فساد در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث فساد است. فساد از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: فساد در قرآن - فساد در فقه اسلامی - فساد بنی امیه - فساد در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

«فساد» در برابر صلاح، حالتی است که چیزی از حالت طبیعی و کارکردهای خود خارج شود. بر همین اساس، خروج چیزی از حالت اعتدال و گرایش به افراط یا تفریط فساد دانسته شده است..

«فساد» هر گونه خروج از اعتدال به تفریط و افراط است؛ بنابراین مفسدان انسان‌هایی هستند که از حق و عدل خارج می‌‌شوند و به باطل و ظلم گرایش دارند. این بدان معناست که مفسدان نه تنها خود اهل حق و عدل نیستند، بلکه دیگران و محیط زیست انسانی را به تباهی می‌‌کشانند و شرایط زیست انسانی را به سمت و سویی سوق می‌‌دهند که دست یابی به سعادت و کمالات یا دشوار یا دست نیافتنی می‌‌شود.

از نظر آموزه‌های قرآنی، نه تنها مبارزه و مقابله با فساد و مفسدان لازم است، بلکه لازم است تا به صلاح و اصلاح پرداخته شود و امری که فساد شده اصلاح شود.

عوامل و بسترها

از نظر قرآن کسی به آمرزش خدا و مغفرت می‌‌رسد که اهل اجتناب از فساد باشد و همه همت خویش را مبذول احسان کند و دنبال خیرات برود و دنبال رحمت الهی و سعادت اخروی باشد.

بر اساس آموزه‌های وحیانی قرآن، کسی که دنبال اطاعت از حق است و به خدا ایمان دارد، و در امور هستی و خوب و بد و زشت و زیبای آن تفکر می‌‌کند، و نیز از هر گونه اسراف و اطاعت از مسرفان اجتناب می‌‌کند گرایشی به فساد و افساد ندارد. بنابراین، هر کسی دنبال این امور می‌‌رود در حقیقت دنبال افساد می‌‌رود و می‌‌خواهد در میان مردمان به عنوان مفسد شناخته شود.

از نظر قرآن، خوف از خدا و تقوای الهی، عمل صالح، صداقت و زندگی بر مدار فطرت پاک الهی بوده و متوجه به علم الهی بوده و به عاقبت ناگوار فساد و مفسدان توجه دارد، می‌‌توان گفت از فساد و افساد پرهیز می‌‌کند؛ زیرا این امور را می‌‌توان به عنوان عامل بازدارنده از فساد و افساد دانست؛ پس اگر کسی که این گونه نیست، چنین شخصی گرفتار فساد و افساد است یا خواهد شد.

بنابراین از نظر قرآن، کسی که دارای روحیه اسرافگری و در رفاه مادی دنیوی غرق است، یا نسبت به دین ، قرآن و توحید و یکتاپرستی اعراض دارد گرفتار فساد و افساد است.

از نظر قرآن ثروت، زراندوزی و عجب و تفاخر مالی، قدرت ترک امر به معروف و نهی از منکر، ترک جهاد ، فسق ، طغیان ، گناه، ظلم و بی‌عدالتی اقتصادی، مکر و توطئه‌گری، سحر و جادو، سلطه بیگانگان، وسوسه‌های شیطانی، سخنان ناشایست و مشاجرات، عمل زشت هم جنس‌گرایی، راهزنی، جاسوسی، تجاوز از حریم خویش و نقض حقوق دیگران، و مانند آنها موجب می‌‌شود تا فساد در محیط زیست اجتماعی مردم افزایش یابد و ارزش‌ها از میان برود و به جای آن ضد ارزش‌ها و منکرات جایگزین شود.

