آفرینش در معارف و سیره رضوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آفرینش است. آفرینش از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آفرینش در قرآن - آفرینش در کلام اسلامی - آفرینش در فلسفه اسلامی - آفرینش در عرفان اسلامی - آفرینش در نهج البلاغه - آفرینش در معارف و سیره علوی - آفرینش در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

معناشناسی

آفرینش یعنی نشأت گرفتن جهان هستی و ماسوای خداوند از وی. معادل عربی واژه آفرینش «خلق” است. خلق در کلام عرب به پدید آوردنی اطلاق می‌شود که بدون نمونه پیشین صورت می‌پذیرد. گفته‌اند که اصل معنای آن تقدیر و اندازه‌گیری است و خداوند از آن رو «خالق” نامیده می‌شود که بر طبق تقدیر و اندازه‌گیری اشیا را پدید می‌آورد. حتی برخی، بسیاری از آیات مربوط به خلقت را به این معنا فهم و تفسیر کرده‌اند و آن را در کاربردهای قرآنی مندرج دانسته‌اند.

مفسران و اهل لغت برای «خلق” معانی دیگری در قرآن کریم نشان داده‌اند، از جمله جعل، صورت نگاشتن، دین.

در منابع آمده است که اسم فاعل ماده خلق با الف و لام (الخالق) خاص خداوند متعال است و روا نیست که جز برای وی به کار رود. آنچه مربوط به آفرینش الهی است با افعال دیگری از جمله ﴿بَدَأَ﴾، «بدع”، «برأ” و «نشأ” نیز در قرآن بیان شده است.

در عرف اهل فلسفه عمدتاً ماده «خلق” برای آفرینش امور مادی به کار می‌رود، اما در قرآن و روایات چنین اختصاصی وجود ندارد و برای آفرینش مجردات نیز همین ماده استفاده شده، چنان که در روایات از خلق عقل سخن رفته است. بر اساس قرآن در خالق بودن خداوند تردیدی نیست و خداوند آفرینش خود را نیکو و به اندازه می‌داند و اشاره می‌کند که همه عوالم زیرین و زبرین مخلوق اوست و در مدت شش روز آنها را آفریده است.

آفرینش در روایات امام رضا (ع)

امام رضا (ع) درباره آفرینش در مواضع مختلفی سخن گفته است. یکی از مسائلی که از امام رضا (ع) درباره آفرینش پرسیده‌اند، وضعیت خداوند پیش از خلقت و پس از آن است. این پرسش ناشی از آن است که برخی تصور می‌کنند خلقت مخلوقات تغییراتی را در خالق ایجاد می‌کند و چیزی بر او می‌افزاید و یا چیزی از وی می‌کاهد. امام رضا (ع) در پاسخ به چنین پرسشی به صراحت می‌گوید که خلق مخلوقات هیچ تغییری، کاهش یا افزایش، در خداوند ایجاد نمی‌کند. در مناظره امام با عمران صابی، وی برای اینکه تغییری را در خدا اثبات کند از حضرت می‌پرسد: مگر خدا قبل از خلقت ساکت نبوده است؟ ایشان در مقام پاسخ به وی متذکر می‌شود که سکوت در جایی معنا دارد که قبل از آن سخن گفتنی باشد. امام در پاسخ این مطلب، نکته بسیار مهمی را ضمن تمثیلی دیگر که در آن نور مدخلیت دارد بیان می‌کند. ایشان می‌فرماید: هرگز به چراغ گفته نمی‌شود ساکت است و نطق نمی‌کند و همچنین گفته نمی‌شود که چراغ روشنی می‌کند ـ جایی که مراد فعل چراغ بوده باشد ـ چرا که روشنی فعل چراغ نیست، بلکه همان چراغ است و بس.

