آفرینش در معارف و سیره رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

در [[عرف]] [[اهل فلسفه]] عمدتاً ماده “خلق” برای [[آفرینش]] [[امور مادی]] به کار می‌رود، اما در قرآن و [[روایات]] چنین اختصاصی وجود ندارد و برای آفرینش مجردات نیز همین ماده استفاده شده، چنان که در روایات از [[خلق]] [[عقل]] سخن رفته است<ref>الکافی، ج۱، ص۹-۱۰.</ref>. بر اساس قرآن در [[خالق]] بودن [[خداوند]] تردیدی نیست<ref>{{متن قرآن|اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ}} «خداوند آفریننده همه چیز است و او بر هر چیزی نگاهبان است» سوره زمر، آیه ۶۲؛ {{متن قرآن|ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ}} «این است خداوند پروردگار شما، آفریننده هر چیز که هیچ خدایی جز او نیست پس چگونه (از حق) بازگردانده می‌شوید؟» سوره غافر، آیه ۶۲؛ {{متن قرآن|هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ}} «اوست خداوند آفریننده پدیدآور نگارگر، نام‌های نکوتر او راست؛ هر چه در آسمان‌ها و زمین است او را به پاکی می‌ستایند و او پیروزمند فرزانه است» سوره حشر، آیه ۲۴.</ref> و [[خداوند]] آفرینش خود را [[نیکو]] و به اندازه می‌داند<ref>{{متن قرآن|الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسَانِ مِنْ طِينٍ}} «اوست که هر چه آفرید نیکو آفرید و آفرینش آدمی را از گلی آغازید» سوره سجده، آیه ۷؛ {{متن قرآن|اللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَحْمِلُ كُلُّ أُنْثَى وَمَا تَغِيضُ الْأَرْحَامُ وَمَا تَزْدَادُ وَكُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدَارٍ}} «و خداوند می‌داند که هر مادینه چه در شکم دارد و بچّه‌دان‌ها چه می‌کاهند و چه می‌افزایند و هر چیز نزد او اندازه‌ای دارد» سوره رعد، آیه ۸؛ {{متن قرآن|الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيرًا}} «همان که فرمانفرمایی آسمان‌ها و زمین او راست و فرزندی نگزیده است و در فرمانفرمایی او را انبازی نیست و هر چیز را آفرید آنگاه آن را به شایستگی اندازه نهاد» سوره فرقان، آیه ۲؛ {{متن قرآن|إِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ}} «ما هر چیزی را به اندازه‌ای آفریده‌ایم» سوره قمر، آیه ۴۹.</ref> و اشاره می‌کند که همه [[عوالم]] زیرین و زبرین مخلوق اوست و در مدت شش [[روز]] آنها را [[آفریده]] است<ref>{{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَلَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ}} «و اوست که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید و اورنگ (فرمانفرمایی) وی بر آب قرار داشت تا شما را بیازماید که کدام نکوکردار ترید و اگر بگویی که شما پس از مرگ برانگیخته خواهید شد بی‌گمان کافران می‌گویند این جز جادویی آشکار نیست» سوره هود، آیه ۷؛ {{متن قرآن|إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مَا مِنْ شَفِيعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ}} «به راستی پروردگارتان خداوندی است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت؛ کار (هستی) را کارسازی می‌کند، هیچ میانجی مگر با اذن او (در کار) نیست، این است خداوند پروردگار شما، او را بپرستید! آیا پند نمی‌گیرید؟» سوره یونس، آیه ۳.</ref>.<ref>[[مهدی کمپانی زارع|کمپانی زارع، مهدی]]، [[آفرینش - کمپانی زارع (مقاله)| مقاله «آفرینش»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا ج۱]]، ص ۱۳۳-۱۴۱.</ref>