زمینه‌های فساد

پرسش اساسی این است که چه زیرساخت‌های فکری و رفتاری موجب می‌‌شود تا شخصی گرفتار فساد و افساد در فکر و عمل شود و خود بلکه جامعه و جهان را تحت تاثیر رفتارهای مخرب و زیانبار خویش قرار دهد؟ خدا در قرآن به این زمینه و عوامل توجه داده است. برخی از مهم‌ترین این امور می‌‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. اعراض اسلام توحیدی: از نظر قرآن کسانی حاضر نیستند از اسلام توحیدی و شرایع آن از جمله آموزه‌های وحیانی قرآن پیروی و اطاعت کنند، گرفتار فساد و افساد می‌‌شوند.
2. ترک امداد مسلمانان و مؤمنان: ترک یاری رسانی به مسلمانان و مؤمنانی که در راه خدا هستند، انسان را از صلاح به فساد و از اصلاح به افساد می‌‌کشاند. امروز ترک یاری رزمندگان اسلام در فلسطین و عراق و سوریه و بحرین و یمن از مصادیق ترک امداد و یاری مسلمانان است؛ به ویژه آنکه از نظر قرآن وظیفه امت اسلام است تا نه تنها به مسلمانان کمک کنند، بلکه در دفاع از هر مظلوم و مستعضفی در جهان شمشیر برداشته و به جهاد بپردازند.
3. ترک جهاد: از نظر قرآن، ترک جهاد، زمینه محو ارزشها و به فساد کشیده شدن جامعه است و کسانی که تارک جهاد هستند گرفتار فساد می‌‌شوند.
4. ترک امر به معروف و نهی از منکر: این فریضه مهم‌ترین عامل برای احقاق حق و گسترش صلاح و اصلاح در اجتماع است، ترک آن به طور طبیعی موجب گسترش فساد و افساد می‌‌شود. از همین روست که از نظر قرآن، ترک فریضه به ویژخ ترک کردن نهی از منکر، موجب فساد در زمین است.
5. حکومت طاغوت: از نظر قرآن حکومت از مصادیق ولایت الهی است و تنها کسانی مستحق حکومت بر دیگران هستند که از مظاهر ولایت الهی بهره مند باشند. بر همین اساس حکومت طاغوتیان موجب فساد و تباهی در زمین است؛ زیرا در آیه مقصود از ﴿وَلَّى﴾ و ﴿تَوَلَّيْتُمْ﴾ در هر دو آیه به معنای سرپرستی امور مردم و امارت بر آنان باشد، و والیانی که اهل ولایت الله نیستند، در زمین فساد می‌‌کنند.
6. رفاه: امکانات زیاد مادی و آسایش موجب بدمستی و گرایش به فساد در افراد می‌‌شود؛ از همین روست که وقتی بنی اسرائیل با افزایش ثروت مواجه شدند بارها در زمین فساد کردند.
7. افزایش جمعیت: افزایش جمعیت موجب می‌‌شود تا گروهی از اقوام و ملت‌ها به جای بهره‌گیری از قدرت در جهت اصلاح امور زمین، گرایش به فساد وتجاوزگری کنند، چنان که بارها یهودیان چنین کردند.
8. ثروت زیاد: از دیگر عوامل فسادگری می‌‌توان به ثروت زیاد اشاره کرد که موجب غرور و بدمستی و در نهایت رفتارهای مفسدانه می‌‌شود.
9. کفر و شرک: چنان که گفته شد هر گونه اعراض از اسلام موجب فساد و افساد در اشخاص می‌‌شود، بر همین اساس کفر و شرک موجب فسادگرایی در افراد است.
10. طغیان: کسانی که علیه قوانین و سنت‌های الهی طغیان می‌‌کند، در گرایش به فساد بسیار فعال هستند و بیش‌ترین فساد را موجب می‌‌شوند.
11. ظلم: ظلم به دیگران موجب می‌‌شود تا شخص گرفتار افسادگری در زمین شود. این اخلال گری حتی در میان مسلمان و صفوف مجاهدان نیز ممکن است کشیده شود.
12. فسق و گناه: اصولا کسانی که گرفتار فسق و فجور و گناه هستند، بیش‌ترین ظرفیت را برای افساد در میان مردم و زمین دارند.
13. قدرت: همان طوری که ثروت عامل طغیان ورزی است، همچنین قدرت نیز این گونه است، چنان که فرعون به سبب قدرت و قارون به سبب ثروت طغیانگری می‌‌کردند و به فساد و افساد در زمین می‌‌پرداختند .

بسترهای فساد

قرآن زمینه فساد انسان را غیر از جنبه روان شناختی پیش گفته یعنی خصلت ذاتی گرایش به فساد و تباهی، امور دیگری معرفی می‌‌کند که در این جا به عنوان زمینه‌ها و بسترهای ایجادی آن بدان پرداخته می‌‌شود.

خداوند در آیات ﴿ وَقَالَ فِرْعَوْنُ ائْتُونِي بِكُلِّ سَاحِرٍ عَلِيمٍ فَلَمَّا جَاءَ السَّحَرَةُ قَالَ لَهُم مُّوسَى أَلْقُواْ مَا أَنتُم مُّلْقُونَ فَلَمَّا أَلْقَوْا قَالَ مُوسَى مَا جِئْتُم بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَيُبْطِلُهُ إِنَّ اللَّهَ لاَ يُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِينَ وَيُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ فَمَا آمَنَ لِمُوسَى إِلاَّ ذُرِّيَّةٌ مِّن قَوْمِهِ عَلَى خَوْفٍ مِّن فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِمْ أَن يَفْتِنَهُمْ وَإِنَّ فِرْعَوْنَ لَعَالٍ فِي الأَرْضِ وَإِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِينَ ﴾ از روحیه اسرافگری انسان سخن می‌‌گوید. اسراف به معنای تجاوز و تعدی از حدود اعتدال در هر زمینه و حوزه ای است. از این روست که بیش از آنکه از اسراف در حوزه اقتصادی سخن به میان آید از اسراف در حوزه‌های اعتقادی و رفتاری و اخلاقی سخن به میان آمده است. اسرافتفکر و رفتاری است که آدمی را از حالت تعادل و اعتدال بیرون می‌‌برد. چنین خصلت و خصصیه ای در انسان موجب می‌‌شود تا به سادگی کارهای صالح و درست را به فساد و تباهی بکشاند و در آن افساد نماید.

از آن جایی که توحید محور عدل و عدالت است،هر گونه خروج از اعتفاد و تفکر توحیدی می‌‌تواند زمینه ای به سوی فساد و تباهی را در آدمی ایجاد و یا تقویت کند. از این روست که خداوند اعراض از توحید و گرایش به الوهیت دیگران را عاملی مهم در گرایش آدمی به سوی فساد یاد می‌‌کند و در آیات ﴿إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ وَمَا مِنْ إِلَهٍ إِلَّا اللَّهُ وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾ و ﴿فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِالْمُفْسِدِينَ﴾ آدمی را از دور شدن از تفکر توحیدی پرهیز می‌‌دهد.

دین اسلام و آموزه‌های وحیانی نیز مجموعه ای از آموزه‌هایی است که بر اساس فطرت اعتدال و سالم انسانی آمده و آن را تقویت و تثبیت می‌‌کند، بنابراین هر گونه مخالفت با دین اسلام و آموزه‌های وحیانی سازوار با فطرت را به معنای عامل و زمینه‌ساز گرایش به فساد در انسان شناسایی و معرفی می‌‌کند و در آیه از تولی و اعراض نسبت به دین برحذر می‌‌دارد. در همین رابطه می‌‌توان اعراض از آموزه‌های قرآنی را نیز زمینه‌ساز و بستری برای فسادگری انسان بر شمرد.