از این پاسخ و تمثیل نسبت سخنان امام با نظریه تجلی را می‌توان دانست. امام رضا (ع) خداوند را موجودی می‌داند که خلق وی پرتوهای وجود اوست. این مطلب در ادامه در تمثیل ایشان به آینه بهتر دانسته می‌شود. امام رضا (ع) به این توجه دارد که برخی اذهان با فهم ناقص خود بر این باورند که خداوند از خلقت اهدافی برای خود داشته است. از این رو، حضرت در مواضع مختلف یادآور می‌شود که خداوند از خلقت جهان و جهانیان هیچ هدف بیرون از خود را دنبال نمی‌کند و ازلاً و ابداً خودبسنده است و چه از حیث شناخت خود و چه از بابت کمال یافتن، به غیر نیازی ندارد. امام می‌فرماید خداوند نه به مخلوقات خود نیازی داشته و نه مقامی را جویا بوده که به آفرینش موجودات برایش حاصل شود و با آفریدن آنها در خود زیادی یا نقصانی ندیده است. اگر این آفرینش برای رفع نیاز و احتیاج او بود، چیزهایی را می‌آفرید که از آنها می‌توانست بهره‌مند شود و باید چند برابر اینها خلق می‌کرد. البته این بدان معنا نیست که خداوند هیچ هدفی را از خلقت خود دنبال نمی‌کند. خداوند برای مخلوقات خود اهدافی را در نظر گرفته که به وسیله آنها طریق کمال و قرب را می‌پویند، اما چنین هدفی برای خود وی وجود ندارد، چون اساساً کمالی نیست که وی فاقد آن باشد و او جویای یافتنش گردد. از این رو، وی از خلقت داعی‌ای زائد بر ذات خود ندارد و اقتضای کمالات وجودی‌اش موجب فعل آفرینش می‌گردد.

آفرینش در سخن امام منحصر در ایجاد ابتدایی أشیا نیست و بقای مستدام آنها را نیز شامل می‌شود. این مطلبی است که ایشان طی تمثیل آینه متذکر می‌شود. امام رضا (ع) در مقام پاسخ به عمران صابی که از نسبت خداوند خالق و مخلوقاتش می‌پرسد، به نسبت آینه و تصویر شخص مقابل آینه توجه می‌دهد و این تمثیل را «مثل اعلی” می‌نامد و می‌گوید این تمثیل برای بیان این نسبت در همه حال بهترین تمثیل است و جایی برای اشکال جاهلان در آن وجود ندارد. تعبیر «مثل اعلی” اشاره‌ای به آیه ﴿لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَلِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلَى وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾ دارد. البته نزدیک به این تعبیر در آیه ﴿وَهُوَ الَّذِي يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَى فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾ نیز دیده می‌شود. طبق بیان امام، مثال آینه مصداق ﴿الْمَثَلُ الْأَعْلَى﴾ برای آفرینش خداست. اما اینکه چرا امام تمثیل آینه را مثل اعلی دانسته ناظر به خصائص این تمثیل در ایضاح بحث خلقت و رابطه خالق و مخلوق است. در این تمثیل، همان‌گونه که شخص ناظر در آینه دستخوش هیچ تغییری در اصل وجود نمی‌شود، خداوند نیز با آفرینش مخلوقات زیادت و نقصان نمی‌یابد. این خصیصه مهم در دیگر امثال رایج در این بحث یافت نمی‌شود. در تمثیل‌هایی چون شراب و جام، آهن و آتش، موج و دریا و نظایر آن اشکالاتی چون شائبه مادیت، جزء داشتن، تغییر و دگرگونی و حتی حلول وجود دارد؛ در صورتی که تمثیل آینه از همه این نقائص مبراست. اگر چنان که امام در تمثیل مزبور مراد می‌کند، جهان به مثابه آینه‌ای خدا را بنماید، در حق متعال هیچ زیادت و نقصانی ایجاد نخواهد شد. در تمثیل آینه به هیچ وجه آینه در شخص ناظر از حیث ذات تغییر و تأثیری نخواهد داشت. یکی دیگر از خصائص این تمثیل آن است که در آن تصویر آینه قائم به شخص ناظر است که نشان می‌دهد مخلوقات نیز هیچ استقلالی از خود ندارند. آینه وقتی آینه است که به صورت شیء مستقل مورد توجه قرار نگیرد. اساساً در نگریستن به آینه اگر حدود آن در نظر نیاید، هیچ گاه نمی‌توان از هستی آن آگاهی یافت و دیگر نما و فانی است. البته بزرگی و کوچکی آینه در نمودن ناظر و محدود نمودن تصویر سهم شایانی دارند. از این روست که خدای نامتناهی، مخلوقات متناهی دارد و با آنکه هیچ حدود و اعراضی ندارد، مصنوعاتش به هزاران کم و کیف متصف‌اند. اگر بی‌شمار آینه نیز در مقابل ناظر قرار گیرد باز هم بقای همه تصاویر به حضور وی در مقابل آن آینه خواهد بود. این تمثیل به ما می‌نماید که خداوند نه تنها علت موجده جهان هستی، که علت استمرار بقای آن است. خدا چنان که یهود گمان می‌برند پس از خلقت عالم دستش بسته نمی‌شود و هر دم در خلقتی تازه است و مخلوقاتش از حیث وجودی دم به دم نیازمند اویند، همچنان که وجود تصویر در آینه نیازمند حضور پیوسته شخص در مقابل آینه است. درک و تبیین تمثیل مزبور بدون فهم خلق مدام بسیار دشوار و حتی محال است. پس از آنکه نسبت حق و مخلوقات در منظری کلی دانسته شد، باید معلوم شود خلق الهی چه گونه خلقی است.

