیری عمیق در معنای «[[مولی]]» در حدیث {{متن حدیث|مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ‌}} خواهد داشت؛ زیرا آنچه موجب اکمال دین، اتمام نعمت، یأس کفار از [[دین]] می‌شود، تنها اعلان [[دوستی]] و [[وفاداری]] به [[امام علی]] {{ع}} نیست، بلکه رخدادی بزرگ در اعلان [[امامت]] و [[پیشوایی]] ایشان خواهد بود<ref>برای توضیح بیشتر، ر. ک: بررسی تطبیقی تفسیر آیه عصمت، بحث «بررسی و نقد شبهات پیرامون دیدگاه شیعه».</ref>.
 
ثانیاً: [[اسلامی]] که مورد [[رضایت]] خداست، مرتبط با [[ولایت امام علی]] {{ع}} است؛ زیرا در این [[آیه]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا...}}؛ بنابراین، آنان که از این [[ولایت]] سرباز می‌زنند، در متن [[دینی]] که مرضّی خداست، اخلال می‌کنند و [[اسلام]] آنان از دایره اسلام [[مرضی خدا]] بیرون خواهد بود. به نظر می‌رسد این بخش از [[خطبه غدیریه]] [[پیامبر اکرم]] {{صل}} به همین مطلب اشاره دارد:
اولاً: این نزول تأثیری عمیق در معنای «[[مولی]]» در حدیث {{متن حدیث|مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ‌}} خواهد داشت؛ زیرا آنچه موجب اکمال دین، اتمام نعمت، یأس کفار از [[دین]] می‌شود، تنها اعلان [[دوستی]] و [[وفاداری]] به [[امام علی]] {{ع}} نیست، بلکه رخدادی بزرگ در اعلان [[امامت]] و [[پیشوایی]] ایشان خواهد بود<ref>برای توضیح بیشتر، ر.ک: بررسی تطبیقی تفسیر آیه عصمت، بحث «بررسی و نقد شبهات پیرامون دیدگاه شیعه».</ref>.
{{متن حدیث|اللَّهُمَّ إِنَّكَ أَنْزَلْتَ عَلَيَّ إِنَّ الْإِمَامَةَ لِعَلِيٍّ وَلِيِّكَ عِنْدَ تَبْيِينِ ذَلِكَ بِتَفْضِيلِكَ إِيَّاهُ بِمَا أَكْمَلْتَ لِعِبَادِكَ مِنْ دِينِهِمْ وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ بِنِعْمَتِكَ وَ رَضِيتَ لَهُمُ الْإِسْلَامَ دِيناً فَقُلْتَ {{متن قرآن|وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ}}<ref>«و هر کس جز اسلام دینی گزیند هرگز از او پذیرفته نمی‌شود و او در جهان واپسین از زیانکاران است» سوره آل عمران، آیه ۸۵.</ref> اللَّهُمَّ إِنِّي أُشْهِدُكَ أَنِّي قَدْ بَلَّغْتُ}}؛ خداوندا، همانا تو بر من چنین نازل کردی که [[امامت]] برای علی ولی تو است؛ در آن هنگام که وی را [[برتری]] بخشیدی و با امامت او، [[دین]] بندگانت را کامل و [[نعمت]] را بر آنان تمام کردی و برای آنان اسلام را به عنوان دین، پسندیدی و فرمود: «هر کسی غیر از اسلام دینی جستجو کند، از او پذیرفتنی نیست و در [[آخرت]] از زیانکاران خواهد بود». خدایا، تو [[شاهد]] باش که من [[پیام]] تو را رساندم»<ref>فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ج۱، ص۲۲۵؛ ابن طاووس، التحصین، باب ۲۹، ص۵۸۴.</ref>.
 