آفرینش در سخن امام منحصر در ایجاد ابتدایی أشیا نیست و بقای مستدام آنها را نیز شامل می‌شود. این مطلبی است که ایشان طی [[تمثیل]] آینه متذکر می‌شود<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۱۷۲.</ref>. [[امام رضا]] {{ع}} در مقام پاسخ به [[عمران صابی]] که از نسبت [[خداوند]] [[خالق]] و مخلوقاتش می‌پرسد، به نسبت آینه و تصویر شخص مقابل آینه توجه می‌دهد و این تمثیل را “مثل اعلی” می‌نامد و می‌گوید این تمثیل برای بیان این نسبت در همه حال [[بهترین]] تمثیل است و جایی برای اشکال [[جاهلان]] در آن وجود ندارد<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۱۷۲.</ref>. تعبیر “مثل اعلی” اشاره‌ای به [[آیه]] {{متن قرآن|لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَلِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلَى وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ}}<ref>«مثل بد از آن آنان است که به جهان واپسین ایمان ندارند و مثل برتر از آن خداوند است و اوست که پیروز فرزانه است» سوره نحل، آیه ۶۰.</ref> دارد. البته نزدیک به این تعبیر در آیه {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَى فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ}}<ref>«و اوست که آفریدن (آفریدگان) را می‌آغازد سپس آن را باز می‌آورد و این بر او آسان‌تر است و در آسمان‌ها و زمین مثل برتر، او راست و او پیروزمند فرزانه است» سوره روم، آیه ۲۷.</ref> نیز دیده می‌شود. طبق بیان [[امام]]، مثال آینه مصداق {{متن قرآن|الْمَثَلُ الْأَعْلَى}} برای [[آفرینش]] خداست. اما اینکه چرا امام تمثیل آینه را مثل اعلی دانسته ناظر به خصائص این تمثیل در ایضاح بحث [[خلقت]] و رابطه خالق و مخلوق است. در این تمثیل، همان گونه که شخص ناظر در آینه دستخوش هیچ تغییری در اصل وجود نمی‌شود، خداوند نیز با آفرینش [[مخلوقات]] زیادت و نقصان نمی‌یابد. این خصیصه مهم در دیگر امثال رایج در این بحث یافت نمی‌شود. در تمثیل‌هایی چون شراب و جام<ref>دیوان عراقی، ص۱۶۹.</ref>، آهن و [[آتش]]<ref>مثنوی معنوی، ص۲۳۴.</ref>، موج و دریا<ref>الفتوحات المکیة، ج۲، ص۲۹۴.</ref> و نظایر آن اشکالاتی چون شائبه [[مادیت]]، جزء داشتن، [[تغییر]] و دگرگونی و حتی [[حلول]] وجود دارد؛ در صورتی که [[تمثیل]] آینه از همه این نقائص مبراست. اگر چنان که [[امام]] در تمثیل مزبور مراد می‌کند، [[جهان]] به مثابه آینه‌ای [[خدا]] را بنماید، در [[حق متعال]] هیچ زیادت و نقصانی ایجاد نخواهد شد. در تمثیل آینه به هیچ وجه آینه در شخص ناظر از حیث ذات [[تغییر]] و تأثیری نخواهد داشت. یکی دیگر از خصائص این تمثیل آن است که در آن تصویر آینه [[قائم]] به شخص ناظر است که نشان می‌دهد [[مخلوقات]] نیز هیچ استقلالی از خود ندارند. آینه وقتی آینه است که به صورت شیء مستقل مورد توجه قرار نگیرد. اساساً در نگریستن به آینه اگر حدود آن در نظر نیاید، هیچ گاه نمی‌توان از هستی آن [[آگاهی]] یافت و دیگر نما و فانی است. البته بزرگی و کوچکی آینه در نمودن ناظر و محدود نمودن تصویر سهم شایانی دارند. از این روست که خدای