ابداعی بودن خلقت

امام رضا (ع) در این بحث به ابداعی بودن آفرینش الهی معتقد است. در مناظره امام رضا (ع) با عمران صابی، حضرت در توصیف خلقت از ابداع الهی سخن می‌گوید. تأکیدی که حضرت بر «بدیع” دانستن خداوند در تبیین بحث خلقت دارد، قابل توجه است. برای فهم کلام ایشان لازم است تا معنای ابداع دانسته شود. ابداع مصدر باب افعال از ماده «ب د ع” به معنای آفرینش آغازین یا مطلق، یا چیزی را بدون نمونه و الگوی پیشین پدید آوردن است. به تعبیر فلسفی ابداع عبارت است از اینکه وجودی تعلق به ماده یا آلت با زمان نداشته باشد و تنها متعلق به فاعل مجرد باشد. امام نه تنها به فعل ابداعی حق اشاره می‌کند، بلکه حتی اولین مخلوق خداوند را «ابداع” می‌داند. به بیان ایشان، خداوند پیوسته یکتا بود، بی‌آنکه چیزی با او باشد و بدون حد و حدودی یا عرض و کیفیت و کمیتی. آنگاه خلقتی گوناگون بی‌هیچ سابقه و نقشه پیشین پدید آورد. چنان که امام فرموده، خدا در آفریدن موجودات احتیاج به حرکت و به کار بردن آلت و ابزار یا فکر ندارد. ایشان در این عبارات معنای ﴿بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾ بودن حق متعال را آشکار می‌سازد. اسم «بدیع” یا «مُبدع”، خاص حق‌تعالی است و از مخلوقات هیچ موجود دیگری را نمی‌توان به این نام نامید، چون دیگران به ماده و مدت و آلت و دست‌کم فکر پیشین نیازمندند. حال از اینکه خدا بدون هیچ یک از آنها مخلوقات را به طریق ابداع آفرید، دانسته می‌شود که هر گاه اراده خلق مجدد (باز آفرینی) کند، قادر است و محذوری ندارد. بنا بر بیان قرآن، خداوند هر روز در کاری دیگر و خلقی جدید است.