ثالثاً: [[آیه اکمال]] با [[آیه تبلیغ]]<ref>یا آیه عصمت: مائده ۶۷.</ref>، [[آیات ولایت]]<ref>مائده، ۵۵ – ۵۶.</ref>، [[آیه اولی الامر]]<ref>نساء، ۵۹.</ref> و سایر [[آیات]] [[ولایت اهل بیت]]، [[ارتباط]] وثیق می‌یابد و در این زمینه مفسِّر یکدیگر می‌شوند و معنای هر کدام در جای خود آشکار می‌گردد؛ همان‌گونه که [[احادیث صحیح]] السند از مصادر [[روایی]] [[شیعی]] بر این مطلب دلالت می‌کند<ref>ر. ک: کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۸۹-۲۹۰، ح۴ و نیز ر. ک: ابن عقده، کتاب الولایة، ص۱۹۹.</ref><ref>[[فتح‌الله نجارزادگان|نجارزادگان، فتح‌الله]]، [[بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت (کتاب)|بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت]]، ص ۱۸۴.</ref>
ثانیاً: [[اسلامی]] که مورد [[رضایت]] خداست، مرتبط با [[ولایت امام علی]] {{ع}} است؛ زیرا در این [[آیه]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا...}}؛ بنابراین، آنان که از این [[ولایت]] سرباز می‌زنند، در متن [[دینی]] که مرضّی خداست، اخلال می‌کنند و [[اسلام]] آنان از دایره اسلام [[مرضی خدا]] بیرون خواهد بود. به نظر می‌رسد این بخش از [[خطبه غدیریه]] [[پیامبر اکرم]] {{صل}} به همین مطلب اشاره دارد: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ إِنَّكَ أَنْزَلْتَ عَلَيَّ إِنَّ الْإِمَامَةَ لِعَلِيٍّ وَلِيِّكَ عِنْدَ تَبْيِينِ ذَلِكَ بِتَفْضِيلِكَ إِيَّاهُ بِمَا أَكْمَلْتَ لِعِبَادِكَ مِنْ دِينِهِمْ وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ بِنِعْمَتِكَ وَ رَضِيتَ لَهُمُ الْإِسْلَامَ دِيناً فَقُلْتَ {{متن قرآن|وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ}}<ref>«و هر کس جز اسلام دینی گزیند هرگز از او پذیرفته نمی‌شود و او در جهان واپسین از زیانکاران است» سوره آل عمران، آیه ۸۵.</ref> اللَّهُمَّ إِنِّي أُشْهِدُكَ أَنِّي قَدْ بَلَّغْتُ}}؛ خداوندا، همانا تو بر من چنین نازل کردی که [[امامت]] برای علی ولی تو است؛ در آن هنگام که وی را [[برتری]] بخشیدی و با امامت او، [[دین]] بندگانت را کامل و [[نعمت]] را بر آنان تمام کردی و برای آنان اسلام را به عنوان دین، پسندیدی و فرمود: «هر کسی غیر از اسلام دینی جستجو کند، از او پذیرفتنی نیست و در [[آخرت]] از زیانکاران خواهد بود». خدایا، تو [[شاهد]] باش که من [[پیام]] تو را رساندم»<ref>فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ج۱، ص۲۲۵؛ ابن طاووس، التحصین، باب ۲۹، ص۵۸۴.</ref>.
 
ثالثاً: [[آیه اکمال]] با [[آیه تبلیغ]]<ref>یا آیه عصمت: مائده ۶۷.</ref>، [[آیات ولایت]]<ref>مائده، ۵۵ ـ ۵۶.</ref>، [[آیه اولی الامر]]<ref>نساء، ۵۹.</ref> و سایر [[آیات]] [[ولایت اهل بیت]]، [[ارتباط]] وثیق می‌یابد و در این زمینه مفسِّر یکدیگر می‌شوند و معنای هر کدام در جای خود آشکار می‌گردد؛ همان‌گونه که [[احادیث صحیح]] السند از مصادر [[روایی]] [[شیعی]] بر این مطلب دلالت می‌کند<ref>ر.ک: کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۸۹-۲۹۰، ح۴ و نیز ر.ک: ابن عقده، کتاب الولایة، ص۱۹۹.</ref>.<ref>[[فتح‌الله نجارزادگان|نجارزادگان، فتح‌الله]]، [[بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت (کتاب)|بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت]]، ص ۱۸۴.</ref>


== منابع ==
== منابع ==

نسخهٔ ‏۲۰ اکتبر ۲۰۲۲، ساعت ۰۹:۴۷

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیه اکمال دین است. آیه اکمال دین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه اکمال دین در قرآن - آیه اکمال دین در حدیث - آیه اکمال دین در علوم قرآنی - آیه اکمال دین در کلام اسلامی - آیه اکمال دین در معارف و سیره رضوی - آیه اکمال دین از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

شان نزول آیه اکمال در روایات

در متن روایاتی که از شاهدان نزول این آیه یعنی صحابه پیامبر اکرم (ص) به ما رسیده، درباره علت نزول این آیه تنها دو قول ذکر گردیده است که یکی قول ابن عباس است:

هنگامی که سوره برائت نازل شد و مشرکان از بیت الحرام رانده شدند، مسلمانان بدون شرکت مشرکان حج گزاردند. این از اتمام نعمت است که خداوند در این آیه فرموده است: «امروز برای شما دینتان را کامل کردم و نعمتم را به اتمام رساندم»[۱].