در همین رابطه است که خداوند شرک را به عنوان یکی از علل و عوامل زمینه‌ساز فساد و خروج از حد اعتدال و تعادل در آیات ۴۰ و ۴۱ بر می‌‌شمارد.

از دیگر علل و عواملی که بستر ساز فسادگری انسان می‌‌شود می‌‌توان به رفاه زدگی و اتراف‌گرایی، تکاثر و زَر اندوزی و غرور و تفاخر مالی و همچنین قدرت فراوان و امکانات بی‌حد و اندازه مالی و ثروت اشاره کرد. البته استفاده نادرست از قدرت و حکومت در برخی از انسان هاست که نه تنها زمینه فساد ایشان بلکه زمینه‌ساز فسادگری عمومی در جامعه را فراهم می‌‌آورد و مردمان را به سوی نا به هنجاری‌ها و تباهی‌ها و زشتی‌ها سوق می‌‌دهد. خداوند در آیه ﴿فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَكُمْ﴾ قدرت وامکانات انسان‌های ناصالح را ابزاری در دست ایشان برای فسادگری در زمین معرفی می‌‌کند و نسبت به آنان هشدار می‌‌دهد تا قدرت و امکانات از دست ایشان خارج شود و اجازه داده نشود تا ایشان با ابزار قدرت و امکانات در زمین و جامعه فساد کنند و یا آن را گسترش دهند.

البته برخی از رفتارهای آدمی در این مسأله می‌‌تواند بسیار موثر و کارساز باشد و آدمی را به سوی گرایش به فساد تشویق و ترغیب کند. از جمله این رفتارها می‌‌توان به ترک از منکر اشاره کرد که موجب می‌‌شود تا شخص و جامعه از نظارت درونی و بیرونی بی‌بهره شود و اندک اندک در برابر فساد و تباهی دیگران سکوت کرده و حتی گرایش یابد و در نهایت امر زشت برای وی امر عادی جلوه کند.

ترک جهاد در آیات ﴿وَيَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا لَوْلَا نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَإِذَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْكَمَةٌ وَذُكِرَ فِيهَا الْقِتَالُ رَأَيْتَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ نَظَرَ الْمَغْشِيِّ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلَى لَهُمْ﴾ ﴿فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَكُمْ﴾ به عنوان زمینه‌ساز محو ارزش‌های انسانی و به فساد و تباهی کشیده شدن جامعه معرفی شده است. چنان که در آیات ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا وَإِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾. ﴿وَالَّذِينَ كَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَكُنْ فِتْنَةٌ فِي الْأَرْضِ وَفَسَادٌ كَبِيرٌ﴾ ترک امداد و کمک و یاری رسانی به دیگران به ویژه مسلمانان نیز عاملی دیگری برای فراهم آوری زمینه فساد در شخص و جامعه معرفی می‌‌شود.

از نظر قرآن ظلم بشر سب اخلال در جامعه و فسق و فجور باعث گسترش فساد در زمین و جامعه انسانی می‌‌شود و طغیان و سرکشی از آموزه‌های قرآنی و اخلاقی و عقلانی نیز فساد را در زمین گسترش می‌‌دهد و یا ایجاد می‌‌کند.

این در حالی است که مأموریت بشر اصلاح خود و دیگران در نقش خلافت الهی است. انسان‌ها مأموریت دارند تا در زمین قرار گرفته و ضمن کمال یابی و کمال رسانی خود و دیگران، هر گونه فسادی را از زمین پاک کرده و اصلاحات اساسی در زمین انجام دهند و آن را آباد کرده و زمینه رشد و تعالی جمعی بشر و دیگر موجودات را فراهم آورند.

آثار وپیامدها

شناخت هر چیزی شیوه‌ها و روش‌هایی دارد که یکی از بهترین و ساده‌ترین و آسان‌ترین آنها شناخت آثار هر چیزی است. از همین روست که خدا در قرآن برای ایجاد توجه و اهتمام به هر چیزی جهت گرایش یا گریزش به آثار مثبت یا منفی آن اشاره می‌‌کند تا این گونه عاملی برای گرایش و گریزش نسبت به چیزی شود.

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، فساد به دلیل آنکه خروج از دایره و ساحتحق و عدل و گرایش به ساحت باطل و ظلم است، اصولا امری ضد ارزشی و رفتاری نادرست و خلاف حکمت‌های الهی است؛ از این روست که از هر گونه فساد در هر سطح باز می‌‌دارد و به افراد نسبت به آثار خطرناک آن هشدار می‌‌دهد. از جمله مهم‌ترین آثار خطرناک و زیانبار فساد و افساد از نظر قرآن می‌‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

از نظر قرآن، کسی که به تباهی و فساد در جامعه ایمانی به هر شکلی اقدام می‌‌کند، به طور رسمی با خدا و پیامبرش اعلان جنگ کرده و به عنوان «محارب» شناخته و کیفر و مجازات محارب برایش در نظر گرفته می‌‌شود. از این روست که از نظر قرآن، فساد در زمین جزو محرمات موکد و گناهان بزرگ است که انسان را گرفتار دوزخ و خسران ابدی می‌‌کند و خدا به اشکال گوناگون در آیات بسیاری نسبت به آن هشدار داده است.

