آفرینش در معارف و سیره رضوی

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

معناشناسی

آفرینش یعنی نشأت گرفتن جهان هستی و ماسوای خداوند از وی. معادل عربی واژه آفرینش «خلق” است. خلق در کلام عرب به پدید آوردنی اطلاق می‌شود که بدون نمونه پیشین صورت می‌پذیرد[۱]. گفته‌اند که اصل معنای آن تقدیر و اندازه‌گیری است و خداوند از آن رو «خالق” نامیده می‌شود که بر طبق تقدیر و اندازه‌گیری اشیا را پدید می‌آورد[۲]. حتی برخی، بسیاری از آیات مربوط به خلقت را به این معنا فهم و تفسیر کرده‌اند و آن را در کاربردهای قرآنی مندرج دانسته‌اند[۳].

مفسران و اهل لغت برای «خلق” معانی دیگری در قرآن کریم نشان داده‌اند، از جمله جعل[۴]، صورت نگاشتن[۵]، دین[۶].

در منابع آمده است که اسم فاعل ماده خلق با الف و لام (الخالق) خاص خداوند متعال است و روا نیست که جز برای وی به کار رود[۷]. آنچه مربوط به آفرینش الهی است با افعال دیگری از جمله بَدَأَ[۸]، «بدع”[۹]، «برأ”[۱۰] و «نشأ”[۱۱] نیز در قرآن بیان شده است.

در عرف اهل فلسفه عمدتاً ماده «خلق” برای آفرینش امور مادی به کار می‌رود، اما در قرآن و روایات چنین اختصاصی وجود ندارد و برای آفرینش مجردات نیز همین ماده استفاده شده، چنان که در روایات از خلق عقل سخن رفته است[۱۲]. بر اساس قرآن در خالق بودن خداوند تردیدی نیست[۱۳] و خداوند آفرینش خود را نیکو و به اندازه می‌داند[۱۴] و اشاره می‌کند که همه عوالم زیرین و زبرین مخلوق اوست و در مدت شش روز آنها را آفریده است[۱۵].[۱۶]

آفرینش در روایات امام رضا (ع)

امام رضا (ع) درباره آفرینش در مواضع مختلفی سخن گفته است. یکی از مسائلی که از امام رضا (ع) درباره آفرینش پرسیده‌اند، وضعیت خداوند پیش از خلقت و پس از آن است. این پرسش ناشی از آن است که برخی تصور می‌کنند خلقت مخلوقات تغییراتی را در خالق ایجاد می‌کند و چیزی بر او می‌افزاید و یا چیزی از وی می‌کاهد. امام رضا (ع) در پاسخ به چنین پرسشی به صراحت می‌گوید که خلق مخلوقات هیچ تغییری، کاهش یا افزایش، در خداوند ایجاد نمی‌کند. در مناظره امام با عمران صابی، وی برای اینکه تغییری را در خدا اثبات کند از حضرت می‌پرسد: مگر خدا قبل از خلقت ساکت نبوده است؟ ایشان در مقام پاسخ به وی متذکر می‌شود که سکوت در جایی معنا دارد که قبل از آن سخن گفتنی باشد. امام در پاسخ این مطلب، نکته بسیار مهمی را ضمن تمثیلی دیگر که در آن نور مدخلیت دارد بیان می‌کند. ایشان می‌فرماید: هرگز به چراغ گفته نمی‌شود ساکت است و نطق نمی‌کند و همچنین گفته نمی‌شود که چراغ روشنی می‌کند ـ جایی که مراد فعل چراغ بوده باشد ـ چرا که روشنی فعل چراغ نیست، بلکه همان چراغ است و بس[۱۷].

از این پاسخ و تمثیل نسبت سخنان امام با نظریه تجلی را می‌توان دانست. امام رضا (ع) خداوند را موجودی می‌داند که خلق وی پرتوهای وجود اوست. این مطلب در ادامه در تمثیل ایشان به آینه بهتر دانسته می‌شود. امام رضا (ع) به این توجه دارد که برخی اذهان با فهم ناقص خود بر این باورند که خداوند از خلقت اهدافی برای خود داشته است. از این رو، حضرت در مواضع مختلف یادآور می‌شود که خداوند از خلقت جهان و جهانیان هیچ هدف بیرون از خود را دنبال نمی‌کند و ازلاً و ابداً خودبسنده است و چه از حیث شناخت خود و چه از بابت کمال یافتن، به غیر نیازی ندارد[۱۸]. امام می‌فرماید خداوند نه به مخلوقات خود نیازی داشته و نه مقامی را جویا بوده که به آفرینش موجودات برایش حاصل شود و با آفریدن آنها در خود زیادی یا نقصانی ندیده است. اگر این آفرینش برای رفع نیاز و احتیاج او بود، چیزهایی را می‌آفرید که از آنها می‌توانست بهره‌مند شود و باید چند برابر اینها خلق می‌کرد[۱۹]. البته این بدان معنا نیست که خداوند هیچ هدفی را از خلقت خود دنبال نمی‌کند. خداوند برای مخلوقات خود اهدافی را در نظر گرفته که به وسیله آنها طریق کمال و قرب را می‌پویند، اما چنین هدفی برای خود وی وجود ندارد، چون اساساً کمالی نیست که وی فاقد آن باشد و او جویای یافتنش گردد. از این رو، وی از خلقت داعی‌ای زائد بر ذات خود ندارد و اقتضای کمالات وجودی‌اش موجب فعل آفرینش می‌گردد.