قول دوم با صراحت می‌گوید علت نزول این آیه به خاطر «نصب ولایت امام علی (ع)» است. این قول از امام علی (ع)[۲]، ابوسعید خدری[۳] و ابوهریره[۴] نقل شده که در آن می‌گوید: چون رسول خدا (ص) علی (ع) را در غدیرخم نصب کرد و مردم را به ولایت او فراخواند، جبرئیل برایشان این آیه را فرود آورد: «امروز دین‌تان را برای شما کامل کردم»[۵].

از ابن عباس[۶] و زید بن ارقم[۷] و جابر بن عبدالله انصاری[۸] نیز این قول نقل شده است.

قول اول که تنها از ابن عباس نقل شده، افزون بر آنکه احتمال دارد در مقام بیان یکی از مصادیق اتمام نعمت باشد نه آنکه علت نزول این آیه را بیان کند، مخالف با قول دیگر ابن عباس است که علت نزول را ولایت امام علی (ع) می‌داند[۹] و نیز مخالف با ظاهر آیه است که نشان می‌دهد در آن روز حادثه‌ای اتفاق افتاده که موجب اکمال دین (از یک سو) و یأس کفار از دین (از سوی دیگر) شده است و حال آنکه عدم شرکت مشرکان در اعمال حج، موجب اکمال دین و یأس کفار از دین نخواهد بود. این احتمال نیز وجود دارد که حدیث ابن عباس مدرّج باشد؛ یعنی این آیه را به عنوان شاهد در حدیث درج کرده‌اند، بدون آنکه به ناسازگاری آن با رویداد نزول سوره برائت و حذف مشرکان از بیت الحرام توجه داشته باشند.

روایاتی که درباره زمان و مکان نزول این آیه نیز نقل شده، دو دسته‌اند: یک دسته زمان نزول را در عرفه می‌دانند و دسته دیگر در غدیرخم و هر دو دسته در مصادر فریقین یافت می‌شود، با این تفاوت که تمام روایات شیعی اعم از روایاتی که بر نزول آیه در عرفه و یا غدیر دلالت دارد، جملگی آنها، علت نزول آیه را «اعلان ولایت امام علی (ع)» می‌دانند. اما روایات اهل سنت مختلف است؛ در برخی این علت بیان نشده و در یک روایت علت نزول «نفی مشرکان از خانه خدا» در حجة الوداع گفته شده است و در برخی از آنها نیز علت نزول آیه، اعلان ولایت امام علی (ع) است. در مصادر اهل سنت بنا به گفته آنان با سند صحیح و با چند طریق، نزول آیه در روز عرفه (در حجة الوداع) بوده است.

ابن کثیر در این باره می‌گوید: نزول آیه در عرفه امری معلوم و مقطوع است. در این باره احادیثی متواتر که در صحت آنها شکی نیست، وارد شده‌اند. قول درستی که شک و تردیدی در آن نیست، این است که آیه در روز جمعه در عرفه نازل شده است»[۱۰]؛

البته چنان که خواهید دید، این احادیث متواتر نیستند؛ زیرا حداکثر چهار نفر این حدیث را نقل کرده‌اند، هر چند سند برخی از آنها بنا به نظر اهل سنت صحیح است. در مصادر شیعی نیز در تفسیر العیاشی از امام صادق (ع) چنین نقل شده است: هنگامی که رسول خدا (ص) در عرفات در روز جمعه اقامت کردند، جبرئیل نزد ایشان آمد و عرض کرد: ای محمد، خداوند به شما سلام می‌رساند و می‌گوید: به امت خود بگو: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾، امروز برای شما دینتان را به وسیله ولایت علی بن ابی طالب کامل کردم ﴿وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا...﴾ و نعمتم را بر شما تمام نمودم و برای شما اسلام را به عنوان دین پسندیدم و پس از این بر شما چیزی نازل نخواهم کرد[۱۱].

مرحوم کلینی نیز با سند خود از ابی الجارود از امام باقر (ع) چنین نقل می‌کند: «از امام باقر (ع) شنیدم که فرمود: خداوند بر بندگانش پنج چیز را واجب کرد؛ آنان چهار چیز را گرفته و یکی را رها کردند. گفتم: آیا آنها را برای من نام می‌برید؟ فرمود: نماز... سپس زکات نازل شد... آنگاه روزه نازل شد... سپس حج نازل شد... و آنگاه ولایت نازل شد؛ همانا امر ولایت در روز جمعه در عرفه بر پیامبر آمد و خداوند چنین نازل کرد ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...﴾ پس کمال دین به ولایت علی بن ابی طالب (ع) است»[۱۲].