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، از آثار زیان‌بار و خطرناک فساد و افساد می‌‌توان به:

کفر،کفران نعمت،گمراهی، کور دلی و عدم درک حقایق،لعنت خدا،مانع اصلاح اجتماعی،محرومیت از خلافت الهی،محرومیت از سعادت اخروی،محرومیت از محبت خدا،محرومیت از احترام و و ارزش‌های انسانی ،گرایش به اسراف ، تخریب محیط زیست،گرفتار شدن به خسران و زیان ،انکار آیات الهی،فتنه‌گری و فتنه انگیزی،عذاب استیصال و نابودی ملت‌ها و امت،جنگ و نسل کشی،روحیه برتر‌طلبی و تکبر نسبت به دیگران،نسل‌کشی و قتل بی‌گناهان،ایجاد تفرقه در میان مردمان،ایجاد بی‌حیایی و استثمار زنان و مانند آنها اشاره کرد.

آثار فساد و رفتار مفسدان

عملکردهای خوب و بد انسان، نه تنها در خود و دیگران تاثیر می‌‌گذارد، بلکه می‌‌تواند تاثیرات بسیار مهمی در محیط زیست بلکه کائنات بگذارد. از این روست که خدا به انسانی که خلیفه الله است، هشدار می‌‌دهد که هر عمل صالح یا فاسد وی تنها محدوده به دنیا نمی‌شود، بلکه در عوالم دیگر از جمله عالم آخرت تاثیرگذار است. از نظر قرآن، اعمال مفسدانه انسان محیط زیست را به هم می‌‌زند و می‌‌تواند زندگی را بر خود انسان و جانوران و گیاهان سخت دشوار و غیر قابل تحمل کند. بنابراین، شناخت آثار، عوامل و زمینه‌های چنین اعمال فاسد به ویژه از سوی کسانی که فسادگری ذاتی و مقوم ذات ایشان شده است، می‌‌تواند برای جلوگیری و اصلاح آن از سوی دیگران مفید و سازنده باشد