آفرینش در سخن امام منحصر در ایجاد ابتدایی أشیا نیست و بقای مستدام آنها را نیز شامل می‌شود. این مطلبی است که ایشان طی تمثیل آینه متذکر می‌شود[۲۰]. امام رضا (ع) در مقام پاسخ به عمران صابی که از نسبت خداوند خالق و مخلوقاتش می‌پرسد، به نسبت آینه و تصویر شخص مقابل آینه توجه می‌دهد و این تمثیل را «مثل اعلی” می‌نامد و می‌گوید این تمثیل برای بیان این نسبت در همه حال بهترین تمثیل است و جایی برای اشکال جاهلان در آن وجود ندارد[۲۱]. تعبیر «مثل اعلی” اشاره‌ای به آیه لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَلِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلَى وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ[۲۲] دارد. البته نزدیک به این تعبیر در آیه وَهُوَ الَّذِي يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَى فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ[۲۳] نیز دیده می‌شود. طبق بیان امام، مثال آینه مصداق الْمَثَلُ الْأَعْلَى برای آفرینش خداست. اما اینکه چرا امام تمثیل آینه را مثل اعلی دانسته ناظر به خصائص این تمثیل در ایضاح بحث خلقت و رابطه خالق و مخلوق است. در این تمثیل، همان‌گونه که شخص ناظر در آینه دستخوش هیچ تغییری در اصل وجود نمی‌شود، خداوند نیز با آفرینش مخلوقات زیادت و نقصان نمی‌یابد. این خصیصه مهم در دیگر امثال رایج در این بحث یافت نمی‌شود. در تمثیل‌هایی چون شراب و جام[۲۴]، آهن و آتش[۲۵]، موج و دریا[۲۶] و نظایر آن اشکالاتی چون شائبه مادیت، جزء داشتن، تغییر و دگرگونی و حتی حلول وجود دارد؛ در صورتی که تمثیل آینه از همه این نقائص مبراست. اگر چنان که امام در تمثیل مزبور مراد می‌کند، جهان به مثابه آینه‌ای خدا را بنماید، در حق متعال هیچ زیادت و نقصانی ایجاد نخواهد شد. در تمثیل آینه به هیچ وجه آینه در شخص ناظر از حیث ذات تغییر و تأثیری نخواهد داشت. یکی دیگر از خصائص این تمثیل آن است که در آن تصویر آینه قائم به شخص ناظر است که نشان می‌دهد مخلوقات نیز هیچ استقلالی از خود ندارند. آینه وقتی آینه است که به صورت شیء مستقل مورد توجه قرار نگیرد. اساساً در نگریستن به آینه اگر حدود آن در نظر نیاید، هیچ گاه نمی‌توان از هستی آن آگاهی یافت و دیگر نما و فانی است. البته بزرگی و کوچکی آینه در نمودن ناظر و محدود نمودن تصویر سهم شایانی دارند. از این روست که خدای نامتناهی، مخلوقات متناهی دارد و با آنکه هیچ حدود و اعراضی ندارد، مصنوعاتش به هزاران کم و کیف متصف‌اند. اگر بی‌شمار آینه نیز در مقابل ناظر قرار گیرد باز هم بقای همه تصاویر به حضور وی در مقابل آن آینه خواهد بود. این تمثیل به ما می‌نماید که خداوند نه تنها علت موجده جهان هستی، که علت استمرار بقای آن است. خدا چنان که یهود گمان می‌برند پس از خلقت عالم دستش بسته نمی‌شود[۲۷] و هر دم در خلقتی تازه است و مخلوقاتش از حیث وجودی دم به دم نیازمند اویند، همچنان که وجود تصویر در آینه نیازمند حضور پیوسته شخص در مقابل آینه است. درک و تبیین تمثیل مزبور بدون فهم خلق مدام بسیار دشوار و حتی محال است. پس از آنکه نسبت حق و مخلوقات در منظری کلی دانسته شد، باید معلوم شود خلق الهی چه گونه خلقی است[۲۸].

ابداعی بودن خلقت

امام رضا (ع) در این بحث به ابداعی بودن آفرینش الهی معتقد است. در مناظره امام رضا (ع) با عمران صابی، حضرت در توصیف خلقت از ابداع الهی سخن می‌گوید. تأکیدی که حضرت بر «بدیع” دانستن خداوند در تبیین بحث خلقت دارد، قابل توجه است. برای فهم کلام ایشان لازم است تا معنای ابداع دانسته شود. ابداع مصدر باب افعال از ماده «ب د ع” به معنای آفرینش آغازین یا مطلق، یا چیزی را بدون نمونه و الگوی پیشین پدید آوردن است[۲۹]. به تعبیر فلسفی ابداع عبارت است از اینکه وجودی تعلق به ماده یا آلت با زمان نداشته باشد و تنها متعلق به فاعل مجرد باشد[۳۰]. امام نه تنها به فعل ابداعی حق اشاره می‌کند، بلکه حتی اولین مخلوق خداوند را «ابداع” می‌داند[۳۱]. به بیان ایشان، خداوند پیوسته یکتا بود، بی‌آنکه چیزی با او باشد و بدون حد و حدودی یا عرض و کیفیت و کمیتی. آنگاه خلقتی گوناگون بی‌هیچ سابقه و نقشه پیشین پدید آورد. چنان که امام فرموده، خدا در آفریدن موجودات احتیاج به حرکت و به کار بردن آلت و ابزار یا فکر ندارد[۳۲]. ایشان در این عبارات معنای بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ بودن حق متعال را آشکار می‌سازد. اسم «بدیع” یا «مُبدع”، خاص حق‌تعالی است و از مخلوقات هیچ موجود دیگری را نمی‌توان به این نام نامید، چون دیگران به ماده و مدت و آلت و دست‌کم فکر پیشین نیازمندند[۳۳]. حال از اینکه خدا بدون هیچ یک از آنها مخلوقات را به طریق ابداع آفرید، دانسته می‌شود که هر گاه اراده خلق مجدد (باز آفرینی) کند، قادر است و محذوری ندارد. بنا بر بیان قرآن، خداوند هر روز در کاری دیگر[۳۴] و خلقی جدید[۳۵] است.

یکی از مهم‌ترین آیاتی که امام رضا (ع) در بحث از آفرینش ابداعی تفسیر می‌کند آیه شریفه إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ[۳۶] است. ایشان آفرینش از طریق این کلمه را آفرینش ابداعی می‌داند و بر آن است آنچه به وسیله آن در وجود می‌آید، مصنوع خداست[۳۷]. كُنْ را کلمه وجودی گویند و چنان که در آیه مذکور آمده، ظهور همه اشیاء به آن است. در این آیه شریفه تعبیر إِذَا أَرَادَ طبق سخن امام عبارت دیگری از «ابداع” است. این مطلب در آیه إِنَّمَا قَوْلُنَا لِشَيْءٍ إِذَا أَرَدْنَاهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ[۳۸] نیز قابل مشاهده است و همچنین در آیه وَإِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ[۳۹]. برخی از مفسران بر آن‌اند که عبارت إِذَا أَرَادَ شَيْئًا بدون اینکه محذوفی معنوی داشته باشد، این‌گونه است که إذا أراد إيجاد شيء و آن را نیز برخاسته از سیاق آیه می‌دانند[۴۰]، اما آن چنان که از کلام امام دانسته می‌شود نیازی به این تکلف نیست و اینکه ایشان ابداع و اراده را هم معنا می‌داند، مشکل مرتفع می‌شود. روشن است که مخاطب کلمه وجودیهكُنْ فَيَكُونُ، با توجه به تمثیل آینه، صورت علمی موجودات نزد حق است و مخاطب این کلمه به هیچ وجه وجودی عینی ندارد و گرنه نیازی به ایجاد نداشت. همچنین مخاطب آن عدم مطلق نیز نیست. بنابراین، آنچه از این آیه استفاده می‌شود آن است که ابداع و ایجاد موجودات بی‌هیچ ماده و مدت و آلتی تحقق می‌پذیرد و خلقت از جانب وی همواره ابداعی است و این همان فاعلیت فاعل حقیقی است. اذهان مأنوس با افعال بشری خالقیت چنین فاعلی را درک نمی‌کنند. از این رو، خداوند در مقام مواجهه با منکران معاد با بیانی اقناعی و در سطح درکشان به ایشان توجه می‌دهد که همان کس که اول بار شما را آفرید، شما را زنده می‌کند و باز می‌گرداند، زیرا خلقت دوم، از خلقت نخست آسان‌تر است[۴۱]. خالقیت الهی، ابداعی است و چنین فاعلی دچار عجز و خستگی نمی‌شود و هر خلقتی برای وی همانند خلقت‌های دیگر است. امام رضا (ع) این مطلب را از امام علی (ع) نیز ضمن خطبه‌ای در باب توحید نقل می‌کند[۴۲].[۴۳]