در تفسیر العیاشی این حدیث از جعفر بن محمد الخزاعی نقل شده است. وی (مانند سه حدیثی دیگر که عیاشی از او نقل می‌کند)[۱۳] تنها از پدرش از امام صادق (ع) حدیث نقل می‌کند و فردی مجهول است؛ یعنی توثیق و تضعیفی درباره او نیست[۱۴]. هر دو سند روایت کلینی نیز ضعیف[۱۵] و متن آن نیز مشوش می‌باشد.

دسته دوم این روایات درباره زمان و مکان نزول آیه، بر نزول آن در روز غدیر یا اندکی پس از آن دلالت دارد. این روایات در مصادر شیعی با سند صحیح و طرق متعدد[۱۶] و در مصادر اهل سنت نیز از صحابه‌ای که شاهد نزول آیه بوده‌اند، نقل شده‌اند، هر چند برخی از اهل سنت سند آنها را ضعیف می‌دانند[۱۷]. از جمله احادیث شیعی، حدیث صحیح السند مرحوم محمد بن یعقوب کلینی می‌باشد که از طریق علی بن ابراهیم از پدرش از ابن ابی عمیر از عمر بن اذینه از چند نفر حدیث را نقل کرده و آن چند نفر از امام باقر (ع) نقل کرده‌اند که در آن آمده است: فرایض یکی پس از دیگری نازل می‌شد و ولایت آخرین آنها بود که نازل شد و در پی آن خداوند ـ عزوجل ـ فرمود: «امروز برای شما دینتان را کامل و نعمتم را برای شما تمام کردم» آنگاه امام [در تبیین آیه] فرمود: خداوند می‌فرماید: پس از این فریضه، واجب دیگری برای شما نازل نخواهم کرد؛ زیرا [با امر ولایت] فرایض کامل شد»[۱۸].

این مضمون که امر ولایت را آخرین فریضه نازل شده از جانب خدا می‌داند، در چندین روایت شیعی به چشم می‌خورد[۱۹]. در مصادر شیعی حدیث نزول آیه اکمال درباره ولایت امام علی (ع) از رسول مکرم اسلام (ص)[۲۰]، امام علی (ع)[۲۱]، امام باقر (ع)[۲۲]، امام صادق (ع)[۲۳]، امام رضا (ع)[۲۴]، امام حسن عسکری (ع)[۲۵]، عبدالله بن عباس[۲۶]، ابوهریره[۲۷] و زید بن ارقم[۲۸] نقل شده است.

شاید بتوان بین دو دسته روایتی که درباره زمان و مکان نزول آیه اکمال است (نزول در عرفه، نزول در غدیر) جمع کرد تا تهافت بین آنها از میان برود. از جمله وجوه جمع این است که بگوییم: آیه اکمال دو بار نازل شده است، یکبار در عرفه و بار دیگر در غدیر و هر دو مربوط به اعلان ولایت امام علی (ع) است. شاهد بر این وجه جمع، حدیثی است که ابن طاووس از احمد بن محمد الطبری ـ معروف به خلیلی ـ نقل کرده است. وی در این روایت از امام باقر (ع) این‌گونه نقل کرده است: «چون پیامبر خدا (ص) در عرفه وقوف کردند، جبرئیل این آیه را نازل کرد و گفت: ای محمد (ص)، علی (ع) را بر پا کن و بر ولایت او بیعت بگیر... ؛ پس حضرت از توطئه اهل نفاق و شقاوت که مبادا در بین امت تفرقه بسازند یا آنان را به جاهلیت برگردانند، بیمناک شد؛ چراکه از دشمنی و کینه‌توزی عده‌ای نسبت به امام علی (ع) با خبر بودند. از این‌رو، از جبرائیل تضمین خواستند... تا به غدیرخم رسیدند.»..[۲۹].

برخی از بزرگان شیعه و برخی از اهل سنت نیز این احتمال را داده‌اند[۳۰]. توضیح اجمالی این مطلب بدین صورت است: چون در عرفه این آیه نازل شد، پیامبر خدا (ص) از توطئه جریان نفاق و تفرقه امت و ارتداد آنان (که بیش از این به تفصیل در بررسی آیه «عصمت» ملاحظه کردید) بیمناک شدند و اعلان رسمی آن را به تأخیر انداختند و از خداوند تضمین خواستند که در پی آن آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ﴾[۳۱] نازل شد و در آن تضمین خداوند با جمله ﴿وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾[۳۲] اعلان گردید. آنگاه حضرت در غدیر به طور رسمی ولایت امام علی (ع) را اعلان کردند و پس از آن دوباره آیه اکمال نازل شد. شاهد دیگر نیز روایتی از زید بن ارقم صحابی است که خود شاهد ماجرا بوده و در این باره می‌گوید: «همانا جبرئیل روح الامین بر رسول خدا (ص) که در عصر روز عرفه ولایت علی بن ابی طالب (ع) را فرود آورد، رسول خدا (ص) دلتنگ شدند؛ زیرا از تکذیب اهل نفاق و افک بیمناک بودند؛ به همین رو حضرت گروهی را که من نیز در میان آنان بودم، فرا خواند و در این باره با آنان مشورت کرد تا آن را در موسم اعلان فرماید، ولی ما نمی‌دانستیم در این باره چه بگوییم»[۳۳].