نامتناهی، مخلوقات متناهی دارد و با آنکه هیچ حدود و اعراضی ندارد، مصنوعاتش به هزاران کم و کیف متصف‌اند. اگر بی‌شمار آینه نیز در مقابل ناظر قرار گیرد باز هم بقای همه تصاویر به حضور وی در مقابل آن آینه خواهد بود. این تمثیل به ما می‌نماید که [[خداوند]] نه تنها علت موجده [[جهان هستی]]، که علت استمرار بقای آن است. خدا چنان که [[یهود]] [[گمان]] می‌برند پس از [[خلقت]] عالم دستش بسته نمی‌شود<ref>{{متن قرآن|وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا وَأَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ كُلَّمَا أَوْقَدُوا نَارًا لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ}} «و یهودیان گفتند که دست خداوند بسته است، دستشان بسته باد و بر آنچه گفته‌اند لعنت بر ایشان باد بلکه دست‌های او باز است و هرگونه بخواهد می‌بخشد و بی‌گمان آنچه به سوی تو از سوی پروردگارت فرو فرستاده شده است بر سرکشی و کفر بسیاری از آنان می‌افزاید؛ و میان آنان تا رستخیز دشمنی و کینه‌جویی افکندیم؛ هر بار که آتشی را برای جنگ بر افروختند خداوند آن را خاموش گردانید؛ و در زمین به تباهی می‌کوشند و خداوند تبهکاران را دوست نمی‌دارد» سوره مائده، آیه ۶۴.</ref> و هر دم در خلقتی تازه است و مخلوقاتش از حیث وجودی دم به دم [[نیازمند]] اویند، همچنان که وجود تصویر در آینه نیازمند حضور پیوسته شخص در مقابل آینه است. [[درک]] و تبیین [[تمثیل]] مزبور بدون [[فهم]] [[خلق]] مدام بسیار دشوار و حتی محال است. پس از آنکه نسبت [[حق]] و [[مخلوقات]] در منظری کلی دانسته شد، باید معلوم شود خلق [[الهی]] چه گونه خلقی است<ref>[[مهدی کمپانی زارع|کمپانی زارع، مهدی]]، [[آفرینش - کمپانی زارع (مقاله)| مقاله «آفرینش»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا ج۱]]، ص ۱۳۳-۱۴۱.</ref>.

یکی از مهم‌ترین آیاتی که [[امام رضا]] {{ع}} در بحث از [[آفرینش]] ابداعی [[تفسیر]] می‌کند [[آیه شریفه]] {{متن قرآن|إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ}}<ref>«فرمان او جز این نیست که چون چیزی را بخواهد بدو می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره یس، آیه ۸۲.</ref> است. ایشان آفرینش از طریق این کلمه را آفرینش ابداعی می‌داند و بر آن است آنچه به وسیله آن در وجود می‌آید، مصنوع خداست<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۱۷۴.</ref>. {{متن قرآن|كُنْ}} را کلمه وجودی گویند و چنان که در [[آیه]] مذکور آمده، ظهور همه اشیاء به آن است. در این آیه شریفه تعبیر {{متن قرآن|إِذَا أَرَادَ}} طبق [[سخن امام]] عبارت دیگری از “ابداع” است. این مطلب در آیه {{متن قرآن|إِنَّمَا قَوْلُنَا لِشَيْءٍ إِذَا أَرَدْنَاهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ}}<ref>«سخن ما برای (پدید آمدن) چیزی چون آن را اراده کنیم تنها این است که بدان می‌گوییم: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره نحل، آیه ۴۰.</ref> نیز قابل [[مشاهده]] است و همچنین در [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ}}<ref>«پدیدآور آسمان‌ها و زمین است و چون (انجام) کاری را بخواهد تنها می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره بقره، آیه ۱۱۷.