یکی از مهم‌ترین آیاتی که امام رضا (ع) در بحث از آفرینش ابداعی تفسیر می‌کند آیه شریفه ﴿إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾ است. ایشان آفرینش از طریق این کلمه را آفرینش ابداعی می‌داند و بر آن است آنچه به وسیله آن در وجود می‌آید، مصنوع خداست. ﴿كُنْ﴾ را کلمه وجودی گویند و چنان که در آیه مذکور آمده، ظهور همه اشیاء به آن است. در این آیه شریفه تعبیر ﴿إِذَا أَرَادَ﴾ طبق سخن امام عبارت دیگری از «ابداع” است. این مطلب در آیه ﴿إِنَّمَا قَوْلُنَا لِشَيْءٍ إِذَا أَرَدْنَاهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾ نیز قابل مشاهده است و همچنین در آیه ﴿وَإِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾. برخی از مفسران بر آن‌اند که عبارت ﴿إِذَا أَرَادَ شَيْئًا﴾ بدون اینکه محذوفی معنوی داشته باشد، این‌گونه است که إذا أراد إيجاد شيء و آن را نیز برخاسته از سیاق آیه می‌دانند، اما آن چنان که از کلام امام دانسته می‌شود نیازی به این تکلف نیست و اینکه ایشان ابداع و اراده را هم معنا می‌داند، مشکل مرتفع می‌شود. روشن است که مخاطب کلمه وجودیه﴿كُنْ فَيَكُونُ﴾، با توجه به تمثیل آینه، صورت علمی موجودات نزد حق است و مخاطب این کلمه به هیچ وجه وجودی عینی ندارد و گرنه نیازی به ایجاد نداشت. همچنین مخاطب آن عدم مطلق نیز نیست. بنابراین، آنچه از این آیه استفاده می‌شود آن است که ابداع و ایجاد موجودات بی‌هیچ ماده و مدت و آلتی تحقق می‌پذیرد و خلقت از جانب وی همواره ابداعی است و این همان فاعلیت فاعل حقیقی است. اذهان مأنوس با افعال بشری خالقیت چنین فاعلی را درک نمی‌کنند. از این رو، خداوند در مقام مواجهه با منکران معاد با بیانی اقناعی و در سطح درکشان به ایشان توجه می‌دهد که همان کس که اول بار شما را آفرید، شما را زنده می‌کند و باز می‌گرداند، زیرا خلقت دوم، از خلقت نخست آسان‌تر است. خالقیت الهی، ابداعی است و چنین فاعلی دچار عجز و خستگی نمی‌شود و هر خلقتی برای وی همانند خلقت‌های دیگر است. امام رضا (ع) این مطلب را از امام علی (ع) نیز ضمن خطبه‌ای در باب توحید نقل می‌کند.

تقدم و تاخر در نظام خلقت

پس از اینکه دانستیم خلقت الهی، ابداعی است، نوبت آن است که بدانیم آیا در نظام خلقت، تقدم و تأخری وجود دارد و یا موجودات همه در یک مرتبه و مرحله خلق شده‌اند. امام رضا (ع) در تشریح نظام آفرینش به تقدم و تأخر مخلوقات و اینکه چه موجوداتی متقدم بر دیگر موجودات خلق شدند، عنایت خاص دارد. امام می‌گوید که آفرینش عرش، آب و ملائکه پیش از خلقت زمین و آسمان‌ها بوده است. چنان که از سخنان امام رضا (ع) و دیگر معصومان (ع) استفاده می‌شود، نخستین مخلوق الهی موجودی است مجرد از ماده که صرف فاعلیت الهی برای به وجود آمدنش کفایت می‌کند و مانند مخلوقات مادی نیازمند ماده و مدت و استعداد نیست. از امام منقول است نخستین چیزی که خداوند خلق کرد تا به آن شناخته شود، نوشتن و حروف و الفبا (قلم) بود. همچنین از ایشان به نقل از پدرانشان ذکر شده اولین چیزی که خداوند خلق کرد ارواح ما بود که آنها را به توحید و تمجید خویش به نطق آورد و پس از آن ملائکه را خلق فرمود که چون ارواح ما را به صورت یک نور واحد دیدند، این امر را بسیار بزرگ و عظیم یافتند و ما برای اینکه ملائکه بفهمند ما مخلوق هستیم و خداوند منزه و برتر از صفات ماست، او را تسبیح گفتیم. ایشان از قول امام علی (ع) نیز نقل می‌کند نخستین مخلوقی که خداوند خلق کرد، نور بود. سخنانی نظیر این در میان روایات منقول از امامان (ع) بسیار است. در روایات وارد شده نخستین مخلوق، عقل، قلم و نور محمد (ص) و اهل بیت (ع) و فرشتگان مقرب است: «أَوَّلُ‏ مَا خَلَقَ‏ اللَّهُ‏ الْعَقْلُ‏»؛ «أَوَّلُ‏ مَا خَلَقَ‏ اللَّهُ‏ نُورِي‏»؛ «أَوَّلُ‏ مَا خَلَقَ‏ اللَّهُ‏ الْقَلَمُ‏»؛ «أَوَّلُ‏ مَا خَلَقَ‏ اللَّهُ‏ کَرُّوبي».