در این احتمال، آیه دو بار نازل شده و هر دو بار پیامبر اکرم (ص) آن را ابلاغ کرده‌اند؛ یکبار در عرفه برای برخی صحابه که برای استشاره جمع شدند، و یکبار در غدیر به طور رسمی برای عموم مردم.

احتمال دیگر آن است که آیه تنها در عرفه نازل شده و پیامبر خدا (ص) نیز در عرفه آن را ابلاغ کرده باشند و بار دیگر در غدیر نیز ابلاغ شده باشد؛ زیرا علت نزول آیه با مسئله غدیر و آیه عصمت ارتباط وثیق دارد[۳۴].

باز احتمالی دیگر نیز می‌توان وجه جمع ارائه کرد و آن اینکه پیامبر خدا (ص) در حجة الوداع در مکان‌های اجتماع عمومی مردم، از جمله در مسجد خیف[۳۵]، در روز عرفه[۳۶] و در غدیر[۳۷]، حدیث ثقلین و در حجة الوداع در خطبه عرفات، حدیث «اثْنَيْ عَشَرَ خَلِيفَةً»[۳۸] را اعلان کرده باشند. این مطلب ضمن آنکه نشان می‌دهد یکی از رسالت‌های پیامبر اکرم (ص) در حجة الوداع ـ افزون بر آموزش مناسک حج به مردم ـ اتمام حجت بر مردم درباره ثقلین بوده است، که از آن می‌توان چنین استفاده کرد: با اعلان رسمی حدیث ثقلین توسط پیامبر خدا (ص) در اجتماع مردم، یأس کفار، اکمال دین، اتمام نعمت، و خشنودی خدا از اسلام به وجود آمد و آیه اکمال به همین علت نازل شد و حضرت رسول (ص) نیز آن را در همان جا اعلان فرمود و حادثه غدیر در واقع شرح و توضیح پیامبر معظم اسلام (ص) درباره حدیث ثقلین بوده است.

این احتمال‌ها برای جمع بین دو دسته روایت است، ولی اگر نتوان آنها را جمع کرد، احادیثی که از نزول آیه در عرفه حکایت می‌کنند (به ویژه آن دسته احادیث که علت نزول را غیر از ولایت امام علی (ع) می‌داند) به دلیل ضعف‌های متعدد درون‌متنی و برون‌متنی ساقط خواهند بود که به تفصیل در بحث «ارزیابی و نقد دیدگاهای اهل سنت» خواهد آمد.

پس از اثبات این امر که آیه اکمال درباره ولایت امام علی (ع) نازل شده، می‌توان به چند نکته اساسی پی برد:

اولاً: این نزول تأثیری عمیق در معنای «مولی» در حدیث «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ‌» خواهد داشت؛ زیرا آنچه موجب اکمال دین، اتمام نعمت، یأس کفار از دین می‌شود، تنها اعلان دوستی و وفاداری به امام علی (ع) نیست، بلکه رخدادی بزرگ در اعلان امامت و پیشوایی ایشان خواهد بود[۳۹].