از نظر قرآن، گاه انسانی به خطا یا جهالت کاری را انجام می‌‌دهد که فاسد است و تبعاتی دارد، ولی گاه شخص چنان گرفتار رفتاری فاسد می‌‌شود که گویی فساد جزو ملکه و مقوم ذات اوست. چنین افرادی را در اصطلاح «مفسد» می‌‌گویند که در برابر «مصلح» قرار می‌‌گیرد. از نظر قرآن، رفتارهای فاسد و مفسد هر دو گروه آثاری دارد که دانستن آن بسیار مهم و اساسی است؛ زیرا با شناخت از آثار آن می‌‌توان، نقش و جایگاه رفتارهای انسانی را در محیط و کائنات دانست و تلاش کرد تا در انجام فعالیت‌ها دقت بیش تری نمود تا پیامدها و آثار مخرب و زیانباری را نداشته باشد. از مهم‌ترین آثار فساد می‌‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. تخریب محیط زیست: از مهم‌ترین آثار فعالیت‌های فاسد و مفسد این است که محیط زیست بشر به شدت تخریب می‌‌شود و دریاها و خشکی‌ها به گونه ای می‌‌شود که ضرر و زیان به انسان می‌‌رساند. پس از نظر قرآن، فعالیت‌های انسانی محدود به خودش نیست، بلکه تاثیر مخرب عمومی به جا می‌‌گذارد که حتی حیوانات و گیاهان دریایی و خشکی نیز از این فعالیت‌ها آسیب می‌‌بینند و موجبات توفان، سیل، آلودگی محیط زیستی، تغییرات آب و هوایی و مانند آنها می‌‌شود.
2. زیان و خسران: هر گونه فعالیت فساد آمیزی در زمین موجب می‌‌شود تا سرمایه‌ها از دست برود در حالی که نتیجه ای عاید انسان نمی‌شود. به عنوان نمونه قطع رابطه با خویشان به عنوان یک عمل فساد آمیز موجب می‌‌شود تا شخص از فرصت عمر و زمانی که باید از آن بهره مند شود، بی‌بهره می‌‌شود و عدم ملاقات و صله رحم نه تنها موجب نمی‌شود تا فرصت بیش تری برای کارهای دیگر به دست آورد، بلکه موجب می‌‌شود تا عمر وی کاهش یابد؛ چنان که روایات بسیاری بر این امر تاکید دارد. از نظر قرآن کسی که عهد شکنی می‌‌کند که از جمله آنها عدم مراعات صله رحم است، نه تنها فرصتی را به دست نمی‌آورد، بلکه از اصل سرمایه خویش چون عمرش را این گونه تباه می‌‌کند و زیان می‌‌بیند.
3. ظلم: مفسدان به سبب طبیعت غیر متعادل خویش، رفتارهایی را انجام می‌‌دهند که بیرون از دایره عدالت است و این گونه است که ظلم به عنوان برآیند و آثار رفتار مفسدانه هماره مطرح است.
4. فتنه: از دیگر آثار فعالیت‌های مفسدان می‌‌توان به فتنه گری اشاره کرد. اصولا چنین افرادی از مسیر عدالت و حق بیرون رفته و در ظلمت یا محیط خاکستری فعالیت می‌‌کنند و رفتارها و کارهایشان به گونه ای است که حق و باطل به هم آمیخته می‌‌شود و قدرت تشخیص حق و باطل را از دیگران سلب می‌‌کنند. بنابراین، مفسدان با فعالیت‌های خویش محیطی پر از فتنه و انحراف را برای خود و دیگران فراهم می‌‌آورند که قدرت تشخیص و گرایش به حق در آن فراهم نیست. در این آیه کلمه ﴿ زَيْغٌ﴾ به معنای میل از استقامت است. این معنا شباهت زیادی به فساد دارد که خروج شیء از اعتدال است. پس کسی که گرفتار زیغ و انحراف از جاده اعتدال است، انسان فاسد و مفسدی است که به طور طبیعی خود گرفتار فتنه است و دیگران را نیز بدان مبتلا می‌‌کند.
5. قتل بی‌گناه: رفتارهای مفسدانه موجب قتل بی‌گناهان می‌‌شود، که البته آثار آن محدود به خود مقتول یا خانواده آن نیست، بلکه آثار اجتماعی آن دامن گیر دیگران نیز می‌‌شود.
6. اسراف: از نظر قرآن، همان طوری که ظلم و بی‌عدالتی از پیامدهای رفتارهای فاسد است، همچنین گرایش به هر گونه اسراف و زیاده روی همانند قتل دیگران از پیامدهای فساد است.
7. گمراهی: از دیگر آثار فساد می‌‌توان به گمراهی و حرکت از مسیر حق به سوی باطل اشاره کرد. از نظر قرآن، کسانی که فساد و تباهی می‌‌کنند، بستری برای گمراهی از هدایت‌های الهی برای خویش فراهم می‌‌آورند و خدا به مجازات فساد ایشان آنان را از بهره‌مندی از هدایت‌های الهی خاص چون وحی محروم می‌‌کند. در حقیقت گمراهی از هدایت تشریعی، به عنوان مجازات و کیفر برای کسانی است که خلاف فطرت به فساد می‌‌پردازند.
8. فسق: فسق و پوشیدن لباسی نارسا و ناقص بر تن که توانای دفاعی و حفاظتی ندارد و شخص را گرفتار بی‌تقوایی می‌‌کند، از دیگر پیامدهای فساد است که در قرآن به آن توجه داده شده است.
9. لعنت خدا: از پیامدها و آثار فساد آن است که خدا چنین افرادی را از رحمت خویش دور ساخته و ملعون می‌‌دارد.
10. از کار افتادن ابزارهای معرفتی و شناختی: از نظر قرآن، کسانی که به فساد می‌‌گرایند، به عنوان مجازات الهی، ابزارهای شناختی و معرفتی آنان از کار می‌‌افتد و به جایی آنکه توان شنوایی و بینایی داشته باشند، کور و کر می‌‌شوند. از همین روست که مفسدان، تحلیل روشن و واقع بینانه ای از عملکرد خود و دیگران نداشته و کارهای فساد و مفسدانه خویش را مصلحانه و کارهای اصلاحی دیگران را مفسدانه تحلیل و تبیین می‌‌کنند. به هر حال، کوردلی و عدم دریافت حقایق از پیامدهای فساد و افساد است.
11. مانع اصلاحات: مفسدان از موانع جدی در راه اصلاحات هستند؛ زیرا خودشان کارهای فاسد را انجام می‌‌دهند و هرگز با فعالیت‌های اصلاحی دیگران موافقت نخواهند کرد و سدی در راه اصلاحات دیگران ایجاد می‌‌کنند.
12. محرومیت از احترام: از نظر قرآن، برخی از اعمال مفسدانه مانند قتل بی‌گناهان، موجب می‌‌شود تا شخص از احترام و ارزش ساقط شود و جایگاه اصلی انسانی خودش را از دست بدهد. از همین روست که می‌‌توان قاتل را به سبب فسادش اعدام کرد و هیچ حرمت و احترامی از جهت حفظ جانش قایل نشد. پس احترام و حرمت جان شخص تا زمانی است که فسادی چون قتل نکرده باشد؛ زیرا با قتل بی‌گناه می‌‌بایست قصاص شود و هیچ احترام و حرمتی برای جانش نیست.
13. محرومیت از خلافت الهی: خلافت الهی برای کسانی است که عمل ایشان صالح و مصلحانه باشد، اما کسانی که عملی مفسدانه و ظلم دارند، از خلافت الهی محروم می‌‌شوند.
14. متن پررنگمحرومیت از سعادت اخروی: از دیگر آثار رفتارها و فعالیت فاسد و مفسد می‌‌توان به محرومیت از سعادت اخروی این افراد اشاره کرد؛ زیرا از نظر قرآن، عاقبت برای متقین است و اهل فساد از تقوا بیگانه هستند.
15. محرومیت از محبت خدا: کسانی که به جای اصلاح به افساد می‌‌پردازند محبوب خدا نیستند و مفسدان از محبت خدا محروم می‌‌شوند.
16. کفر: از نظر قرآن، عدم ایمان و کفر به خدا ریشه در گرایش مفسدانه انسان دارد؛ چنان که مصلحان گرایش به ایمان دارند.
17. کفران نعمت: کسانی که گرفتار فساد و افساد هستند، گرفتار کفران نعمت بوده و در قول و فعل شکرگزار خدا و نعمت‌های او نیستند.
18. کم‌فروشی و گران فروشی: کسانی که بر خلاف عدالت رفتار می‌‌کنند، گرایش به ظلم و اسراف داشته و به طور طبیعی کم‌فروشی و گران فروشی رویه مفسدانه آنان است.
19. نسل کشی: مفسدان تنها به قتل بسنده نمی‌کنند، بلکه به اشکال گوناگون نسل‌های بشر را تهدید می‌‌کنند؛ این اشکال ممکن است در قالب قتل گروهی، سقط جنین، نابودی تغذیه و مانند آن شود.
20. نابودی کشاورزی: نابود ساختن کشاورزی، از بارزترین نوع فساد در زمین است که بسیار خطرناک است؛ زیرا امنیت غذایی اجتماع را به خطر می‌‌اندازد.
21. نابودی دین: از مهمترین پیامدها و آثار افساد، نابودی دین است که عقاید و آرمان‌های مردم رادر معرض خطر می‌‌دهد؛ زیرا امام صادق(ع) فرمودند: مراد از ﴿الْحَرْثَ﴾ در این جا «دین» است.؛ چراکه مهم‌ترین بستر برای هر عمل و رفتاری و فکری، دین است و این اسلام است که جهت گیری‌های فکری و عملی را تعیین می‌‌کند وبا نابودی دین، هرج و مرج در زمین ایجاد می‌‌شود.
22. جلوگیری در راه خدا: جلوگیری از راه خدا، مصداق فسادگری است.
23. برتری جویی: کسانی که گرفتار فساد هستند گرفتار برتری جویی در زمین هستند که عملی مفسدانه است.
24. جلوگیری از رواج دین: از نظر قرآن جلوگیری از رواج دین الهی، نمودی از فساد انگیزی و نمونه از رفتار مفسدانه و آثار آن است که در جامعه خودنمایی می‌‌کند.
25. ذلیل کردن مردم: فعالیت‌های اصلاحی در راستای حکمت و عزت است، اما فعالیت‌های مفسدانه جز ذلیل کردن مردم اثری را در اجتماع به جا نمی‌گذارد.