</ref>. برخی از [[مفسران]] بر آن‌اند که عبارت {{متن قرآن|إِذَا أَرَادَ شَيْئًا}} بدون اینکه محذوفی معنوی داشته باشد، این‌گونه است که {{عربی|إذا أراد إيجاد شيء}} و آن را نیز برخاسته از سیاق آیه می‌دانند<ref>المیزان، ج۸ ص۳۲۰؛ ج۱۷، ص۱۱۵.</ref>، اما آن چنان که از کلام امام دانسته می‌شود نیازی به این [[تکلف]] نیست و اینکه ایشان [[ابداع]] و [[اراده]] را هم معنا می‌داند، مشکل مرتفع می‌شود. روشن است که مخاطب کلمه [[وجودیه]]{{متن قرآن|كُنْ فَيَكُونُ}}، با توجه به [[تمثیل]] آینه، صورت [[علمی]] موجودات نزد [[حق]] است و مخاطب این کلمه به هیچ وجه وجودی [[عینی]] ندارد و گرنه نیازی به ایجاد نداشت. همچنین مخاطب آن عدم مطلق نیز نیست. بنابراین، آنچه از این آیه استفاده می‌شود آن است که ابداع و ایجاد موجودات بی‌هیچ ماده و مدت و آلتی تحقق می‌پذیرد و [[خلقت]] از جانب وی همواره ابداعی است و این همان فاعلیت فاعل [[حقیقی]] است. اذهان مأنوس با [[افعال]] بشری [[خالقیت]] چنین فاعلی را [[درک]] نمی‌کنند. از این رو، [[خداوند]] در مقام مواجهه با [[منکران]] [[معاد]] با بیانی اقناعی و در سطح درکشان به ایشان توجه می‌دهد که همان کس که اول بار شما را آفرید، شما را زنده می‌کند و باز می‌گرداند، زیرا خلقت دوم، از خلقت نخست آسان‌تر است<ref>{{متن قرآن|قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ وَأَقِيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ}} «بگو: پروردگارم به دادگری فرمان داده است و در هر نمازگاهی روی خود را (به سوی او) راست گردانید و او را در حالی که دین را برای وی ناب می‌سازید بخوانید؛ چنان که شما را در آغاز آفرید (به سوی او) باز می‌گردید» سوره اعراف، آیه ۲۹؛ {{متن قرآن|وَقَالُوا أَإِذَا كُنَّا عِظَامًا وَرُفَاتًا أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقًا جَدِيدًا * قُلْ كُونُوا حِجَارَةً أَوْ حَدِيدًا * أَوْ خَلْقًا مِمَّا يَكْبُرُ فِي صُدُورِكُمْ فَسَيَقُولُونَ مَنْ يُعِيدُنَا قُلِ الَّذِي فَطَرَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَسَيُنْغِضُونَ إِلَيْكَ رُءُوسَهُمْ وَيَقُولُونَ مَتَى هُوَ قُلْ عَسَى أَنْ يَكُونَ قَرِيبًا}} «و گفتند: آیا هنگامی که استخوان‌هایی شویم و خاکستری با آفرینشی تازه برانگیخته می‌شویم؟ * بگو: سنگ باشید یا آهن * یا آفریده‌ای از آن دست که در دل‌هایتان بزرگ می‌نماید (باز هم پس از مرگ برانگیخته می‌شوید)؛ خواهند گفت: چه کس ما را (پس از مردن) باز می‌گرداند؟ بگو: همان که نخست بار شما را آفرید؛ آنگاه به سوی تو (به انکار) سر خواهند جنباند و می‌گویند که: در چه هنگام خواهد بود؟ بگو بسا که نزدیک باشد!» سوره اسراء، آیه ۴۹-۵۱.</ref>. [[خالقیت]] [[الهی]]، ابداعی است و چنین فاعلی دچار عجز و خستگی نمی‌شود و هر خلقتی برای وی همانند خلقت‌های دیگر است. [[امام رضا]] {{ع}} این مطلب را از [[امام علی]] {{ع}} نیز ضمن خطبه‌ای در باب [[توحید]] نقل می‌کند<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۱۲۱.</ref>.<ref>[[مهدی کمپانی زارع|کمپانی زارع، مهدی]]، [[آفرینش - کمپانی زارع (مقاله)| مقاله «آفرینش»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا ج۱]]، ص ۱۳۳-۱۴۱.</ref>