ثانیاً: اسلامی که مورد رضایت خداست، مرتبط با ولایت امام علی (ع) است؛ زیرا در این آیه می‌فرماید: ﴿وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا...﴾؛ بنابراین، آنان که از این ولایت سرباز می‌زنند، در متن دینی که مرضّی خداست، اخلال می‌کنند و اسلام آنان از دایره اسلام مرضی خدا بیرون خواهد بود. به نظر می‌رسد این بخش از خطبه غدیریه پیامبر اکرم (ص) به همین مطلب اشاره دارد: «اللَّهُمَّ إِنَّكَ أَنْزَلْتَ عَلَيَّ إِنَّ الْإِمَامَةَ لِعَلِيٍّ وَلِيِّكَ عِنْدَ تَبْيِينِ ذَلِكَ بِتَفْضِيلِكَ إِيَّاهُ بِمَا أَكْمَلْتَ لِعِبَادِكَ مِنْ دِينِهِمْ وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ بِنِعْمَتِكَ وَ رَضِيتَ لَهُمُ الْإِسْلَامَ دِيناً فَقُلْتَ ﴿وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾[۴۰] اللَّهُمَّ إِنِّي أُشْهِدُكَ أَنِّي قَدْ بَلَّغْتُ»؛ خداوندا، همانا تو بر من چنین نازل کردی که امامت برای علی ولی تو است؛ در آن هنگام که وی را برتری بخشیدی و با امامت او، دین بندگانت را کامل و نعمت را بر آنان تمام کردی و برای آنان اسلام را به عنوان دین، پسندیدی و فرمود: «هر کسی غیر از اسلام دینی جستجو کند، از او پذیرفتنی نیست و در آخرت از زیانکاران خواهد بود». خدایا، تو شاهد باش که من پیام تو را رساندم»[۴۱].

ثالثاً: آیه اکمال با آیه تبلیغ[۴۲]، آیات ولایت[۴۳]، آیه اولی الامر[۴۴] و سایر آیات ولایت اهل بیت، ارتباط وثیق می‌یابد و در این زمینه مفسِّر یکدیگر می‌شوند و معنای هر کدام در جای خود آشکار می‌گردد؛ همان‌گونه که احادیث صحیح السند از مصادر روایی شیعی بر این مطلب دلالت می‌کند[۴۵].[۴۶]

