خلافت الهی در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

* '''[[جانشینی]] [[انسان]] به جای [[خدا]]''': در [[آیات]] معدودی از [[قرآن کریم]]، مسئله [[جانشینی]] و خلافت [[انسان]] از طرف [[خداوند]] مطرح شده است. آیاتی که از [[جانشینی]] [[انسان]] برای [[خدا]] سخن به میان آورده‌اند، یک [[سیاق]] ندارند؛ چنان‌که در برخی از آنها، واژه [[خلیفه]] به طور مفرد به کار رفته است و بر اصل بحث [[جعل]] [[خلیفه]] تأکیده شده است؛ فارغ از آنکه تمام [[انسان‌ها]] یا برخی از آنها [[خلیفه]] باشند. مهم‌ترین این [[آیات]] همان [[آیه]] سی ام [[سوره بقره]] است: {{متن قرآن|وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که پروردگارت به فرشتگان فرمود: می‌خواهم جانشینی در زمین بگمارم، گفتند: آیا کسی را در آن می‌گماری که در آن تباهی می‌کند و خون‌ها می‌ریزد در حالی که ما تو را با سپاس، به پاکی می‌ستاییم و تو را پاک می‌شمریم؛ فرمود: من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید» سوره بقره، آیه ۳۰.</ref>. در این [[آیه]]، [[خداوند متعال]] از [[تصمیم]] خود، مبنی بر قرار دادن [[خلیفه]] بر روی [[زمین]]، خبر داده است. در منابع [[تفسیری]]، دیدگاه‌های متفاوتی راجع به این [[آیه]] به چشم می‌خورد؛ چنان‌که برخی مقصود از خلافت را در این [[آیه]]، خلافت و [[جانشینی]] از [[ملائکه]] دانسته‌اند؛ بدین [[دلیل]] که آنها پیش‌تر ساکن [[زمین]] بودند<ref>ر. ک: محمد بن جریر طبرسی، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۵۶ و ۱۵۷؛ محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۳۱؛ محمود زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۱، ص۱۲۴؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۷۶؛ فضل بن حسن طبرسی، تفسیر جوامع الجامع، ج۱، ص۳۶؛ عبدالرحمن بن علی بن جوزی، زاد المسیر، ج۱، ص۳۷ و ۵۰؛ محمد بن یوسف اندلسی، البحر المحیط فی تفسیر، ج۱، ص۲۲۶-۲۲۷.</ref>؛ برخی دیگر نیز مقصود از خلافت را در این [[آیه]]، آمدن [[انسان]] پس از [[جنیان]] دانسته‌اند<ref>ر. ک: طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج۲، ص۳۸۸-۳۸۹؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، محمد بن یوسف اندلسی، بحر المحیط فی التفسیر؛ حسن بن محمد نیشابوری، تفسیر غرائب الفرقان، ج۱، ص۲۱۵ و ۲۱۶؛ وهبة بن مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، ج۱، ص۱۲۷-۱۳۲.</ref>؛ بعضی دیگر از [[مفسران]] نیز گفته‌اند، منظور از خلافت در این [[آیه]]، آمدن [[انسان]] به جای انسان‌های نخستین است<ref>ر. ک: طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، محمدجواد بلاغی، آلاءالرحمن فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۸۲-۸۴؛ احمد بن مصطفی مراغی، تفسیر المراغی، ج۱، ص۸۰-۸۱؛ وهبة بن مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج.</ref> و سرانجام، گروهی نیز بر [[جانشینی]] [[انسان]] از [[خداوند]]، البته در قلمرویی خاص، تأکید کرده‌اند<ref>ر. ک: محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۳۱؛ فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۷۶.</ref>. با وجود این، [[حق]] آن است که روشن‌ترین [[تفسیر]] از خلافت در این [[آیه]]، همان [[جانشینی]] [[خداوند]] است<ref>ر. ک: علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۶؛ محمود زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۱، ص۱۲۴؛ فضل بن حسن طبرسی، تفسیر جوامع الجامع، ج۱، ص۳۶ و ۳۷؛ محمد بن علی شریف لاهیجی، تفسیر شریف لاهیجی، ج۱، ص۲۸-۳۰؛ محمدبن یوسف اندلسی، البحر المحیط فی التفسیر، ج۱، ص۲۲۶-۲۲۷؛ ملافتح الله کاشانی، منهج الصادقین، ج۱، ۱۴۰-۱۴۲؛ ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۳۰۸؛ سیدعبدالله شبر، تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۴۶؛ سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۱۵؛ سید محمدحسین فضل الله، من وحی القرآن، ج۱، ص۲۲۷؛ ناصر مکارشیرازی، تفسیر نمونه، ج۱، ص۱۷۷-۱۷۹؛ احمد بن محمد بن عجبیة، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، ج۱، ص۹۳-۹۴؛ محمد ثناء الله مظهری، التفسیر المظهری، ج۱، ص۵۰-۵۱؛ سید محمود آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، ج۱، ص۲۲۲-۲۲۳.</ref>؛ چرا که اوّلاً، دلیلی برای دیگر احتمالات بیان نشده است؛ ثانیاً، با توجه به [[آیات]] پس از آن، می‌توان گفت [[سیاق]] این [[آیات]] تناسبی با احتمالات یاد شده ندارد؛ بدین بیان که [[خداوند متعال]] در پاسخ شگفتی [[ملائکه]]، اسماء را به [[آدم]] {{ع}} آموخت، آن‌گاه که آنها را بر [[ملائکه]] عرضه کرد. این کار، تناسبی ندارد با این [[تفسیر]] که مقصود از خلافت [[انسان]]، خلافت از انسان‌های پیشین است<ref>سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۱۶.</ref>، بلکه ناظر بر ابراز [[توانایی]] و استعداد برای [[جانشینی]] [[خداوند]] است؛ چیزی که [[ملائکه]] تکویناً از آن [[محروم]] بودند<ref>سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۱۶.</ref>. [[آیه]] دیگری که به بحث [[جعل]] [[خلیفه]] مربوط می‌شود، [[آیه خلافت]] [[حضرت داوود]] {{ع}} است: {{متن قرآن|يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ}}<ref>«ای داود! ما تو را در زمین خلیفه (خویش) کرده‌ایم پس میان مردم به درستی داوری کن و از هوا و هوس پیروی مکن که تو را از راه خداوند گمراه کند» سوره ص، آیه ۲۶.</ref>.