تقدم و تاخر در نظام خلقت

پس از اینکه دانستیم خلقت الهی، ابداعی است، نوبت آن است که بدانیم آیا در نظام خلقت، تقدم و تأخری وجود دارد و یا موجودات همه در یک مرتبه و مرحله خلق شده‌اند. امام رضا (ع) در تشریح نظام آفرینش به تقدم و تأخر مخلوقات و اینکه چه موجوداتی متقدم بر دیگر موجودات خلق شدند، عنایت خاص دارد. امام می‌گوید که آفرینش عرش، آب و ملائکه پیش از خلقت زمین و آسمان‌ها بوده است[۴۴]. چنان که از سخنان امام رضا (ع) و دیگر معصومان (ع) استفاده می‌شود، نخستین مخلوق الهی موجودی است مجرد از ماده که صرف فاعلیت الهی برای به وجود آمدنش کفایت می‌کند و مانند مخلوقات مادی نیازمند ماده و مدت و استعداد نیست. از امام منقول است نخستین چیزی که خداوند خلق کرد تا به آن شناخته شود، نوشتن و حروف و الفبا (قلم) بود[۴۵]. همچنین از ایشان به نقل از پدرانشان ذکر شده اولین چیزی که خداوند خلق کرد ارواح ما بود که آنها را به توحید و تمجید خویش به نطق آورد و پس از آن ملائکه را خلق فرمود که چون ارواح ما را به صورت یک نور واحد دیدند، این امر را بسیار بزرگ و عظیم یافتند و ما برای اینکه ملائکه بفهمند ما مخلوق هستیم و خداوند منزه و برتر از صفات ماست، او را تسبیح گفتیم[۴۶]. ایشان از قول امام علی (ع) نیز نقل می‌کند نخستین مخلوقی که خداوند خلق کرد، نور بود[۴۷]. سخنانی نظیر این در میان روایات منقول از امامان (ع) بسیار است. در روایات وارد شده نخستین مخلوق، عقل، قلم و نور محمد (ص) و اهل بیت (ع)[۴۸] و فرشتگان مقرب است: «أَوَّلُ‏ مَا خَلَقَ‏ اللَّهُ‏ الْعَقْلُ‏»[۴۹]؛ «أَوَّلُ‏ مَا خَلَقَ‏ اللَّهُ‏ نُورِي‏»[۵۰]؛ «أَوَّلُ‏ مَا خَلَقَ‏ اللَّهُ‏ الْقَلَمُ‏»[۵۱]؛ «أَوَّلُ‏ مَا خَلَقَ‏ اللَّهُ‏ کَرُّوبي»[۵۲].

در تمام این روایات، تعبیر به «خلقت” شده و مراد از خلقت، خلقت ابداعی است و صدور بی‌واسطه از خداوند. اما مطلب قابل توجه این است که در روایات مذکور مخلوق نخست به نام‌های مختلفی نامیده شده است. این مطلب می‌تواند در ذهن برخی این اشکال را به وجود بیاورد که تعارضی میان این روایات وجود دارد. اما واقع این است تعارضی وجود ندارد و در همه موارد تعدد نام‌ها به تعدد اوصاف اشاره دارد و نه تعدد حقایق. نور، قلم، نور حضرت محمد (ص) و اهل بیت (ع) ایشان، قلم، روح و... ، همه توصیفاتی از نخستین مخلوق الهی‌اند که از وجوه مختلف وصف شده‌اند. به این مخلوق نخست «عقل” گفته‌اند، زیرا این جوهر مجرد از ماده و حضور محض است. آن را «قلم” نامیده‌اند، چون از طریق این مخلوق، کلمات وجودی خداوند که مخلوقات وی هستند در لوح هستی نگاشته (خلق) می‌شوند. این قلم همان عقل است، اما از آن حیث که مخلوقات را می‌نگارد و مکنونات الهی را آشکار می‌کند. به آن «روح” گفته‌اند، چون این مخلوق حیات محض است و برای وجود داشتن نیازی به لوازمی چون جسم ندارد. آن را «نور” گفته‌اند، چون مجرد از ماده و تیرگی‌های آن است و در درک خود و غیر خود نیازمند چیز دیگری جز خود نیست و ظاهر بذاته و مظهر لغیره است. دشوارترین بخش سخن امام رضا (ع) و دیگر معصومان (ع) در باب مخلوق اول این است که این حضرات مخلوق نخست را نور حضرت محمد (ص) و اهل بیت (ع) ایشان دانسته‌اند، در حالی که ایشان حتی پس از خلقت آسمان و زمین و بسیاری از انسان‌ها موجود شده‌اند. نکته‌ای که در این مطلب باید محل توجه قرار گیرد، تفاوت حقیقت وجود ایشان و وجود یافتن به جسم در زمان و مکان خاص است. آنچه در روایت امام رضا (ع) و دیگر روایات شبیه آن وجود دارد، «نور” حضرت محمد (ص) و اهل بیت (ع) ایشان است و نه جسمشان. اهل عرفان و فلسفه با درک این مطلب از نور ایشان به «حقیقت محمدیه” تعبیر کرده‌اند[۵۳]. تأخر حضرت محمد (ص) و خاندانشان از حیث زمانی، امری اعتباری است و خللی در تقدم وجودی و رتبی ایشان ایجاد نمی‌کند و ایشان از این لحاظ بر همه خلق جهان افضل‌اند[۵۴]. در این معنا از معصومان (ع) نقل شده که ما هم اولین هستیم و هم آخرین[۵۵]. اولین بودن به اعتبار مراتب وجودی است و آخر بودن از حیث وجود جسمانی. چنان که در روایت منقول از امام رضا (ع) بیان شد، نور حضرت محمد (ص) و اهل بیتشان (ع) موجب حیرت فرشتگان می‌شود. این حیرت ناشی از جامعیت وجودی این مخلوقات است.

این جامعیت در فرشتگان موجود نیست و از این رو، چنان که امام فرموده است، مقام ایشان از فرشتگان برتر است[۵۶] و به این سبب از حیث وجود و خلقت نیز متأخر از پیامبر و خاندانش‌اند.

پس از مخلوق نخست که جامع‌ترین و شریف‌ترین مخلوق خداوند است، خداوند مخلوقات مجرد از ماده دیگری نیز دارد که اطلاع ما درباره آنها بسیار اندک است. چنان که نقل شد، امام رضا (ع) آفرینش عرش و آب را پیش از خلق زمین و آسمان می‌داند. بر اساس این سخن معلوم می‌شود که این دو مخلوق (عرش و آب) به هیچ وجه از جنس امور جسمانی نیستند، خاصه که در قرآن[۵۷] و روایات ذکر شده که عرش الهی بر آب قرار گرفته است[۵۸]. نه عرش و نه آب در این روایات از امور مادی نیستند، هر چند ماهیت آنها به درستی بر ما مکشوف نیست. از میان مخلوقات مجرد خداوند، بیشترین اطلاع را از فرشتگان داریم و چنان که در روایت آمده بیشتر مخلوقات خدا را شامل می‌شوند[۵۹].

در باب خلقت مخلوقات مادی نیز در سخنان امام رضا (ع) مطالب مهمی ملاحظه می‌شود. امام به پیروی از قرآن[۶۰]خلقت زمین و آسمان را در شش روز می‌داند، اما به نکته مهمی اشاره می‌کند و می‌فرماید گرچه خداوند آسمان و زمین را در شش روز آفرید، اما قادر بود که همه آنها را در یک چشم بر هم نهادن بیافریند[۶۱]. در واقع از آنجا که خلق امور مادی مستلزم وجود پاره‌ای استعدادات است، آفرینش زمین و آسمان به تدریج صورت پذیرفته است. اینکه قرآن آفرینش آسمان و زمین را در شش روز دانسته به هیچ وجه به معنای شناخته شده «روز” نزد ما نیست، زیرا در قرآن ذکر شده «یک روز نزد پروردگارت به منزله هزار سال است که شما می‌شمارید”[۶۲] و می‌تواند اشاره‌ای به مراحل تکوین کائنات در شش مرحله داشته باشد. امام رضا (ع) به نقل از امام علی (ع) از ماده نخستین آفرینش آسمان‌ها، زمین و کوه‌ها سخن می‌گوید. به بیان ایشان، آفرینش آسمان‌ها از دخان، آفرینش زمین از کف روی آب و خلقت کوه‌ها از امواج است[۶۳]. درباره آفرینش آسمان در قرآن نیز چنین بیانی وجود دارد[۶۴]. آنچه در این روایات آمده نشان از آن دارد که آفرینش امور مادی برخلاف امور مجرد نیازمند ماده و مدت بوده است و از این رو احوال و ادوار مختلفی بر زمین و آسمان گذشته که به چنین شکل و خواصی رسیده‌اند. بهترین گواه این سخن تغییر شکل آسمان و زمین از ظاهر ماده‌ای که در روایت ذکر شد به هیأت کنونی آن است. چنان که از مفهوم روز در لسان قرآن بر می‌آید، قرآن معتقد است هزاران هزار سال گذشته است که کائنات به وضعیت فعلی خود رسیده‌اند و دفعتاً واجد چنین هیأتی نگشته‌اند. از سخنان امام علی (ع) استفاده می‌شود در آغاز آفرینش، سطح زمین را آب‌های حاصل از باران‌های سیلابی فرا گرفته بود، چنان که چیزی از زمین نمایان نبود و اندک اندک این آب‌ها کم شدند و خشکی‌ها به وجود آمدند[۶۵]. در سخنان امام رضا (ع) نیز تدریجی بودن خلق امور مادی محل توجه است[۶۶].[۶۷]

تنوع مخلوقات

یکی از مباحث مطرح شده در سخنان امام رضا (ع) در باب خلقت، توجه به تنوع و کثرت مخلوقات خداوند است. طبق بیان امام، خداوند مخلوقات خود را یک نوع نیافرید و آنها را گوناگون خلق کرد، تا در خاطری این اندیشه ایجاد نشود که خداوند عاجز است و صورتی به ذهن ملحدی خطور نکند، مگر آنکه خداوند مانند آن صورت، مخلوقاتی داشته باشد و نیز کسی نگوید آیا خدا می‌تواند به فلان صورت و شکل موجودی بیافریند، مگر اینکه مثل آن را در آفریدگان خداوند بیابد، و با توجه به انواع گوناگون خلق اوست که دانسته می‌شود خداوند بر هر چیزی تواناست[۶۸]. این سخن امام علاوه بر آنکه تنوع شگفت مخلوقات الهی را نشان می‌دهد، بیانگر این مطلب است که آفرینش الهی بهترین نظام ممکن و در اصطلاح «نظام احسن” است و هر چه در این عالم امکان خلق شدن داشته، به بهترین صورتی خلق شده است. حال اگر در چنین عالمی اموری نامطلوب و حتی شرور رخ می‌دهد، ربطی به اساس جهان ندارد، بلکه بر آمده از تزاحم خواص و کارکردهای مخلوقات مادی است و این خاص عالم ماده است. چنین تنوع و کثرتی در مخلوقات عالم ماورای ماده نیز وجود دارد، اما آنچه در عالم ماده ملاحظه می‌شود، در آن صورت نمی‌پذیرد[۶۹]. این مقایسه نشان می‌دهد که امور نامطلوب و شرور از لوازم ماده است و ربطی به خلقت الهی ندارد. در روایت پیش‌گفته، ارتباط قدرت و علم و خلقت الهی نیز نشان داده می‌شود. خداوند خلقت هر آنچه را می‌داند، می‌تواند و چون چیزی نیست که او نداند، پس بر خلق هر چیزی تواناست. البته این سخن شامل محالات عقلی نیست. در باب علم الهی پیش از وجود یافتن مخلوقات روایتی از امام رضا (ع) منقول است. نقل شده که شخصی از ایشان پرسید: آیا خداوند می‌داند چیزی که موجود نیست، اگر قرار بود موجود باشد، چگونه خواهد بود؟ امام فرمود خدا داناست به اشیا پیش از وجود آنها. خداوند درباره سخن جهنمیان که می‌گویند اگر به دنیا باز گردند کار نیک انجام می‌دهند، می‌فرماید اگر به دنیا بازگردانده می‌شدند، به کارهای ناپسند و نهی شده روی می‌آوردند و آنان دروغ می‌گویند[۷۰]. پس خداوند بر این مطلب آگاه است که اگر آنان به دنیا بازگردند چه می‌کنند. همچنین خداوند وقتی فرشتگان به آفرینش آدم اعتراض کردند، بدیشان گفت: من چیزی را می‌دانم که شما نمی‌دانید[۷۱]. پس علم خدا پیش از خلق مخلوقات است[۷۲]. از این روایت استفاده می‌شود که مخلوقات خداوند پیش از به وجود آمدن، «عدم مطلق” نیستند[۷۳].

رابطه خلقت و عبادت

در سخنان امام رضا (ع) ملازمه‌ای میان خلقت الهی و عبادت و آزمایش خلق به ویژه انسان‌ها دیده می‌شود[۷۴]. عبادت مخلوقات خداوند اعم از عبادت تکوینی[۷۵] و عبادت تشریعی[۷۶] است. البته در میان مخلوقات، انسان جایگاه ویژه‌ای دارد و چنان که از قرآن استفاده می‌شود، خلق جهان هستی برای کمال‌یابی انسان است و گردش روز و شب و آسمان و زمین برای اوست[۷۷].