در باب [[خلقت]] [[مخلوقات]] مادی نیز در سخنان امام رضا {{ع}} مطالب مهمی ملاحظه می‌شود. [[امام]] به [[پیروی]] از [[قرآن]]<ref>{{متن قرآن|اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ مَا لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا شَفِيعٍ أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ}} «خداوند همان است که آسمان‌ها و زمین و آنچه را که میان آنهاست در شش روز آفرید سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت؛ شما را هیچ دوست و میانجی‌یی جز او نیست؛ آیا پند نمی‌گیرید؟» سوره سجده، آیه ۴؛ {{متن قرآن|إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ}} «به راستی پروردگارتان همان خداوند است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت، شب را بر روز می‌پوشاند -که آن را شتابان می‌جوید- و خورشید و ماه و ستارگان را رام فرمان خویش آفرید؛ آگاه باشید که آفرینش و فرمان او راست؛ بزرگوار است خداوند پروردگار جهانیان» سوره اعراف، آیه ۵۴.</ref>خلقت [[زمین]] و [[آسمان]] را در شش [[روز]] می‌داند، اما به نکته مهمی اشاره می‌کند و می‌فرماید گرچه [[خداوند]] آسمان و زمین را در شش روز آفرید، اما قادر بود که همه آنها را در یک چشم بر هم نهادن بیافریند<ref>التوحید، ص۳۲۰؛ عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۱۳۴.</ref>. در واقع از آنجا که [[خلق]] [[امور مادی]] مستلزم وجود پاره‌ای استعدادات است، [[آفرینش]] زمین و آسمان به تدریج صورت پذیرفته است. اینکه قرآن [[آفرینش آسمان]] و زمین را در شش روز دانسته به هیچ وجه به معنای شناخته شده “روز” نزد ما نیست، زیرا در قرآن ذکر شده “یک روز نزد پروردگارت به منزله هزار سال است که شما می‌شمارید”<ref>{{متن قرآن|وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَلَنْ يُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ وَإِنَّ يَوْمًا عِنْدَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ}} «و از تو به شتاب، عذاب می‌خواهند و هرگز خداوند در وعده خود خلاف نمی‌ورزد و همانا یک روز نزد پروردگارت برابر هزار سال است از آنچه شما برمی‌شمارید» سوره حج، آیه ۴۷؛ {{متن قرآن|يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ}} «کار (جهان) را از آسمان تا زمین تدبیر می‌کند سپس (کردارها) در روزی که در شمار شما هزار سال است به سوی او بالا می‌رود» سوره سجده، آیه ۵.</ref> و می‌تواند اشاره‌ای به مراحل [[تکوین]] کائنات در شش مرحله داشته باشد. [[امام رضا]] {{ع}} به نقل از [[امام علی]] {{ع}} از ماده نخستین [[آفرینش]] [[آسمان‌ها]]، [[زمین]] و کوه‌ها سخن می‌گوید. به بیان ایشان، آفرینش آسمان‌ها از دخان، آفرینش زمین از کف روی آب و [[خلقت]] کوه‌ها از امواج است<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۲۴۱.</ref>. درباره [[آفرینش آسمان]] در [[قرآن]] نیز چنین بیانی وجود دارد<ref>{{متن قرآن|ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ}} «سپس به آسمان رو آورد که (چون) دودی بود و به آن و به زمین فرمود: خواه یا ناخواه بیایید! گفتند: فرمانبردارانه آمدیم» سوره فصلت، آیه ۱۱.