آثار فساد

بی‌گمان هر گونه رفتار فساد انگیزی، نوعی ستیزه جویی و اعلان جنگ با خدا و رسول خدا(ص) است. بنابراین می‌‌توان گفت که تلاش برای فساد و تباهی جامعه در حالی که خدا و پیامبرش برای اصلاح آن تلاش می‌‌کند، مقابله با خدا و رسول شمرده می‌‌شود و مجازات‌های دنیوی و اخروی مناسب آن را اقتضا می‌‌کند. از این روست که خداوند در آیه ۲۷ سوره بقره فساد در زمین از سوی انسان را خسران و زیان برای ایشان معرفی می‌‌کند؛ زیرا انسان با این رفتار خویش از سرمایه‌ها و ظرفیت‌های وجودی خود هزینه می‌‌کند و چیزی به دست نمی‌آورد وبهره و سودی نمی‌کند. نتیجه چنین خسرانی جز لعنت و نفرین ابدی خداوند در حق مفسدان نیست که در آیات ۲۲ و ۲۳ سوره محمد به آن توجه می‌‌دهد.

محرومیت از خلافت خداوندی ، محرومیت از محبت خداوندی و الطاف وی و در نهایت محرومیت از سعادت اخروی و ابدی از جمله آثار فساد انگیزی در زمین و اجتماع از سوی انسان است.

تخریب محیط زیست و تباهی آن به گونه ای آسایش و آرامش را از انسان و دیگر موجودات بر دارد، از آثار رفتارهای فساد انگیز بشر است که در آیه ۴۱ سوره روم به آن اشاره شده است.

از نظر خداوند، انسان فاسد موجودی گمراه کافر و اهل کفر ورزی و ناسپاسی است که نعمت‌های الهی را این گونه کفران می‌‌کند.

اصولا کسانی که به فساد گرایش دارند و به آن دامن می‌‌زنند، انسان‌هایی هستند که انکار حق و حقیقت برای آنان اسان است و همین مسأله موجب می‌‌شود تا نتوانند حقایق را درک کرده و نسبت به آن واکنش مثبت و مناسبی از خود بروز دهند. از این روست که انسان‌های فاقد بصیرت و بینایی می‌‌شوند و نمی‌توانند موقعیت خود و دیگران و نیز رخدادها را تجزیه و تحلیل درست کرده و واکنش مناسبی از خود بروز دهند.

آنان به سبب همین دوری از حق و حقیقت و مسیر اعتدال و عدالت، گرایش به ظلم و ستم یافته و قتل و گشتن دیگران برای آنان امری عادی و معمولی جلوه می‌‌کند

فساد روحی و قلبی آنان وعدم ادارک حقایق نیز موجب می‌‌شود تا اهل فتنه شوند و در دام فساد و فتنه گری گرفتار آیند و جامعه را فتنه و آشوب کشانند. از این روست که خداوند برای چنین افراد مفسدی هیچ گونه حرمت و احترامی قایل نیست و آنان را فاقد ارزش و احترام و شرافت می‌‌شمارد. بر این اساس دولت اسلامی و جامعه مؤمنان می‌‌توانند آنان را بی‌آنکه قصاصی در کار باشد مجازات کنند. در تفسیر کشاف زمخشری و تفسیر شریف لاهیجی آمده است که مفهوم جمله شرطیه در آیه آن است قتل و کشتن نفس هر گاه در مقابل کشتن کسی به عنوان قصاص باشد و یا در مقابل فساد انگیزی باشد، کیفر و مجازاتی ندارد؛ زیرا تنها زمانی که انسان بی‌دلیل و علتی کسی را بکشد قصاص می‌‌شود؛ اما اگر این کشتن به عنوان قصاص باشد و یا دلیلی چون فتنه و فسادانگیزی داشته باشد، قاتل قصاص نمی‌شود.

از نظر خداوند، پیروی از از راه و رسم و اندیشه مفسدان، مانع مهمی در اصلاح جامعه است. از این رو می‌‌بایست به گونه ای عمل کرد که مردم در اندیشه پیروی از مفسدان و اندیشه و راه و رسم ایشان نباشند تا جامعه گرفتار فساد شود.