این همان غایت عالی هستی است و راز اینکه آسمان و زمین و آنچه در آنهاست، بیهوده آفریده نشده‌اند[۷۸].

خداوند به انسان هشدار می‌دهد که بیان آیات مربوط به خلقت برای آگاهی و تنبه اوست و باید بدان‌ها و به ویژه خود انسان به عنوان نشانه‌های قدرت و عظمت الهی توجه شود[۷۹]. خداوند گاه در قرآن از طریق توجه دادن به آفرینشگری خویش به انکار و عناد کافران و مشرکان و دهریان نیز پاسخ می‌دهد[۸۰].[۸۱].[۸۲]

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

  1. لسان العرب، ج۱۰، ص۸۵.
  2. لسان العرب، ج۱۰، ص۸۵.
  3. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۳، ص۱۱۴- ۱۱۵.
  4. وَتَذَرُونَ مَا خَلَقَ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ عَادُونَ «و آنچه را از همسرانتان که خدا برایتان آفریده است وا می‌نهید؛ بلکه گروهی تجاوزکارید» سوره شعراء، آیه ۱۶۶.
  5. إِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ اذْكُرْ نِعْمَتِي عَلَيْكَ وَعَلَى وَالِدَتِكَ إِذْ أَيَّدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلًا وَإِذْ عَلَّمْتُكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي فَتَنْفُخُ فِيهَا فَتَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِي وَتُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ بِإِذْنِي وَإِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتَى بِإِذْنِي وَإِذْ كَفَفْتُ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَنْكَ إِذْ جِئْتَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ «یاد کن که خداوند فرمود: ای عیسی پسر مریم! نعمت مرا بر خود و بر مادرت به یاد آور هنگامی که تو را با روح القدس پشتیبانی کردم که در گهواره و در میانسالی با مردم سخن می‌گفتی و هنگامی که به تو کتاب و حکمت و تورات و انجیل آموختم و هنگامی که با اذن من از گل، همگون پرنده می‌ساختی و در آن می‌دمیدی و به اذن من پرنده می‌شد و نابینای مادرزاد و پیس را با اذن من شفا می‌دادی و هنگامی که با اذن من مرده را (از گور) برمی‌خیزاندی و هنگامی که بنی اسرائیل را از (آزار) تو باز داشتم آنگاه که برای آنان برهان‌ها (ی روشن) آوردی و کافران از ایشان گفتند: این (کارها) جز جادویی آشکار نیست» سوره مائده، آیه ۱۱۰.
  6. وَلَأُضِلَّنَّهُمْ وَلَأُمَنِّيَنَّهُمْ وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَيُبَتِّكُنَّ آذَانَ الْأَنْعَامِ وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ وَمَنْ يَتَّخِذِ الشَّيْطَانَ وَلِيًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُبِينًا «و بی‌گمان آنان را گمراه می‌کنم و به آرزو (های دور و دراز) می‌افکنم و به آنان فرمان می‌دهم آنگاه گوش چارپایان را (به خرافه‌پرستی) می‌شکافند و به آنان فرمان می‌دهم آنگاه آفرینش خداوند را دگرگونه می‌سازند؛ و هر که به جای خداوند، شیطان را به یاوری برگزیند زیانی آشکار کرده است» سوره نساء، آیه ۱۱۹.
  7. المصباح المنیر، ص۱۸۰.
  8. قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ وَأَقِيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ «بگو: پروردگارم به دادگری فرمان داده است و در هر نمازگاهی روی خود را (به سوی او) راست گردانید و او را در حالی که دین را برای وی ناب می‌سازید بخوانید؛ چنان که شما را در آغاز آفرید (به سوی او) باز می‌گردید» سوره اعراف، آیه ۲۹.
  9. بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ «پدیدآور آسمان‌ها و زمین است و چون (انجام) کاری را بخواهد تنها می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره بقره، آیه ۱۱۷؛ بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنَّى يَكُونُ لَهُ وَلَدٌ وَلَمْ تَكُنْ لَهُ صَاحِبَةٌ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ «آفریننده آسمان‌ها و زمین است، چگونه او را فرزندی تواند بود در حالی که او را همسری نیست و همه چیز را آفریده است و او به هر چیزی داناست» سوره انعام، آیه ۱۰۱.
  10. وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلَى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِئِكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ «و (یاد کنید) آنگاه را که موسی به قوم خود گفت: ای قوم من! بی‌گمان شما با (به پرستش) گرفتن گوساله بر خویش ستم روا داشتید پس به درگاه آفریدگار خود توبه کنید و یکدیگر را بکشید، این کار نزد آفریدگارتان برای شما بهتر است. آنگاه، خداوند از شما در گذشت که او توبه‌پذیر بخشاینده است» سوره بقره، آیه ۵۴؛ هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ «اوست خداوند آفریننده پدیدآور نگارگر، نام‌های نکوتر او راست؛ هر چه در آسمان‌ها و زمین است او را به پاکی می‌ستایند و او پیروزمند فرزانه است» سوره حشر، آیه ۲۴.
  11. قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ «بگو: همان کس که آن را نخست آفرید زنده‌اش می‌گرداند و او به (حال) هر آفریده‌ای داناست» سوره یس، آیه ۷۹؛ قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ «بگو روی زمین گردش کنید و بنگرید چگونه آفریدن (آفریدگان) را آغاز می‌کند سپس خداوند آفرینش جهان واپسین را پدید می‌آورد، بی‌گمان خداوند بر هر کاری تواناست» سوره عنکبوت، آیه ۲۰.
  12. الکافی، ج۱، ص۹-۱۰.
  13. اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ «خداوند آفریننده همه چیز است و او بر هر چیزی نگاهبان است» سوره زمر، آیه ۶۲؛ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ «این است خداوند پروردگار شما، آفریننده هر چیز که هیچ خدایی جز او نیست پس چگونه (از حق) بازگردانده می‌شوید؟» سوره غافر، آیه ۶۲؛ هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ «اوست خداوند آفریننده پدیدآور نگارگر، نام‌های نکوتر او راست؛ هر چه در آسمان‌ها و زمین است او را به پاکی می‌ستایند و او پیروزمند فرزانه است» سوره حشر، آیه ۲۴.