منابع

  1. نجارزادگان، فتح‌الله، بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت

پانویس

  1. ↑ فلما نزلت براءة فنفي المشركون عن بيت الحرام و حج المسلمون لا يشاركهم في البيت الحرام من المشركين فكان ذلك من تمام النعمة و هو قوله تعالى:﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي﴾، طبری، جامع البیان، ج۴، ص۸۱؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۳، ص۱۶-۱۷.
  2. ↑ کلینی، روضة الکافی، ص۲۷، ح۴؛ محمودی، ترتیب الامالی، ج۸، ص۱۱۹، ح۴۵۰۹.
  3. ↑ خوارزمی، مناقب، ص۱۳۵، ح۱۵۲؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۸، ص۲۹۰؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، ترجمة الامام علی بن ابی طالب (ع)، ج۲، ص۷۵، ح۵۷۵ - ۵۷۸ و ۵۸۵؛ ابن مغازلی، مناقب، ص۱۹، ح۲۴؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۳۸، ح۲۱۴؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۳، ص۱۶-۱۷؛ واحدی نیشابوری، اسباب النزول، ص۱۳۵. علامه امینی این روایات را تا حدودی استقصا کرده است. ر.ک: امینی، الغدیر، ج۱، ص۴۴۷- ۴۵۸ و ج۱، ص۲۳۰- ۲۳۹ (ط. قدیم).
  4. ↑ خوارزمی، مناقب، ص۱۳۵، ح۱۵۲؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۸، ص۲۹۰؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، ترجمة الامام علی بن ابی طالب (ع)، ج۲، ص۷۵، ح۵۷۵ - ۵۷۸ و ۵۸۵؛ ابن مغازلی، مناقب، ص۱۹، ح۲۴؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۳۸، ح۲۱۴؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۳، ص۱۶-۱۷؛ واحدی نیشابوری، اسباب النزول، ص۱۳۵. علامه امینی این روایات را تا حدودی استقصا کرده است. ر.ک: امینی، الغدیر، ج۱، ص۴۴۷- ۴۵۸ و ج۱، ص۲۳۰- ۲۳۹ (ط. قدیم).
  5. ↑ لما نصب رسول الله (ص) علياً يوم غدير خم فنادى له بالولاية هبط جبريل عليه بهذه الآية: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾.
  6. ↑ ر.ک: حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۴۶، ح۲۱۷.
  7. ↑ ر.ک: ابن طاووس، التحصین، ملحق به کتاب الیقین، ص۵۸۴، باب ۲۹.
  8. ↑ ر.ک: ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۳۱، به نقل از ابوالفتح نطنزی در کتاب الخصائص العلویة.
  9. ↑ ر.ک: حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۴۶، ح۲۱۷.
  10. ↑ فإن هذا (أي نزول الآية في عرفة) أمر معلوم مقطوع به... و قد وردت في ذلك احاديث متواترة لا يشك في صحتها... والصواب الذي لا يشك فيه و لا مرية أنها أنزلت يوم عرفة و كان يوم جمعة، ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۲، ص۱۲-۱۳. ابن کثیر در کتاب البدایة و النهایة می‌نویسد: و الله ما نزلت الآية إلا يوم عرفة قبل غدير خم بايام و الله تعالى أعلم؛ (ج ۵، اواخر سنة عشرة من الهجرة، ص۱۵۵) محققان مسند احمد نیز پس از دیگر روایات نزول این حدیث در روز عرفه، اسناد آن را بنا بر شرط بخاری و مسلم صحیح می‌دانند (ر.ک: ابن حنبل، مسند، ج۱، ص۳۲۰، ح۱۸۸ و ص۳۷۶، ح۲۷۳).
  11. ↑ «لَمَّا نَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ عَرَفَاتٍ يَوْمَ الْجُمُعَةِ أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ (ع) فَقَالَ لَهُ يَا مُحَمَّدُ إِنَّ اللَّهَ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ يَقُولُ لَكَ قُلْ لِأُمَّتِكَ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾ بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ﴿وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾ وَ لَسْتُ أُنْزِلُ عَلَيْكُمْ بَعْدَ هَذَا...»، تفسیر العیاشی، ج۲، ص۹، ح۱۱۰۸.
  12. ↑ «سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (ع) يَقُولُ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى الْعِبَادِ خَمْساً أَخَذُوا أَرْبَعاً وَ تَرَكُوا وَاحِداً قُلْتُ أَ تُسَمِّيهِنَّ لِي جُعِلْتُ فِدَاكَ فَقَالَ الصَّلَاةُ... ثُمَّ نَزَلَتِ الزَّكَاةُ... ثُمَّ نَزَلَ الصَّوْمُ... ثُمَّ نَزَلَ الْحَجُّ... ثُمَّ نَزَلَتِ الْوَلَايَةُ وَ إِنَّمَا أَتَاهُ ذَلِكَ فِي يَوْمِ الْجُمُعَةِ بِعَرَفَةَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...﴾ وَ كَانَ كَمَالُ الدِّينِ بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ (ع)...»، کلینی، الکافی، ج۱، کتاب الحجة، باب ما نص الله ـ عز وجل ـ و رسوله علی الائمة (ع) واحداً فواحداً، ص۲۹۰-۲۹۱، ح۶.
  13. ↑ ر.ک: تفسیر العیاشی، ج۳، ص۲۷۷.
  14. ↑ ر.ک: خوبی، معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۱۲۶، رقم ۲۲۹۶.
  15. ↑ ر.ک: مجلسی، مرآة العقول، ج۳، ص۲۵۹.
