جز
جایگزینی متن - 'احمدبن' به 'احمد بن'
جز (جایگزینی متن - 'احمدبن' به 'احمد بن') |
|||
خط ۱۷: | خط ۱۷: | ||
== [[عقل]] در لغت == | == [[عقل]] در لغت == | ||
اصل این واژه به معنای بازداشتن و منع است<ref>اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح- تاج اللغة وصحاح العربیة، تحقیق و تصحیح احمد عبدالغفور عطار، ج۵، ص۱۷۹۹: العقل الحجر والنهی؛ همچنین ر. ک: صاحب بن عباد، المحیط فی اللغه، ج۱، ص۱۷۲؛ | اصل این واژه به معنای بازداشتن و منع است<ref>اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح- تاج اللغة وصحاح العربیة، تحقیق و تصحیح احمد عبدالغفور عطار، ج۵، ص۱۷۹۹: العقل الحجر والنهی؛ همچنین ر. ک: صاحب بن عباد، المحیط فی اللغه، ج۱، ص۱۷۲؛ احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج۴، ص۶۹؛ ابن منظور، لسان العرب، ج۱۱، ص۴۵۸؛ محمد مرتضی حسینی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ج۱۵، ص۵۰۴.</ref>. به همین دلیل، به ریسمانی که با آن زانوی شتر را میبندند، «عقال» گفته میشود<ref>خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج۱، ص۱۵۹: {{عربی|عقلت البعیر عقلا شددت یده بالعقال أی الرباط}}؛ همچنین ر. ک: صاحب بن عباد، المحیط فی اللغه، ج۱، ص۱۷۲؛ احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج۴، ص۷۲؛ احمد بن محمد فیومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، ج۲، ص۴۲۲؛ محمد مرتضی حسینی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ج۱۵، ص۵۰۴.</ref>. این واژه، همچنین بر یکی از قوای [[نفس انسان]] اطلاق شده که [[فهم]] و [[یادگیری]] به آن وابسته است<ref>حسین بن محمد راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، ص۵۷۷: {{متن حدیث|العَقْلُ يقالُ للقُوَّةِ المُتَهَيِّئَةِ لقُبُول العِلْمِ}}؛ همچنین ر. ک: احمد بن محمد فیومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، ج۲، ص۴۲۳؛ محمد مرتضی حسینی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ج۱۵، ص۵۰۴.</ref>. گویا وجه این تطبیق آن است که این [[قوه]] و [[علم]] حاصل از آن، باعث جلوگیری [[انسان]] از افتادن در پرتگاه [[جهل و نادانی]] میشود<ref>محمد بن مکرمین منظور، لسان العرب، ج۱۱، ص۴۵۸: {{عربی|و سمی العقل عقلا لأنه یعقل صاحبه عن النورط فی المهالک، أی یحبسه}}؛ همچنین ر. ک: محمد مرتضی حسینی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ج۱۵، ص۵۰۴.</ref>. با توجه به این کاربرد، گاهی به محصول [[قوه عاقله]] - که نوعی علم است - نیز عقل گفته شده است<ref>حسین بن محمد راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، ص۵۷۷: {{عربی|ویقال للعلم الذی یستفیده الإنسان بتلک القوة عقل}}؛ همچنین ر. ک: محمدبن مکرم بن منظور، لسان العرب، ج۱۱، ص۴۵۸؛ محمد مرتضی حسینی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ج۱۵، ص۵۰۴.</ref>. همچنین، در مواردی [[عقل]] در برابر [[جهل]] و [[ضد]] آن [[تفسیر]] شده است<ref>خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج۱، ص۱۵۹: {{عربی|العقل: نقیض الجهل}}؛ همچنین ر. ک: احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۴، ص۶۹؛ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، کتاب العقل والجهل، ص۲۳.</ref>. از این رو، با توجه به معنای جهل که گاهی در برابر [[دانایی]] و گاهی به معنای انجام کاری بدون [[خردورزی]] است<ref>خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج۳، ص۳۹۰: {{عربی|الجهل: نقیض العلم... والجهالة: أن تفعل فعلا بغیر علم}}؛ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، ص۲۰۹:{{عربی|الجهل علی ثلاثة أضرب: الأول: و هو خلو النفس من العلم، هذا هو الأصل.. والثانی: اعتقاد الشیء بخلاف ما هو علیه، والثالث: فعل الشیء بخلاف ما حقه أن یفعل}}.</ref>، عقل به معنای [[علم]] یا خردورزی خواهد بود. کاربرد عقل در معنای علم، گویا چنان گسترده است که از ظاهر [[کلام]] برخی از [[پژوهشگران]] این گونه استفاده میشود که اصل در این لغت را نوعی علم دانستهاند: یگانه اصل در این ماده، تشخیص [[صلاح]] و [[فساد]] در جریان [[زندگی مادی]] و [[معنوی]]، و کنترل و نگهداری نفس بر آن است. از لوازم این (تشخیص و کنترل نفس) خودداری، [[تدبر]]، خوش فهمی، [[درک]]، [[تنفر]] (و دوری)، [[شناخت]] آنچه [[انسان]] به آن نیاز مند است، [[حفظ]] شدن در پرتو برنامه [[عدالت]] (مداری) و [[حقیقت]] (محوری) و در [[امان]] ماندن از خواهشها و کششهای ([[نفسانی]]) است»<ref>حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۸، ص۱۹۶؛ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، ص۲۰۹: {{عربی|الجهل علی ثلاثة أضرب: الأول: و هو خلو النفس من العلم؛ هنا هو الأصل...}}.</ref>. اما چنان که گفته شد، [[تأمل]] در کاربردهای لغوی و عرفی این واژه، این برداشت را [[تأیید]] میکند که عقل در اصل، خود [[علم]] نیست؛ بلکه قوهای است که مولد نوعی علم است؛ اما کاربردهای آن، گاهی به همان [[قوه]] [[درک]] کننده و گاهی به معنای علم اشاره دارد. | ||
[[عقل]]، گذشته از معنای لغوی، کاربردهای اصطلاحی بسیاری یافته است. فراوانی این کاربردها، جمعبندی آنها را در معنایی واحد دشوار کرده است. در کتاب [[مرآة العقول]] - که [[شرح اصول کافی]] است - عقل در لغت به درک و [[فهم]] امور معنا شده است؛ سپس کاربردهای اصطلاحی شش گانهای برای آن بیان شده که عبارتاند از: | [[عقل]]، گذشته از معنای لغوی، کاربردهای اصطلاحی بسیاری یافته است. فراوانی این کاربردها، جمعبندی آنها را در معنایی واحد دشوار کرده است. در کتاب [[مرآة العقول]] - که [[شرح اصول کافی]] است - عقل در لغت به درک و [[فهم]] امور معنا شده است؛ سپس کاربردهای اصطلاحی شش گانهای برای آن بیان شده که عبارتاند از: |