  14. الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسَانِ مِنْ طِينٍ «اوست که هر چه آفرید نیکو آفرید و آفرینش آدمی را از گلی آغازید» سوره سجده، آیه ۷؛ اللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَحْمِلُ كُلُّ أُنْثَى وَمَا تَغِيضُ الْأَرْحَامُ وَمَا تَزْدَادُ وَكُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدَارٍ «و خداوند می‌داند که هر مادینه چه در شکم دارد و بچّه‌دان‌ها چه می‌کاهند و چه می‌افزایند و هر چیز نزد او اندازه‌ای دارد» سوره رعد، آیه ۸؛ الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيرًا «همان که فرمانفرمایی آسمان‌ها و زمین او راست و فرزندی نگزیده است و در فرمانفرمایی او را انبازی نیست و هر چیز را آفرید آنگاه آن را به شایستگی اندازه نهاد» سوره فرقان، آیه ۲؛ إِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ «ما هر چیزی را به اندازه‌ای آفریده‌ایم» سوره قمر، آیه ۴۹.
  15. وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَلَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ «و اوست که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید و اورنگ (فرمانفرمایی) وی بر آب قرار داشت تا شما را بیازماید که کدام نکوکردار ترید و اگر بگویی که شما پس از مرگ برانگیخته خواهید شد بی‌گمان کافران می‌گویند این جز جادویی آشکار نیست» سوره هود، آیه ۷؛ إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مَا مِنْ شَفِيعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ «به راستی پروردگارتان خداوندی است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت؛ کار (هستی) را کارسازی می‌کند، هیچ میانجی مگر با اذن او (در کار) نیست، این است خداوند پروردگار شما، او را بپرستید! آیا پند نمی‌گیرید؟» سوره یونس، آیه ۳.
  16. کمپانی زارع، مهدی، آفرینش، دانشنامه امام رضا ج۱، ص ۱۳۳-۱۴۱.
  17. عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۱۷۱.
  18. الکافی، ج۱، ص۱۱۳؛ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۱۲۹.
  19. عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۱۶۹.
  20. عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۱۷۲.
  21. عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۱۷۲.
  22. «مثل بد از آن آنان است که به جهان واپسین ایمان ندارند و مثل برتر از آن خداوند است و اوست که پیروز فرزانه است» سوره نحل، آیه ۶۰.
  23. «و اوست که آفریدن (آفریدگان) را می‌آغازد سپس آن را باز می‌آورد و این بر او آسان‌تر است و در آسمان‌ها و زمین مثل برتر، او راست و او پیروزمند فرزانه است» سوره روم، آیه ۲۷.
  24. دیوان عراقی، ص۱۶۹.
  25. مثنوی معنوی، ص۲۳۴.
  26. الفتوحات المکیة، ج۲، ص۲۹۴.
  27. وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا وَأَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ كُلَّمَا أَوْقَدُوا نَارًا لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ «و یهودیان گفتند که دست خداوند بسته است، دستشان بسته باد و بر آنچه گفته‌اند لعنت بر ایشان باد بلکه دست‌های او باز است و هرگونه بخواهد می‌بخشد و بی‌گمان آنچه به سوی تو از سوی پروردگارت فرو فرستاده شده است بر سرکشی و کفر بسیاری از آنان می‌افزاید؛ و میان آنان تا رستخیز دشمنی و کینه‌جویی افکندیم؛ هر بار که آتشی را برای جنگ بر افروختند خداوند آن را خاموش گردانید؛ و در زمین به تباهی می‌کوشند و خداوند تبهکاران را دوست نمی‌دارد» سوره مائده، آیه ۶۴.
  28. کمپانی زارع، مهدی، آفرینش، دانشنامه امام رضا ج۱، ص ۱۳۳-۱۴۱.
  29. لسان العرب، ج۸ ص۸.
  30. شرح الإشارات و التنبیهات، ج۳، ص۶۷۹.
  31. عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۱۷۴.
  32. عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۳.
  33. تفسیر القرآن الکریم، ملاصدرا، ج۴، ص۱۷۹-۱۸۱.
  34. يَسْأَلُهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ «هر که در آسمان‌ها و زمین است از او درخواست دارد، او هماره در کاری است» سوره الرحمن، آیه ۲۹.
  35. أَفَعَيِينَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ «پس آیا در آفرینش نخستین وامانده بودیم؟ نه، بلکه آنان از آفرینش تازه در تردیدند» سوره ق، آیه ۱۵.
  36. «فرمان او جز این نیست که چون چیزی را بخواهد بدو می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره یس، آیه ۸۲.
  37. عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۱۷۴.
  38. «سخن ما برای (پدید آمدن) چیزی چون آن را اراده کنیم تنها این است که بدان می‌گوییم: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره نحل، آیه ۴۰.
  39. «پدیدآور آسمان‌ها و زمین است و چون (انجام) کاری را بخواهد تنها می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره بقره، آیه ۱۱۷.
  40. المیزان، ج۸ ص۳۲۰؛ ج۱۷، ص۱۱۵.
  41. قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ وَأَقِيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ «بگو: پروردگارم به دادگری فرمان داده است و در هر نمازگاهی روی خود را (به سوی او) راست گردانید و او را در حالی که دین را برای وی ناب می‌سازید بخوانید؛ چنان که شما را در آغاز آفرید (به سوی او) باز می‌گردید» سوره اعراف، آیه ۲۹؛ وَقَالُوا أَإِذَا كُنَّا عِظَامًا وَرُفَاتًا أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقًا جَدِيدًا * قُلْ كُونُوا حِجَارَةً أَوْ حَدِيدًا * أَوْ خَلْقًا مِمَّا يَكْبُرُ فِي صُدُورِكُمْ فَسَيَقُولُونَ مَنْ يُعِيدُنَا قُلِ الَّذِي فَطَرَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَسَيُنْغِضُونَ إِلَيْكَ رُءُوسَهُمْ وَيَقُولُونَ مَتَى هُوَ قُلْ عَسَى أَنْ يَكُونَ قَرِيبًا «و گفتند: آیا هنگامی که استخوان‌هایی شویم و خاکستری با آفرینشی تازه برانگیخته می‌شویم؟ * بگو: سنگ باشید یا آهن * یا آفریده‌ای از آن دست که در دل‌هایتان بزرگ می‌نماید (باز هم پس از مرگ برانگیخته می‌شوید)؛ خواهند گفت: چه کس ما را (پس از مردن) باز می‌گرداند؟ بگو: همان که نخست بار شما را آفرید؛ آنگاه به سوی تو (به انکار) سر خواهند جنباند و می‌گویند که: در چه هنگام خواهد بود؟ بگو بسا که نزدیک باشد!» سوره اسراء، آیه ۴۹-۵۱.
  42. عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۱۲۱.
  43. کمپانی زارع، مهدی، آفرینش، دانشنامه امام رضا ج۱، ص ۱۳۳-۱۴۱.
  44. عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۲۳۴.
  45. التوحید، ص۲۳۲.
  46. عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۲۶۲- ۲۶۳.
  47. عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۲۴۱.
  48. الکافی، ج۱، ص۴۴۲.
  49. الاختصاص، ص۳۸۰؛ بحار الأنوار، ج۱، ص۹۷.
  50. بحارالأنوار، ج۱، ص۹۷.
  51. تفسیر القمی، ج۲، ص۱۹۸.
  52. شرح أصول الکافی، ملاصدرا، ج۱، ص۲۱۶.