اصولا مفسدان در شرایطی از عدم تعادل شخصیتی قرار می‌‌گیرند که گاه اندیشه و راه و رسم خویش را عین اصلاح و اصلاحات دانسته و خود را مصلحان واقعی بر می‌‌شمارند. از این روست که خداوند نسبت به چنین افرادی که تغییر شخصیت داده هشدار می‌‌دهد و به مؤمنان می‌‌گوید که مواظب و مراقب چنین اشخاصی باشند که با ادعای اصلاحات دروغین، دین، روش، دنیا و آخرت مردم را به تباهی و فساد می‌‌کشانند.

مصلحان دورغین و مفسدان واقعی، گاه در چنان حالتی از خودباختگی شخصیتی قرار دارند که فساد خویش را نمی‌بینند و به تعبیرقرآن احساس و ادراکی حسی نیز نسبت به آن ندارند، چه رسد که فساد خویش را ببینند و بپذیرند و در جهت اصلاح آن بر آیند.

در حقیقت عدم شعور ایشان نوعی جهل مرکب و نادانی مطلق است که با هشدار و انذار بیدار نمی‌شوند و هوشیار نمی‌گردند. از این روست که خداوند به جای آنکه آنان را مخاطب قرار دهد، دیگران را مورد خطاب قرار داده و از ایشان می‌‌خواهد تا از ایشان دوری ورزند؛ زیرا اگر به این مفسدان مدعی اصلاحات گفته شود که چرا فساد می‌‌کنید و فتنه می‌‌انگیزد آن را از اساس انکار کرده و مدعی می‌‌شوند که تنها آنان مصلحان واقعی هستند و دیگران در حال افساد و فساد در زمین می‌‌باشند.

اصولا کسانی که خواب مطلق هستند و نمی‌توان آنان را بیدار کرد و یا کسانی که خود را به خواب زده‌اند غیر قابل بیدار کردن می‌‌باشند. تنها کسانی که در جهل بسیط هستند و به عللی در خواب فساد و گمراهی رفته‌اند را می‌‌توان با هشدار و انذار بیدار کرد و در مسیر اصلاحات قرار داد.

به هر حال، گروهی از مفسدان جامعه، در شرایط روان شناختی خاصی به سر می‌‌برند که امکان اصلاح آنان وجود ندارد؛ زیرا در چنان وضعیت از بینش و نگرش قرار دارند که تنها خود را حق دانسته و اعمال و کارهایش خویش را صالح و درست می‌‌دانند و رفتار خویش را نیز مصلحانه ارزیابی می‌‌کنند. این دست از افراد به هیچ وجه غیر قابل هدایت و اصلاح می‌‌باشند.؛ زیرا نمی‌توانند درک درستی از حقایق بلند داشته باشند. از این روست که گاه دستور حذف فیزیکی آنان به سبب فتنه گری و فسادگری داده می‌‌شود و به حکم مفسد فی الارض و جامعه اعدام و به قتل می‌‌رسند. این همان معنایی است که در ۲۲ سوره مائده به آن توجه داده شده است.

سرمداران فتنه و فساد در هر جامعه ای روشی را در پیش می‌‌گیرند که نتیجه آن چیزی جز بدبختی و هلاکت مردمان جامعه نیست. آنان با توطئه گری راه را بر مصلحان می‌‌بندند. و به سبب روحیه برترطلبی اجازه نمی‌دهند تا دیگران در کارهایی که توانا و معتدل و متعهد هستند وارد شوند و با گروه گروه و جناح بندی کردن مردم یک جامعه قدرت ایشان را تضعیف و عزت ایشان را سلب می‌‌کنند.

مبارزه با فساد

مقالهٔ اصلی: مبارزه با فساد

روش‌ها و شیوه‌ها

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن بر مؤمنان بلکه همه انسان‌هایی که دارای فطرت الهی هستند لازم و ضروری است تا با اتخاذ روش‌ها و شیوه‌هایی به مبارزه و مقابله با فساد و مفسدان بپردازند.

از نظر قرآن، احسان و نیکی به نیازمندان، بر انگیختن احساسا و عواطف پاک و فطری انسان‌ها، ترک اطاعت مفسدان حاکم، تشویق و برانگیختن عواطف مردم جهت چای بندی به اعمال نیک و اهداف متعالی، تهدید مفسدان به مجازات‌های اخروی، کیفر مفسدان به مجازات‌های دنیوی، نهی از فساد و بیان زشتی‌های آن، دفع و سرکوب مفسدان با هر ابزاری و وسیله‌ای ، تهدید مصلح نماهای مفسد، شناسایی و جداسازی مصلحان واقعی از مفسدان و بیان این حقیقت، تبیین فرجام مفسدان و هشدار به آنان، طرد اجتماعی مفسدان و قطع ارتباط با آنان به لعن و نفرین زبانی و عملی از جمله روش‌هایی است که قرآن برای مبارزه با فساد و مفسدان بیان کرده است.

روش مبارزه

از نظر قرآن، دفع فساد و مبارزه با آن یک وظیفه و مأموریت برای بشر است که در قالب مبارزه و پیکار حق علیه باطل تعریف می‌‌شود.؛ زیرا اصلاح جامعه و از میان بردن فساد و اهل فساد از اهداف پیامبران و مؤمنان می‌‌باشد.

خداوند در آیاتی چند به شیوه و روش‌های مبارزه با مفسدان وفساد اشاره کرده است که در این جا گذرا به چندی از آنها اشاره می‌‌شود.

تهدید به مجازات‌های اخروی و کیفر و مجازات‌های دنیوی در کنار تشویق و برانگیختن عواطف مردمان برای انجام اعمال نیک و تحریک احساسات آنان و ترک اطاعت از مفسدان حاکم و نهی و بازداشت از فساد و مفسدان از جمله راهکارهایی است که خداوند در این آیات به آنها اشاره می‌‌کرد.