در تمام این روایات، تعبیر به «خلقت” شده و مراد از خلقت، خلقت ابداعی است و صدور بی‌واسطه از خداوند. اما مطلب قابل توجه این است که در روایات مذکور مخلوق نخست به نام‌های مختلفی نامیده شده است. این مطلب می‌تواند در ذهن برخی این اشکال را به وجود بیاورد که تعارضی میان این روایات وجود دارد. اما واقع این است تعارضی وجود ندارد و در همه موارد تعدد نام‌ها به تعدد اوصاف اشاره دارد و نه تعدد حقایق. نور، قلم، نور حضرت محمد (ص) و اهل بیت (ع) ایشان، قلم، روح و... ، همه توصیفاتی از نخستین مخلوق الهی‌اند که از وجوه مختلف وصف شده‌اند. به این مخلوق نخست «عقل” گفته‌اند، زیرا این جوهر مجرد از ماده و حضور محض است. آن را «قلم” نامیده‌اند، چون از طریق این مخلوق، کلمات وجودی خداوند که مخلوقات وی هستند در لوح هستی نگاشته (خلق) می‌شوند. این قلم همان عقل است، اما از آن حیث که مخلوقات را می‌نگارد و مکنونات الهی را آشکار می‌کند. به آن «روح” گفته‌اند، چون این مخلوق حیات محض است و برای وجود داشتن نیازی به لوازمی چون جسم ندارد. آن را «نور” گفته‌اند، چون مجرد از ماده و تیرگی‌های آن است و در درک خود و غیر خود نیازمند چیز دیگری جز خود نیست و ظاهر بذاته و مظهر لغیره است. دشوارترین بخش سخن امام رضا (ع) و دیگر معصومان (ع) در باب مخلوق اول این است که این حضرات مخلوق نخست را نور حضرت محمد (ص) و اهل بیت (ع) ایشان دانسته‌اند، در حالی که ایشان حتی پس از خلقت آسمان و زمین و بسیاری از انسان‌ها موجود شده‌اند. نکته‌ای که در این مطلب باید محل توجه قرار گیرد، تفاوت حقیقت وجود ایشان و وجود یافتن به جسم در زمان و مکان خاص است. آنچه در روایت امام رضا (ع) و دیگر روایات شبیه آن وجود دارد، «نور” حضرت محمد (ص) و اهل بیت (ع) ایشان است و نه جسمشان. اهل عرفان و فلسفه با درک این مطلب از نور ایشان به «حقیقت محمدیه” تعبیر کرده‌اند. تأخر حضرت محمد (ص) و خاندانشان از حیث زمانی، امری اعتباری است و خللی در تقدم وجودی و رتبی ایشان ایجاد نمی‌کند و ایشان از این لحاظ بر همه خلق جهان افضل‌اند. در این معنا از معصومان (ع) نقل شده که ما هم اولین هستیم و هم آخرین. اولین بودن به اعتبار مراتب وجودی است و آخر بودن از حیث وجود جسمانی. چنان که در روایت منقول از امام رضا (ع) بیان شد، نور حضرت محمد (ص) و اهل بیتشان (ع) موجب حیرت فرشتگان می‌شود. این حیرت ناشی از جامعیت وجودی این مخلوقات است.

این جامعیت در فرشتگان موجود نیست و از این رو، چنان که امام فرموده است، مقام ایشان از فرشتگان برتر است و به این سبب از حیث وجود و خلقت نیز متأخر از پیامبر و خاندانش‌اند.