  53. شرح أصول الکافی، ملاصدرا، ج۱، ص۲۱۷؛ ج۳، ص۲۱۴؛ فصوص الحکم، ص۳۷.
  54. مصباح الهدایة، امام خمینی، ص۷۲-۷۵.
  55. دلائل الإمامة، ص۱۶۸؛ بحار الأنوار، ج۲۶، ص۲۵۹.
  56. علل الشرایع، ج۱، ص۵؛ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۲۶۲.
  57. وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَلَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ «و اوست که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید و اورنگ (فرمانفرمایی) وی بر آب قرار داشت تا شما را بیازماید که کدام نکوکردار ترید و اگر بگویی که شما پس از مرگ برانگیخته خواهید شد بی‌گمان کافران می‌گویند این جز جادویی آشکار نیست» سوره هود، آیه ۷.
  58. تفسیر القمی، ج۱، ص۳۲۱؛ الکافی، ج۱، ص۱۳۳.
  59. تفسیر القمی، ج۲، ص۲۰۶.
  60. اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ مَا لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا شَفِيعٍ أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ «خداوند همان است که آسمان‌ها و زمین و آنچه را که میان آنهاست در شش روز آفرید سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت؛ شما را هیچ دوست و میانجی‌یی جز او نیست؛ آیا پند نمی‌گیرید؟» سوره سجده، آیه ۴؛ إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ «به راستی پروردگارتان همان خداوند است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت، شب را بر روز می‌پوشاند -که آن را شتابان می‌جوید- و خورشید و ماه و ستارگان را رام فرمان خویش آفرید؛ آگاه باشید که آفرینش و فرمان او راست؛ بزرگوار است خداوند پروردگار جهانیان» سوره اعراف، آیه ۵۴.
  61. التوحید، ص۳۲۰؛ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۱۳۴.
  62. وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَلَنْ يُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ وَإِنَّ يَوْمًا عِنْدَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ «و از تو به شتاب، عذاب می‌خواهند و هرگز خداوند در وعده خود خلاف نمی‌ورزد و همانا یک روز نزد پروردگارت برابر هزار سال است از آنچه شما برمی‌شمارید» سوره حج، آیه ۴۷؛ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ «کار (جهان) را از آسمان تا زمین تدبیر می‌کند سپس (کردارها) در روزی که در شمار شما هزار سال است به سوی او بالا می‌رود» سوره سجده، آیه ۵.
  63. عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۲۴۱.
  64. ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ «سپس به آسمان رو آورد که (چون) دودی بود و به آن و به زمین فرمود: خواه یا ناخواه بیایید! گفتند: فرمانبردارانه آمدیم» سوره فصلت، آیه ۱۱.
  65. نهج البلاغه، صبحی صالح، ص۱۳۱-۱۳۲.
  66. عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۱۳۴.
  67. کمپانی زارع، مهدی، آفرینش، دانشنامه امام رضا ج۱، ص ۱۳۳-۱۴۱.
  68. عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۷۵.
  69. نهج البلاغه، صبحی صالح، ص۱۲۹-۱۳۰.
  70. بَلْ بَدَا لَهُمْ مَا كَانُوا يُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ «(چنین نیست) بلکه آنچه از پیش پنهان می‌داشتند برای آنان آشکار گردید و اگر بازگردانده شوند به همان چیزهایی که از آن نهی شده بودند باز می‌گردند و بی‌گمان آنان دروغ پردازند» سوره انعام، آیه ۲۸.
  71. وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ «و (یاد کن) آنگاه را که پروردگارت به فرشتگان فرمود: می‌خواهم جانشینی در زمین بگمارم، گفتند: آیا کسی را در آن می‌گماری که در آن تباهی می‌کند و خون‌ها می‌ریزد در حالی که ما تو را با سپاس، به پاکی می‌ستاییم و تو را پاک می‌شمریم؛ فرمود: من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید» سوره بقره، آیه ۳۰.
  72. التوحید، ص۱۳۶.
  73. کمپانی زارع، مهدی، آفرینش، دانشنامه امام رضا ج۱، ص ۱۳۳-۱۴۱.
  74. الاعتقادات، ص۹۹؛ التوحید، ص۳۲۱.
  75. إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا آتِي الرَّحْمَنِ عَبْدًا «جز این نیست که هر که در آسمان‌ها و زمین است به بندگی به درگاه (خداوند) بخشنده می‌آید» سوره مریم، آیه ۹۳.
  76. وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ «و پریان و آدمیان را نیافریدم جز برای آنکه مرا بپرستند» سوره ذاریات، آیه ۵۶.
  77. الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ فَلَا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ «آنکه زمین را برای شما بستر و آسمان را سرپناهی ساخت و از آسمان، آبی فرو فرستاد که با آن از میوه‌ها برای شما روزی‌یی برآورد، پس برای خداوند، دانسته همتایانی نیاورید» سوره بقره، آیه ۲۲؛ هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ «اوست که برای شما شب را نهاد تا در آن بیارمید و روز را روشنی‌بخش (آفرید)؛ بی‌گمان در آن نشانه‌هاست برای گروهی که می‌شنوند» سوره یونس، آیه ۶۷؛ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِيَ فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْأَنْهَارَ * وَسَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَائِبَيْنِ وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ * وَآتَاكُمْ مِنْ كُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ «خداوند است که آسمان‌ها و زمین را آفرید و از آسمان آبی فرو فرستاد که با آن از میوه‌ها برای شما روزی بر آورد و کشتی را برای شما رام کرد تا به فرمان او در دریا روان گردد و رودها را برای شما رام گردانید * و خورشید و ماه را که همواره روانند و نیز شب و روز را رام شما کرد * و از هر چه خواستید به شما داده است و اگر نعمت خداوند را بر شمارید نمی‌توانید شمار کرد؛ بی‌گمان انسان ستمکاره‌ای بسیار ناسپاس است» سوره ابراهیم، آیه ۳۲-۳۴.