  16. ↑ ر.ک: مجلسی، مرآة العقول، ج۳، ص۲۶۱. مرحوم بحرانی این احادیث را یک‌جا آورده است. ر.ک: بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۳۴-۴۴۷؛ و نیز ر.ک: قمی مشهدی، کنز الدقائق، ج۴، ص۳۲-۳۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۳۷، ص۵۲.
  17. ↑ ر.ک: ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۲، ص۱۴ و سیوطی، الدر المنثور. ج۳، ص۱۹.
  18. ↑ «... وَ كَانَتِ الْفَرِيضَةُ تَنْزِلُ بَعْدَ الْفَرِيضَةِ الْأُخْرَى وَ كَانَتِ الْوَلَايَةُ آخِرَ الْفَرَائِضِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي...﴾ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ (ع) يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَا أُنْزِلُ عَلَيْكُمْ بَعْدَ هَذِهِ فَرِيضَةً قَدْ أَكْمَلْتُ لَكُمُ الْفَرَائِضَ»؛ کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۸۹، ح۴.
  19. ↑ ر.ک: بحرانی، البرهان، ج۱، ص۴۳۵-۴۴۶. وی از تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم، احتجاج طبرسی، مناقب سید رضی، تفسیر العیاشی و بصائر الدرجات این معنا را ذکر کرده است.
  20. ↑ ر.ک: محمودی، ترتیب الامالی (از امالی طوسی، مجلس ۱۸، ح۴۲)، ج۹، ص۱۴۹-۱۵۰ (از امالی صدوق)، ج۹، ص۱۳۸ - ۱۳۹، ح۵۲۷۵.
  21. ↑ کلینی، روضة الکافی، ص۲۷، ح۴؛ محمودی، ترتیب الامالی، ج۸، ص۱۱۹-۱۲۰، ح۴۵۰۹ و ج۹، ص۱۷-۱۸، ح۵۱۱۳.
  22. ↑ تفسیر العیاشی، ج۱، ص۹، ح۱۱۷۸.
  23. ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۳، ص۱۴۵، ح۳۱۷.
  24. ↑ محمودی، ترتیب الامالی (از امالی صدوق)، ج۳، ص۲۵-۲۶، ح۱۰۹۱.
  25. ↑ محمودی، ترتیب الامالی (از امالی طوسی)، ج۳، ص۳۱۹، ح۱۳۹۰ و نیز ر.ک: صدوق، علل الشرایع، ص۲۴۹، باب ۱۸۲، ح۶.
  26. ↑ محمودی، ترتیب الامالی (از امالی صدوق)، ج۴، ص۱۴۱-۱۴۳، ح۱۶۹۹.
  27. ↑ محمودی، ترتیب الامالی (از امالی صدوق)، ج۴، ص۱۳۶، ح۱۶۹۳ و ج۹، ص۱۳۸، ح۵۳۷۴.
  28. ↑ ابن طاووس، التحصین (ملحق به کتاب الیقین)، ص۵۸۴، باب ۲۹.
  29. ↑ ر.ک: همو، الیقین، باب ۱۲۷، ص۳۴۴؛ و نیز، همو، التحصین، الباب ۲۹، القسم الأول.
  30. ↑ ر.ک: مجلسی، مرآة العقول، ج۳، ص۲۶۰؛ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۳۰.
  31. ↑ «ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان» سوره مائده، آیه ۶۷.
  32. ↑ «و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد» سوره مائده، آیه ۶۷.
  33. ↑ «إِنَّ جَبْرَئِيلَ الرُّوحَ الْأَمِينَ نَزَلَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (ص) بِوَلَايَةِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَشِيَّةَ عَرَفَةَ فَضَاقَ بِذَلِكَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) مَخَافَةَ تَكْذِيبِ أَهْلِ الْإِفْكِ وَ النِّفَاقِ- فَدَعَا قَوْماً أَنَا فِيهِمْ- فَاسْتَشَارَهُمْ فِي ذَلِكَ لِيَقُومَ بِهِ فِي الْمَوْسِمِ فَلَمْ نَدْرِ مَا نَقُولُ لَهُ...»، تفسیر العیاشی، ج۲، ص۳۰۱، ح۱۹۹۶ و به نقل از وی: حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۵۶، ح۳۶۸، فتال نیشابوری نیز همین مضمون را به صورت مرسل از امام باقر (ع) نقل می‌کند. ر.ک: روضة الواعظین، ج۱، ص۲۱۶، ح۲۰۹.
  34. ↑ علامه طباطبایی احتمال می‌دهد روز نزول آیه، عرفه و روز ابلاغ آن در غدیر باشد (ر.ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۱۹۶).
  35. ↑ ر.ک: هیثمی، الصواعق المحرقة، ص۱۵۰.
  36. ↑ ر.ک: سنن الترمذی، ج۵، ص۶۲۱، ح۳۷۸۶؛ سمهودی، جواهر العقدین، ص۲۳۴؛ تاریخ الیعقوبی، ج۲ (حجة الوداع)، ص۱۱۲.
  37. ↑ ر.ک: ابن ابی عاصم، کتاب السنة، ص۶۲۹، ح۱۵۵۱ - ۱۵۵۵؛ ابن مغازلی، مناقب، ص۱۶، ص۲۳، برای تفصیل بیشتر درباره مکان‌ها و زمان‌های صدور حدیث ثقلین ر.ک: لجنة التحقیق، کتاب الله و اهل البیت فی حدیث التقلین.
  38. ↑ ابن حنبل، مسند، ج۷، ص۴۰۵، ح۲۰۸۴۰ و ص۴۲۹، ح۲۰۹۹ و....
  39. ↑ برای توضیح بیشتر، ر.ک: بررسی تطبیقی تفسیر آیه عصمت، بحث «بررسی و نقد شبهات پیرامون دیدگاه شیعه».
  40. ↑ «و هر کس جز اسلام دینی گزیند هرگز از او پذیرفته نمی‌شود و او در جهان واپسین از زیانکاران است» سوره آل عمران، آیه ۸۵.
  41. ↑ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ج۱، ص۲۲۵؛ ابن طاووس، التحصین، باب ۲۹، ص۵۸۴.
  42. ↑ یا آیه عصمت: مائده ۶۷.
  43. ↑ مائده، ۵۵ ـ ۵۶.
  44. ↑ نساء، ۵۹.
  45. ↑ ر.ک: کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۸۹-۲۹۰، ح۴ و نیز ر.ک: ابن عقده، کتاب الولایة، ص۱۹۹.
  46. ↑ نجارزادگان، فتح‌الله، بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت، ص ۱۸۴.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=آیه_اکمال_دین_در_حدیث&oldid=1148214»