پس از مخلوق نخست که جامع‌ترین و شریف‌ترین مخلوق خداوند است، خداوند مخلوقات مجرد از ماده دیگری نیز دارد که اطلاع ما درباره آنها بسیار اندک است. چنان که نقل شد، امام رضا (ع) آفرینش عرش و آب را پیش از خلق زمین و آسمان می‌داند. بر اساس این سخن معلوم می‌شود که این دو مخلوق (عرش و آب) به هیچ وجه از جنس امور جسمانی نیستند، خاصه که در قرآن و روایات ذکر شده که عرش الهی بر آب قرار گرفته است. نه عرش و نه آب در این روایات از امور مادی نیستند، هر چند ماهیت آنها به درستی بر ما مکشوف نیست. از میان مخلوقات مجرد خداوند، بیشترین اطلاع را از فرشتگان داریم و چنان که در روایت آمده بیشتر مخلوقات خدا را شامل می‌شوند.

در باب خلقت مخلوقات مادی نیز در سخنان امام رضا (ع) مطالب مهمی ملاحظه می‌شود. امام به پیروی از قرآنخلقت زمین و آسمان را در شش روز می‌داند، اما به نکته مهمی اشاره می‌کند و می‌فرماید گرچه خداوند آسمان و زمین را در شش روز آفرید، اما قادر بود که همه آنها را در یک چشم بر هم نهادن بیافریند. در واقع از آنجا که خلق امور مادی مستلزم وجود پاره‌ای استعدادات است، آفرینش زمین و آسمان به تدریج صورت پذیرفته است. اینکه قرآن آفرینش آسمان و زمین را در شش روز دانسته به هیچ وجه به معنای شناخته شده «روز” نزد ما نیست، زیرا در قرآن ذکر شده «یک روز نزد پروردگارت به منزله هزار سال است که شما می‌شمارید” و می‌تواند اشاره‌ای به مراحل تکوین کائنات در شش مرحله داشته باشد. امام رضا (ع) به نقل از امام علی (ع) از ماده نخستین آفرینش آسمان‌ها، زمین و کوه‌ها سخن می‌گوید. به بیان ایشان، آفرینش آسمان‌ها از دخان، آفرینش زمین از کف روی آب و خلقت کوه‌ها از امواج است. درباره آفرینش آسمان در قرآن نیز چنین بیانی وجود دارد. آنچه در این روایات آمده نشان از آن دارد که آفرینش امور مادی برخلاف امور مجرد نیازمند ماده و مدت بوده است و از این رو احوال و ادوار مختلفی بر زمین و آسمان گذشته که به چنین شکل و خواصی رسیده‌اند. بهترین گواه این سخن تغییر شکل آسمان و زمین از ظاهر ماده‌ای که در روایت ذکر شد به هیأت کنونی آن است. چنان که از مفهوم روز در لسان قرآن بر می‌آید، قرآن معتقد است هزاران هزار سال گذشته است که کائنات به وضعیت فعلی خود رسیده‌اند و دفعتاً واجد چنین هیأتی نگشته‌اند. از سخنان امام علی (ع) استفاده می‌شود در آغاز آفرینش، سطح زمین را آب‌های حاصل از باران‌های سیلابی فرا گرفته بود، چنان که چیزی از زمین نمایان نبود و اندک اندک این آب‌ها کم شدند و خشکی‌ها به وجود آمدند. در سخنان امام رضا (ع) نیز تدریجی بودن خلق امور مادی محل توجه است.