روان‌شناسی مفسدان و زمینه و آثار آن

مفسدان در برابر مصلحان قرار می‌‌گیرند. هر آن چه را در مسیر صلاح است با اعمال و رفتار خویش از مسیر صحیح و درستش بیرون می‌‌برند و فرصت‌های بسیاری را از خود و دیگران می‌‌گیرند و هزینه‌های سنگین و گزافی را بر خود و دیگران تحمیل می‌‌کنند.

هر چند که فساد و فسادگری در زمین، ارتباطی با حوزه رفتاری و اخلاقی انسان دارد ولی از آن جایی که رفتارها و نگرش‌های آدمی ارتباط تنگاتنگی با حوزه‌های روان شناختی بشر دارد، بازخوانی آن از این منظر می‌‌تواند نشان دهد که مفسدان تا چه اندازه از شخصیت متعادل و سالم به دور هستند و شاکله وجودی آنان تا چه اندازه تغییر منفی یافته است که حتی صلاح را فساد و فساد را صلاح بر می‌‌شمارند و مدعی اصلاح گری در جامعه در جامه صلاح و اصلاحات و تقوا می‌‌باشند.

بی‌گمان مفسدان واقعی که در برابر صلاح و اصلاحات و مصلحان واقعی صف بندی می‌‌کنند، دچار بیماری کیش شخصیتی هستند که بر بینش و نگرش باطل و نادرست ساخته‌اند.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا با نگاهی به مسأله مفسدان به ویژه اجتماعی آن، زمینه‌ها و آثار فساد را در تحلیل قرآنی و بر اساس آموزه‌های وحیانی آن، بررسی و تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می‌‌گذرانیم.

حقیقت فساد

فساد، خروج از مرزهای اعتدال

فساد، خارج شدن هر چیزی از حد اعتدال است. تفاوتی نمی‌کند که این خروج کم یا زیاد باشد. در زبان عربی واژه فساد در برابر واژه صلاح قرار داده می‌‌شود. به این معنا که هر چیزی که فساد شد از صلاح بیرون و خارج شده است. البته کاربرد آن در امور خارجی و مصادیق عینی، زمانی است که نفس و بدن و دیگر چیزهای خارجی از حد تعادل و اعتدال بیرون رفته باشند. در این زمان است که آن چیز را فاسد می‌‌دانند.

در فرهنگ قرآن برای بیان مفهوم خروج هر چیزی از حد اعتدال که همان فساد و تباهی است، واژگان دیگری چون خبال، عثو، نزغ و مانند آن به کار رفته است که همه آنها مفهوم متضاد و مخالف صلاح را می‌‌رسانند.

بنابراین از مشخصات فاسد شدن و یا فاسد بودن هر چیزی آن است که آن چیز از حالت استوا و اعتدال خود خارج شده و بر خلاف مقتضای طبیعت خود در آمده باشد.

خصلت، فسادگری انسان

انسان همان‌گونه که می‌‌تواند موجودی فاسد باشد و نفس انسانی از حالت اعتدال و استوایی که خداوند وی را بر آن آفریده است خارج شود، همچنین می‌‌تواند انسان مفسدی باشد. خصلت فسادگری در انسان مسأله ای است که حتی از سوی فرشتگان در هنگام آفرینش حضرت آدم(ع) مطرح می‌‌شود و خداوند در برابر آن سکوت می‌‌کند که علامت تأیید است؛ زیرا هر گاه خداوند در قرآن نقل قولی از دیگران داشته باشد در صورت بطلان و نادرستی سخن، به نقد آن می‌‌پردازد و نادرستی آن و یا حتی وجه نادرستی و بطلان آن را بیان می‌‌کند.

فرشتگان چنان که خداوند در آیه ﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾ نقل می‌‌کند با چنان اطمینانی از فسادگری و خونریزی بشر، پیش از آفرینش سخن می‌‌گویند که خود بیانگر علم آنان به خصلت طبیعی بشر در این مسأله می‌‌باشد. فرشتگان بر اساس همین خصلت است که وی را شایسته خلافت بر کائنات نمی‌دانند و در برابرش حاضر به سجده تکوینی نمی‌شوند که به معنای پذیرش تسخیر بشر بر آنان و ربوبیت طولی وی می‌‌باشد.

البته خداوند برای فرشتگان تبیین می‌‌کند که فسادگری بشر، به سبب زمینه‌های کمالی که در وی به جعل و تعلیم اسمای الهی انجام شده، جبران شده است. از این روست که فرشتگان پس از آگاهی به این موضوع، در برابر فرمان سجده مقاومتی نمی‌کنند و آن را می‌‌پذیرند و انجام می‌‌دهند تا این گونه خلافت را به شکل کامل پذیرا باشند. البته مقاومت‌های نخستین فرشتگان که به شکل مجادله و گفت و گو با خداوند بروز و ظهور کرد، به سبب ناآگاهی آنان به ارزش‌هایی والای انسانی بود که به سبب جلوه گری شدید مسأله خصلت فسادگری انسان موجب شده بود تا خلافت و سلطه انسان را نپذیرند.

خداوند در آیات دیگر قرآن از جمله سوره شمس تبیین می‌‌کند که گرایش به سوی فجور و تعدی و تجاوز موجب می‌‌شود تا انسان‌ها نتوانند در مسیر صلاح و اعتدال گام بردارند.

منابع

1. منصوری، خلیل، فساد مفسدان عوامل و آثار آن
2. منصوری، خلیل، زمینه‌ها و آثار عملکرد مفسدان
3. منصوری، خلیل، روان‌شناسی مفسدان و زمینه و آثار آن