</ref>. آنچه در این [[روایات]] آمده نشان از آن دارد که آفرینش [[امور مادی]] برخلاف امور مجرد [[نیازمند]] ماده و مدت بوده است و از این رو احوال و ادوار مختلفی بر زمین و [[آسمان]] گذشته که به چنین شکل و خواصی رسیده‌اند. [[بهترین]] [[گواه]] این سخن [[تغییر]] شکل آسمان و زمین از ظاهر ماده‌ای که در [[روایت]] ذکر شد به هیأت کنونی آن است. چنان که از مفهوم [[روز]] در لسان قرآن بر می‌آید، قرآن [[معتقد]] است هزاران هزار سال گذشته است که کائنات به وضعیت فعلی خود رسیده‌اند و دفعتاً واجد چنین هیأتی نگشته‌اند. از [[سخنان امام علی]] {{ع}} استفاده می‌شود در [[آغاز آفرینش]]، سطح زمین را آب‌های حاصل از باران‌های سیلابی فرا گرفته بود، چنان که چیزی از [[زمین]] نمایان نبود و اندک اندک این آب‌ها کم شدند و خشکی‌ها به وجود آمدند<ref>نهج البلاغه، صبحی صالح، ص۱۳۱-۱۳۲.</ref>. در [[سخنان امام رضا]] {{ع}} نیز تدریجی بودن [[خلق]] [[امور مادی]] محل توجه است<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۱۳۴.</ref>.<ref>[[مهدی کمپانی زارع|کمپانی زارع، مهدی]]، [[آفرینش - کمپانی زارع (مقاله)| مقاله «آفرینش»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا ج۱]]، ص ۱۳۳-۱۴۱.</ref>

یکی از مباحث مطرح شده در سخنان امام رضا {{ع}} در باب [[خلقت]]، توجه به تنوع و کثرت [[مخلوقات]] [[خداوند]] است. طبق بیان [[امام]]، خداوند مخلوقات خود را یک نوع نیافرید و آنها را گوناگون خلق کرد، تا در خاطری این [[اندیشه]] ایجاد نشود که خداوند عاجز است و صورتی به [[ذهن]] ملحدی خطور نکند، مگر آنکه خداوند مانند آن صورت، مخلوقاتی داشته باشد و نیز کسی نگوید آیا [[خدا]] می‌تواند به فلان صورت و شکل موجودی بیافریند، مگر اینکه مثل آن را در [[آفریدگان]] خداوند بیابد، و با توجه به انواع گوناگون خلق اوست که دانسته می‌شود خداوند بر هر چیزی تواناست<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۲، ص۷۵.</ref>. این سخن امام علاوه بر آنکه تنوع شگفت مخلوقات [[الهی]] را نشان می‌دهد، بیانگر این مطلب است که [[آفرینش الهی]] [[بهترین]] [[نظام]] ممکن و در اصطلاح “نظام احسن” است و هر چه در این عالم امکان خلق شدن داشته، به بهترین صورتی خلق شده است. حال اگر در چنین عالمی اموری نامطلوب و حتی [[شرور]] رخ می‌دهد، ربطی به اساس [[جهان]] ندارد، بلکه بر آمده از تزاحم [[خواص]] و کارکردهای مخلوقات مادی است و این خاص عالم ماده است. چنین تنوع و کثرتی در مخلوقات عالم ماورای ماده نیز وجود دارد، اما آنچه در عالم ماده ملاحظه می‌شود، در آن صورت نمی‌پذیرد<ref>نهج البلاغه، صبحی صالح، ص۱۲۹-۱۳۰.</ref>. این مقایسه نشان می‌دهد که امور نامطلوب و شرور از لوازم ماده است و ربطی به خلقت الهی ندارد. در [[روایت]] پیش‌گفته، ارتباط [[قدرت]] و [[علم]] و خلقت الهی نیز نشان داده می‌شود. خداوند خلقت هر آنچه را می‌داند، می‌تواند و چون چیزی نیست که او نداند، پس بر خلق هر چیزی تواناست. البته این سخن شامل محالات [[عقلی]] نیست. در باب [[علم الهی]] پیش از وجود یافتن [[مخلوقات]] روایتی از [[امام رضا]] {{ع}} منقول است. نقل شده که شخصی از ایشان پرسید: آیا [[خداوند]] می‌داند چیزی که موجود نیست، اگر قرار بود موجود باشد، چگونه خواهد بود؟ [[امام]] فرمود [[خدا]] داناست به اشیا پیش از وجود آنها. خداوند درباره سخن [[جهنمیان]] که می‌گویند اگر به [[دنیا]] باز گردند [[کار نیک]] انجام می‌دهند، می‌فرماید اگر به دنیا بازگردانده می‌شدند، به [[کارهای ناپسند]] و [[نهی]] شده روی می‌آوردند و آنان [[دروغ]] می‌گویند<ref>{{متن قرآن|بَلْ بَدَا لَهُمْ مَا كَانُوا يُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}} «(چنین نیست) بلکه آنچه از پیش پنهان می‌داشتند برای آنان آشکار گردید و اگر بازگردانده شوند به همان چیزهایی که از آن نهی شده بودند باز می‌گردند و بی‌گمان آنان دروغ پردازند» سوره انعام، آیه ۲۸.</ref>. پس خداوند بر این مطلب [[آگاه]] است که اگر آنان به دنیا بازگردند چه می‌کنند. همچنین خداوند وقتی [[فرشتگان]] به [[آفرینش آدم]] [[اعتراض]] کردند، بدیشان گفت: من چیزی را می‌دانم که شما نمی‌دانید<ref>{{متن قرآن|وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ}} «و (یاد کن) آنگاه را که پروردگارت به فرشتگان فرمود: می‌خواهم جانشینی در زمین بگمارم، گفتند: آیا کسی را در آن می‌گماری که در آن تباهی می‌کند و خون‌ها می‌ریزد در حالی که ما تو را با سپاس، به پاکی می‌ستاییم و تو را پاک می‌شمریم؛ فرمود: من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید» سوره بقره، آیه ۳۰.</ref>. پس [[علم خدا]] پیش از [[خلق]] مخلوقات است<ref>التوحید، ص۱۳۶.</ref>. از این [[روایت]] استفاده می‌شود که مخلوقات خداوند پیش از به وجود آمدن، “عدم مطلق” نیستند<ref>[[مهدی کمپانی زارع|کمپانی زارع، مهدی]]، [[آفرینش - کمپانی زارع (مقاله)| مقاله «آفرینش»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا ج۱]]، ص ۱۳۳-۱۴۱.</ref>.

[[خداوند]] به [[انسان]] هشدار می‌دهد که بیان [[آیات]] مربوط به [[خلقت]] برای [[آگاهی]] و تنبه اوست و باید بدان‌ها و به ویژه خود انسان به عنوان نشانه‌های [[قدرت]] و [[عظمت]] [[الهی]] توجه شود<ref>{{متن قرآن|إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ}} «بی‌گمان در آفرینش آسمان‌ها و زمین و پیاپی آمدن شب و روز نشانه‌هایی برای خردمندان است» سوره آل عمران، آیه ۱۹۰؛ {{متن قرآن|فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ مِمَّ خُلِقَ}} «پس انسان باید بنگرد که او را از چه آفریده‌اند» سوره طارق، آیه ۵؛ {{متن قرآن|وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ}} «و از نشانه‌های او این است که از خودتان همسرانی برایتان آفرید تا کنار آنان آرامش یابید و میان شما دلبستگی پایدار و مهر پدید آورد؛ بی‌گمان در این، نشانه‌هایی است برای گروهی که می‌اندیشند» سوره روم، آیه ۲۱؛ {{متن قرآن|فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجًا يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ}} «پدیدآورنده آسمان‌ها و زمین است، برای شما از خودتان همسرانی آفرید و (نیز) از چارپایان جفت‌هایی (پدید آورد)، شما را با آن (آفریدن جفت) افزون می‌گرداند، چیزی مانند او نیست و او شنوای بیناست» سوره شوری، آیه ۱۱.</ref>. خداوند گاه در [[قرآن]] از طریق توجه دادن به آفرینشگری خویش به [[انکار]] و [[عناد]] [[کافران]] و [[مشرکان]] و [[دهریان]] نیز پاسخ می‌دهد<ref>{{متن قرآن|أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيْرِ شَيْءٍ أَمْ هُمُ الْخَالِقُونَ * أَمْ خَلَقُوا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بَلْ لَا يُوقِنُونَ}} «آیا از هیچشان آفریده‌اند یا خود آفریننده (خویش)‌اند؟ * یا مگر آسمان‌ها و زمین را آفریده‌اند؟ (نه،) بلکه باور ندارند» سوره طور، آیه ۳۵-۳۶.</ref>.<ref>منابع: قرآن کریم؛ الاختصاص، محمد بن محمد معروف به شیخ مفید (۴۱۳ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری - سید محمود زرندی، بیروت، دار المفید، دوم، ۱۴۱۴ق؛ الاعتقادات، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، دوم، ۱۴۱۴ق؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علی، محمدباقر بن محمد تقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن بن عبدالرحیم مصطفوی (۱۴۲۶ق)، تهران، وزارة الثقافة و الارشاد الإسلامی، اول، ۱۳۶۸ش؛ تفسیر القرآن الکریم، محمد بن ابراهیم شیرازی معروف به ملاصدرا (۱۰۵۰ق)، تحقیق و تصحیح: محسن بیدار فر - محمد خواجوی، قم، بیدار، دوم، ۱۳۶۶ش؛ تفسیر القمی، علی بن ابراهیم قمی (۳۲۹ق)، تحقیق و تصحیح: سیدطیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب الإسلامی، سوم، ۱۴۰۴ق، التوحید، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سیدهاشم حسینی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۳۹۸ تی؛ دلائل الإمامة، محمد بن جریر طبری (قرن ۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۳ق؛ دیوان عراقی، ابراهیم بن بزرگمهر معروف به فخرالدین عراقی (۶۸۸ق)، تهران، انتشارات جاویدان، هفتم، ۱۳۷۳ش؛ شرح أصول الکافی، محمد بن ابراهیم شیرازی معروف به ملاصدرا (۱۰۵۰ق)، تصحیح: محمد خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، اول، ۱۳۸۳ش؛ شرح الإشارات و التنبیهات، محمد بن محمد معروف به خواجه نصیر الدین طوسی، تحقیق: حسن حسن زاده آملی، قم، بوستان کتاب، اول، ۱۳۸۳ش؛ علل الشرایع، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریة، دوم، ۱۳۸۵ق، عیون أخبار الرضاع، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سیدمهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق، الفتوحات المکیة، محمد بن علی معروف به ابن عربی (۶۳۸ق)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی تاب فصوص الحکم، محمد بن علی معروف به ابن عربی (۶۳۸ق)، تصحیح و تعلیق: ابوالعلاء عفیفی، تهران، انتشارات الزهراء علی، اول، ۱۳۷۵ش؛ الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق، لسان العرب، محمد بن مکرم معروف به ابن منظور (۷۱۱ق)، تحقیق: احمد فارس، بیروت، دار صادر، سوم، ۱۴۱۴ق؛ مثنوی معنوی، محمد بن محمد بلخی معروف به مولوی (۶۷۲ق)، تصحیح: رینولد نیکلسن، تهران، هرمس، اول، ۱۳۸۲ش؛ المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، احمد بن محمد مقری فیومی (۷۷۰ق)، قم، دار الهجرة، دوم، ۱۴۱۴ق؛ مصباح الهدایة إلی الخلافة و الولایة، سیدروح الله بن مصطفی مصطفوی خمینی (۱۴۰۹ق)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، سوم، ۱۳۷۶ش؛ المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمد حسین بن محمد طباطبایی (۱۴۰۲ق)، قم، اسماعیلیان، ۱۳۷۱ش؛ نهج البلاغة، محمد بن حسین موسوی معروف به سید رضی (۴۰۶ق)، تحقیق و تصحیح: صبحی صالح، قم، دار الهجرة، اول، ۱۴۱۴ق.</ref>.<ref>[[مهدی کمپانی زارع|کمپانی زارع، مهدی]]، [[آفرینش - کمپانی زارع (مقاله)| مقاله «آفرینش»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)| دانشنامه امام رضا ج۱]]، ص ۱۳۳-۱۴۱.</ref>