  78. وَلَقَدْ خَلَقْنَا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرَائِقَ وَمَا كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غَافِلِينَ * وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاء مَاء بِقَدَرٍ فَأَسْكَنَّاهُ فِي الأَرْضِ وَإِنَّا عَلَى ذَهَابٍ بِهِ لَقَادِرُونَ * فَأَنشَأْنَا لَكُم بِهِ جَنَّاتٍ مِّن نَّخِيلٍ وَأَعْنَابٍ لَّكُمْ فِيهَا فَوَاكِهُ كَثِيرَةٌ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ * وَشَجَرَةً تَخْرُجُ مِن طُورِ سَيْنَاءَ تَنبُتُ بِالدُّهْنِ وَصِبْغٍ لِّلْآكِلِينَ * وَإِنَّ لَكُمْ فِي الأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُّسْقِيكُم مِّمَّا فِي بُطُونِهَا وَلَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ كَثِيرَةٌ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ * وَعَلَيْهَا وَعَلَى الْفُلْكِ تُحْمَلُونَ «و همانا ما بر فراز شما هفت راه (آسمانی) آفریده‌ایم و از آفریدگان غافل نیستیم * و از آسمان آبی به اندازه‌ای (معیّن) فرو فرستادیم آنگاه آن را در زمین جای دادیم و ما به بردن آن بی‌گمان تواناییم * پس با آن برای شما بوستان‌هایی از خرمابن و انگورها (ی گوناگون) پدید آوردیم که برایتان در آن میوه‌های فراوانی است و از آنها می‌خورید * و نیز درختی را که از طور سینا بیرون می‌آید که (دانه) روغنی و نانخورشی «۱» برای خورندگان می‌رویاند * و بی‌گمان برای شما در (آفرینش) چارپایان (هم) عبرتی است؛ از آنچه درون شکم‌های آنهاست به شما می‌نوشانیم و سودهایی بسیار برایتان دارد و از (گوشت) آنها می‌خورید * و شما را بر آنها و بر کشتی‌ها برمی‌دارند» سوره مؤمنون، آیه ۱۷-۲۲؛ وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ * لَوْ أَرَدْنَا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْوًا لَاتَّخَذْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا إِنْ كُنَّا فَاعِلِينَ «و آسمان و زمین و آنچه را میان آنهاست به بازیچه نیافریده‌ایم * اگر می‌خواستیم سرگرمی‌یی برگزینیم- چنانچه کننده (ی این کار) می‌بودیم- آن را از نزد خود می‌گزیدیم» سوره انبیاء، آیه ۱۶-۱۷؛ وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا بَاطِلًا ذَلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ «و ما آسمان و زمین و آنچه را میان آنهاست بیهوده نیافریدیم؛ این پندار کافران است پس وای از آتش (دوزخ) بر کافران!» سوره ص، آیه ۲۷.
  79. إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ «بی‌گمان در آفرینش آسمان‌ها و زمین و پیاپی آمدن شب و روز نشانه‌هایی برای خردمندان است» سوره آل عمران، آیه ۱۹۰؛ فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ مِمَّ خُلِقَ «پس انسان باید بنگرد که او را از چه آفریده‌اند» سوره طارق، آیه ۵؛ وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ «و از نشانه‌های او این است که از خودتان همسرانی برایتان آفرید تا کنار آنان آرامش یابید و میان شما دلبستگی پایدار و مهر پدید آورد؛ بی‌گمان در این، نشانه‌هایی است برای گروهی که می‌اندیشند» سوره روم، آیه ۲۱؛ فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجًا يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ «پدیدآورنده آسمان‌ها و زمین است، برای شما از خودتان همسرانی آفرید و (نیز) از چارپایان جفت‌هایی (پدید آورد)، شما را با آن (آفریدن جفت) افزون می‌گرداند، چیزی مانند او نیست و او شنوای بیناست» سوره شوری، آیه ۱۱.
  80. أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيْرِ شَيْءٍ أَمْ هُمُ الْخَالِقُونَ * أَمْ خَلَقُوا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بَلْ لَا يُوقِنُونَ «آیا از هیچشان آفریده‌اند یا خود آفریننده (خویش)‌اند؟ * یا مگر آسمان‌ها و زمین را آفریده‌اند؟ (نه،) بلکه باور ندارند» سوره طور، آیه ۳۵-۳۶.
  81. منابع: قرآن کریم؛ الاختصاص، محمد بن محمد معروف به شیخ مفید (۴۱۳ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری - سید محمود زرندی، بیروت، دار المفید، دوم، ۱۴۱۴ق؛ الاعتقادات، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، دوم، ۱۴۱۴ق؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علی، محمدباقر بن محمد تقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن بن عبدالرحیم مصطفوی (۱۴۲۶ق)، تهران، وزارة الثقافة و الارشاد الإسلامی، اول، ۱۳۶۸ش؛ تفسیر القرآن الکریم، محمد بن ابراهیم شیرازی معروف به ملاصدرا (۱۰۵۰ق)، تحقیق و تصحیح: محسن بیدار فر - محمد خواجوی، قم، بیدار، دوم، ۱۳۶۶ش؛ تفسیر القمی، علی بن ابراهیم قمی (۳۲۹ق)، تحقیق و تصحیح: سیدطیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب الإسلامی، سوم، ۱۴۰۴ق، التوحید، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سیدهاشم حسینی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۳۹۸ تی؛ دلائل الإمامة، محمد بن جریر طبری (قرن ۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۳ق؛ دیوان عراقی، ابراهیم بن بزرگمهر معروف به فخرالدین عراقی (۶۸۸ق)، تهران، انتشارات جاویدان، هفتم، ۱۳۷۳ش؛ شرح أصول الکافی، محمد بن ابراهیم شیرازی معروف به ملاصدرا (۱۰۵۰ق)، تصحیح: محمد خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، اول، ۱۳۸۳ش؛ شرح الإشارات و التنبیهات، محمد بن محمد معروف به خواجه نصیر الدین طوسی، تحقیق: حسن حسن زاده آملی، قم، بوستان کتاب، اول، ۱۳۸۳ش؛ علل الشرایع، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریة، دوم، ۱۳۸۵ق، عیون أخبار الرضاع، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سیدمهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق، الفتوحات المکیة، محمد بن علی معروف به ابن عربی (۶۳۸ق)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی تاب فصوص الحکم، محمد بن علی معروف به ابن عربی (۶۳۸ق)، تصحیح و تعلیق: ابوالعلاء عفیفی، تهران، انتشارات الزهراء علی، اول، ۱۳۷۵ش؛ الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق، لسان العرب، محمد بن مکرم معروف به ابن منظور (۷۱۱ق)، تحقیق: احمد فارس، بیروت، دار صادر، سوم، ۱۴۱۴ق؛ مثنوی معنوی، محمد بن محمد بلخی معروف به مولوی (۶۷۲ق)، تصحیح: رینولد نیکلسن، تهران، هرمس، اول، ۱۳۸۲ش؛ المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، احمد بن محمد مقری فیومی (۷۷۰ق)، قم، دار الهجرة، دوم، ۱۴۱۴ق؛ مصباح الهدایة إلی الخلافة و الولایة، سیدروح الله بن مصطفی مصطفوی خمینی (۱۴۰۹ق)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، سوم، ۱۳۷۶ش؛ المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمد حسین بن محمد طباطبایی (۱۴۰۲ق)، قم، اسماعیلیان، ۱۳۷۱ش؛ نهج البلاغة، محمد بن حسین موسوی معروف به سید رضی (۴۰۶ق)، تحقیق و تصحیح: صبحی صالح، قم، دار الهجرة، اول، ۱۴۱۴ق.
  82. کمپانی زارع، مهدی، آفرینش، دانشنامه امام رضا ج۱، ص ۱۳۳-۱۴۱.