تنوع مخلوقات

یکی از مباحث مطرح شده در سخنان امام رضا (ع) در باب خلقت، توجه به تنوع و کثرت مخلوقات خداوند است. طبق بیان امام، خداوند مخلوقات خود را یک نوع نیافرید و آنها را گوناگون خلق کرد، تا در خاطری این اندیشه ایجاد نشود که خداوند عاجز است و صورتی به ذهن ملحدی خطور نکند، مگر آنکه خداوند مانند آن صورت، مخلوقاتی داشته باشد و نیز کسی نگوید آیا خدا می‌تواند به فلان صورت و شکل موجودی بیافریند، مگر اینکه مثل آن را در آفریدگان خداوند بیابد، و با توجه به انواع گوناگون خلق اوست که دانسته می‌شود خداوند بر هر چیزی تواناست. این سخن امام علاوه بر آنکه تنوع شگفت مخلوقات الهی را نشان می‌دهد، بیانگر این مطلب است که آفرینش الهی بهترین نظام ممکن و در اصطلاح «نظام احسن” است و هر چه در این عالم امکان خلق شدن داشته، به بهترین صورتی خلق شده است. حال اگر در چنین عالمی اموری نامطلوب و حتی شرور رخ می‌دهد، ربطی به اساس جهان ندارد، بلکه بر آمده از تزاحم خواص و کارکردهای مخلوقات مادی است و این خاص عالم ماده است. چنین تنوع و کثرتی در مخلوقات عالم ماورای ماده نیز وجود دارد، اما آنچه در عالم ماده ملاحظه می‌شود، در آن صورت نمی‌پذیرد. این مقایسه نشان می‌دهد که امور نامطلوب و شرور از لوازم ماده است و ربطی به خلقت الهی ندارد. در روایت پیش‌گفته، ارتباط قدرت و علم و خلقت الهی نیز نشان داده می‌شود. خداوند خلقت هر آنچه را می‌داند، می‌تواند و چون چیزی نیست که او نداند، پس بر خلق هر چیزی تواناست. البته این سخن شامل محالات عقلی نیست. در باب علم الهی پیش از وجود یافتن مخلوقات روایتی از امام رضا (ع) منقول است. نقل شده که شخصی از ایشان پرسید: آیا خداوند می‌داند چیزی که موجود نیست، اگر قرار بود موجود باشد، چگونه خواهد بود؟ امام فرمود خدا داناست به اشیا پیش از وجود آنها. خداوند درباره سخن جهنمیان که می‌گویند اگر به دنیا باز گردند کار نیک انجام می‌دهند، می‌فرماید اگر به دنیا بازگردانده می‌شدند، به کارهای ناپسند و نهی شده روی می‌آوردند و آنان دروغ می‌گویند. پس خداوند بر این مطلب آگاه است که اگر آنان به دنیا بازگردند چه می‌کنند. همچنین خداوند وقتی فرشتگان به آفرینش آدم اعتراض کردند، بدیشان گفت: من چیزی را می‌دانم که شما نمی‌دانید. پس علم خدا پیش از خلق مخلوقات است. از این روایت استفاده می‌شود که مخلوقات خداوند پیش از به وجود آمدن، «عدم مطلق” نیستند.

رابطه خلقت و عبادت

در سخنان امام رضا (ع) ملازمه‌ای میان خلقت الهی و عبادت و آزمایش خلق به ویژه انسان‌ها دیده می‌شود. عبادت مخلوقات خداوند اعم از عبادت تکوینی و عبادت تشریعی است. البته در میان مخلوقات، انسان جایگاه ویژه‌ای دارد و چنان که از قرآن استفاده می‌شود، خلق جهان هستی برای کمال‌یابی انسان است و گردش روز و شب و آسمان و زمین برای اوست.

این همان غایت عالی هستی است و راز اینکه آسمان و زمین و آنچه در آنهاست، بیهوده آفریده نشده‌اند.

خداوند به انسان هشدار می‌دهد که بیان آیات مربوط به خلقت برای آگاهی و تنبه اوست و باید بدان‌ها و به ویژه خود انسان به عنوان نشانه‌های قدرت و عظمت الهی توجه شود. خداوند گاه در قرآن از طریق توجه دادن به آفرینشگری خویش به انکار و عناد کافران و مشرکان و دهریان نیز پاسخ می‌دهد..

جستارهای وابسته

• مناظره امام رضا با عمران صابی

منابع

1. کمپانی زارع، مهدی، آفرینش، دانشنامه امام رضا ج۱