مناظره امام رضا با عمران صابی
مقدمه
عمران صابی، پیشوای صائبین و آشنا به مباحث فلسفی - کلامی در عصر خود بود که در مناظرهای با امام رضا (ع) مسائلی پیرامون اثبات توحید می‌پرسد. از آنجا که عمران مسلمان نبوده، حضرت رضا (ع) در مقام بحث صراحتاً نمی‌توانسته‌اند به آیات کتاب الهی استناد کنند، لکن از طرز بیان مباحث و برخی کلمات قرآنی در کلام ایشان می‌توان فهمید که سخنان ایشان ناظر به تفسیر چه آیاتی است. در این مناظره، مباحثی چون ابداعی بودن خلقت، بی‌غرض و غایت بودن فعل الهی، نور بودن خدا و چگونگی معیت حق با خلق را مورد بررسی قرار می‌دهند.
امام رضا (ع) در پاسخ عمران صابی که از ایشان می‌پرسد: خدا در خلق است و یا خلق در خدا؟ چنین می‌فرمایند: خداوند منزه از چنین سخنانی است. اینک به لطف الهی برایت مثلی میزنم که مطلب را درک کنی. بگو بدانم، وقتی به آینه می‌نگری و خود را در آن می‌بینی، تو در آینه‌ای یا آینه در توست؟
عمران گفت: هیچ کدام. اگر هیچ کدام از شما در هم قرار ندارید، پس به چه چیزی خود را در آن می‌بینی؟ عمران گفت: به وسیله نوری که میان من و آینه قرار دارد.
امام (ع) فرمودند: آن نوری که در آینه است، بیشتر از نوری است که در چشم خود می‌یابی؟ گفت: آری.
امام (ع) فرمودند: به ما نشانش بده؛ و عمران عاجز ماند. سپس حضرت فرمودند: پس در واقع نور واسطه شده که خود و آینه را ببینی بدون این که در یکی جز شما داخل شود. عمران صابی پرسید: خدا که یکتا بود و چیزی جز او نبود، با آفرینش مخلوقات تغییری در وی به وجود آمد؟
حضرت در پاسخ وی از عدم تغییر در خدا و وقوع تغییر در مخلوقات سخن گفت و عمران صابی برای این که تغییری را در خدا اثبات کند، از حضرت پرسید: مگر خدا قبل از خلقت ساکت نبوده است؟ امام (ع) در مقام پاسخ به وی متذکر می‌شوند که سکوت در جایی معنا دارد که قبل از آن سخن گفتنی باشد.
گفتگو بین امام رضا (ع) و عمران صابی به درازا کشید تا این که امام (ع) فرمودند که وقت نماز است و ادامه بحث به بعد از اقامه نماز محول گردد. حضرت بعد از به جا آوردن نماز، به نزد عمران آمدند و باری دیگر مناظره آنها شکل گرفت. عمران صابی پرسید: خدا چیست؟
امام (ع) فرمودند: «هُوَ نُورٌ بِمَعْنَى أَنَّهُ هَادٍ لِخَلْقِهِ مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلِ الْأَرْضِ» (او نور است. به این معنا که هادی و راهنمای مخلوقاتش از اهل آسمان و زمین است.)
امام رضا (ع) در مواضع مختلفی از این مناظره به فعل ابداعی حق اشاره می‌کنند و حتی اولین مخلوق خداوند را ابداع می‌دانند، و هنگامی که عمران از ایشان درخواست می‌کند که از موجود نخستین و مخلوق او سخن بگوید، حضرت چنین می‌فرمایند: خدای یکتا پیوسته یکتا بود، بی‌آنکه چیزی با او باشد و بدون حد و حدودی با عرض و کیفیت و کمیتی. پیوسته چنین بود، آنگاه خلقتی گوناگون بی‌هیچ سابقه و نقشه پیشین پدید آورد. خدا در آفریدن موجودات احتیاج به حرکت و به کار بردن آلت و ابزار یا فکر ندارد. اولین خلق خدا ابداع بود که نه وزن داشت و نه حرکت و نه سمع و نه رنگ و نه حس[۱]. عمران در این مناظره از صفات خداوند سؤال کرد و امام رضا (ع) جواب دادند. آن گاه که امام (ع) دریافتند که عمران قانع شده است فرمودند: آیا فهمیدی؟
عمران گفت: بلی ای آقای من! شهادت می‌دهم که خدا همان است که تو او را وصف کردی و وحدانیت او را ثابت نمودی. و شهادت می‌دهم که محمد (ص) بنده اوست که مبعوث است به هدایت خلق و دین حق. سپس به سجده افتاد. دانشمندان دیگر دیدند که عمران صابی به عنوان برترین متکلم، این چنین به زانو درآمده و مسلمان گردید. احدی در آن مجلس لب به سخن نگشود[۲].[۳]
منابع
پانویس
- ↑ بحارالانوار، ج۱۰، ص۳۱۱-۳۱۳.
- ↑ عیون اخبار الرضا (ع)، ج۱، باب ۱۲.
- ↑ محمدی، حسین، رضانامه ص ۷۳۴.