جنگ خندق در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

بدون خلاصۀ ویرایش
جز (جایگزینی متن - 'دست' به 'دست')
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۹: خط ۹:
[[احزاب]] یکی از سه [[جنگ]] بزرگ [[مشرکان]] ([[بدر]]، [[اُحُد]]، [[خندق]]) بر ‌ضدّ [[مسلمانان]] بود که به‌سبب حضور شماری از [[قبایل]] مهم و معتبر منطقه در این [[نبرد]]، "احزاب" نام گرفت و از آن رو که [[پیامبر]] {{صل}} و مسلمانان برای [[مبارزه]] با آنان در مناطق حساس [[مدینه]] خندق کندند، به "خندق" نیز [[شهرت]] یافت. خندق واژه‌ای [[فارسی]] است که به [[زبان عربی]] وارد شده است.<ref>لسان‌العرب، ج‌۴، ص‌۲۲۸.</ref> برخی آن را معرّب «کَنْده» و به‌معنای کانال پیرامون دیوار [[شهر]] می‌دانند.<ref> القاموس المحیط، ج‌۲، ص‌۱۱۷۰.</ref> در [[متون دینی]] و [[تاریخی]] از این جنگ به هر دو نام یاد‌شده است؛<ref>الکامل، ج‌۲، ص‌۱۷۸؛ بحار الانوار، ج‌۲۰، ص‌۲۱۶؛ فتح‌الباری، ج‌۷، ص‌۳۰۲؛ مجمع‌البیان، ج‌۸، ص‌۵۳۳.</ref> هرچند، در مواردی، اولی بر دومی رجحان یافته است. این [[پیکار]] نزد مسلمانان چنان اهمیت داشت که سال وقوع آن را "عام‌الاحزاب" نامیدند و بعدها سوره‌ای از [[قرآن]] نیز بدان نامیده و شماری از [[آیات قرآن]] از ‌جمله [[آیات]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا إِذْ جَاؤُوكُم مِّن فَوْقِكُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنكُمْ وَإِذْ زَاغَتْ الأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا هُنَالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالا شَدِيدًا وَإِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ مَّا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلاَّ غُرُورًا وَإِذْ قَالَت طَّائِفَةٌ مِّنْهُمْ يَا أَهْلَ يَثْرِبَ لا مُقَامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا وَيَسْتَأْذِنُ فَرِيقٌ مِّنْهُمُ النَّبِيَّ يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِيَ بِعَوْرَةٍ إِن يُرِيدُونَ إِلاَّ فِرَارًا وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَيْهِم مِّنْ أَقْطَارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَا إِلاَّ يَسِيرًا وَلَقَدْ كَانُوا عَاهَدُوا اللَّهَ مِن قَبْلُ لا يُوَلُّونَ الأَدْبَارَ وَكَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُولا قُل لَّن يَنفَعَكُمُ الْفِرَارُ إِن فَرَرْتُم مِّنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَإِذًا لّا تُمَتَّعُونَ إِلاَّ قَلِيلا قُلْ مَن ذَا الَّذِي يَعْصِمُكُم مِّنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِكُمْ سُوءًا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ رَحْمَةً وَلا يَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلا نَصِيرًا قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِينَ مِنكُمْ وَالْقَائِلِينَ لإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنَا وَلا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلاَّ قَلِيلا أَشِحَّةً عَلَيْكُمْ فَإِذَا جَاءَ الْخَوْفُ رَأَيْتَهُمْ يَنظُرُونَ إِلَيْكَ تَدُورُ أَعْيُنُهُمْ كَالَّذِي يُغْشَى عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى الْخَيْرِ أُوْلَئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا يَحْسَبُونَ الأَحْزَابَ لَمْ يَذْهَبُوا وَإِن يَأْتِ الأَحْزَابُ يَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُم بَادُونَ فِي الأَعْرَابِ يَسْأَلُونَ عَنْ أَنبَائِكُمْ وَلَوْ كَانُوا فِيكُم مَّا قَاتَلُوا إِلاَّ قَلِيلا لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا وَلَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلاَّ إِيمَانًا وَتَسْلِيمًا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُم مَّن يَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلا لِيَجْزِيَ اللَّهُ الصَّادِقِينَ بِصِدْقِهِمْ وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ إِن شَاء أَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَّحِيمًا وَرَدَّ اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِغَيْظِهِمْ لَمْ يَنَالُوا خَيْرًا وَكَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتَالَ وَكَانَ اللَّهُ قَوِيًّا عَزِيزًا وَأَنزَلَ الَّذِينَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِن صَيَاصِيهِمْ وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِيقًا تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِيقًا وَأَوْرَثَكُمْ أَرْضَهُمْ وَدِيَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضًا لَّمْ تَطَؤُوهَا وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرًا }}<ref>«ای مؤمنان! نعمت خداوند را بر خویش به یاد آورید هنگامی که سپاهیانی بر شما تاختند و ما بر (سر) آنان بادی و (نیز) سپاهیانی را که آنان را نمی‌دیدید فرستادیم و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست. هنگامی که از فراز و فرودتان بر شما تاختند و آنگاه که چشم‌ها کلاپیسه شد و دل‌ها به گلوها رسید و به خداوند گمان‌ها (ی نادرست) بردید؛ در آنجا مؤمنان را آزمودند و سخت لرزاندند. و هنگامی که دو رویان و بیماردلان گفتند: خداوند و پیامبرش به ما جز وعده فریبنده نداده‌اند؛ و هنگامی که دسته‌ای از ایشان گفتند: ای مردم مدینه! جای ماندن ندارید پس بازگردید و دسته‌ای (دیگر) از آنان از پیامبر اجازه (بازگشت) می‌خواستند؛ می‌گفتند خانه‌های ما بی‌حفاظ است با آنکه بی‌حفاظ نبود، آنان جز سر گریز (از جنگ) نداشتند. و اگر بر آنان از پیرامون آن (شهر) درمی‌آمدند سپس از آنان (گرویدن به) آشوب (شرک) را می‌خواستند بدان سوی می‌رفتند و در آن (شهر) جز اندکی درنگ نمی‌کردند. و بی‌گمان اینان پیش‌تر با خداوند پیمان بسته بودند که (در جنگ به دشمن) پشت نکنند و پیمان خداوند بازخواست می‌گردد. بگو: گریز از مرگ یا از کشته شدن- اگر بگریزید- برای شما سودی ندارد و با آن جز اندکی (از زندگی) بهره‌ور نخواهید شد. بگو: کیست که شما را از خداوند اگر برای شما گزند یا بخشایشی خواسته باشد نگه دارد؟ و آنان (هیچ گاه) برای خود در برابر خداوند یار و یاوری نمی‌یابند. بی‌گمان خداوند از میان شما کارشکنان (جنگ) را خوب می‌شناسد و (نیز) کسانی را که به برادران خویش می‌گویند: به ما بپیوندید و جز اندکی در جنگ شرکت نمی‌کنند؛ در حالی که به شما تنگ‌چشمی می‌ورزند آنگاه، چون بیم (جنگ) در رسد آنان را می‌بینی که در تو می‌نگرند چون کسانی که در بیهوشی جان می‌کنند، چشم‌هاشان (در چشمخانه) می‌چرخد و چون آن بیم از میان برود با زبان‌هایی تیز و تند به شما زخم زبان می‌زنند در حالی که به دارایی آزمندند؛ آنان ایمان نیاورده‌اند و خداوند کارهای آنان را از میان برده است و این، بر خداوند آسان است. گمان می‌کنند که دسته‌ها (ی مشرک) هنوز نرفته‌اند و اگر آن دسته‌ها باز آیند، اینان آرزو می‌کنند کاش میان تازی‌های بیابان‌نشین، بیابان‌نشینی می‌کردند و خبرهای شما را (از این و آن) می‌پرسیدند و اگر در میان شما می‌بودند جز اندکی کارزار نمی‌کردند. بی‌گمان فرستاده خداوند برای شما نمونه‌ای نیکوست، برای آن کس (از شما) که به خداوند و به روز بازپسین امید دارد و خداوند را بسیار یاد می‌کند. و چون مؤمنان دسته‌ها (ی مشرک) را دیدند گفتند: این همان است که خداوند و فرستاده او به ما وعده داده‌اند و خداوند و فرستاده او راست گفتند و جز بر ایمان و فرمانبرداری آنان نیفزود. از مؤمنان، کسانی هستند که به پیمانی که با خداوند بستند وفا کردند؛ برخی از آنان پیمان خویش را به جای آوردند و برخی چشم به راه دارند و به هیچ روی (پیمان خود را) دگرگون نکردند. تا خداوند راستگویان را برای راستیشان پاداش دهد و دورویان را اگر خواهد عذاب کند یا از آنان بگذرد؛ بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است. و خداوند کافران را در (اوج) کینه‌شان بی‌آنکه به دستاوردی رسیده باشند بازگرداند و خداوند در جنگ، مؤمنان را بسنده شد و خداوند توانایی پیروزمند است. و کسانی از اهل کتاب را که پشتیبان ایشان بودند از دژهای آنان فرود آورد و در دل‌هاشان هراس افکند، (چنانکه) دسته‌ای را می‌کشتید و دسته‌ای (دیگر) را اسیر می‌گرفتید. و زمین و خانه‌ها و دارایی‌هایشان را و سرزمینی را که بر آن گام ننهاده بودید به شما وانهاد و خداوند بر هر کاری تواناست» سوره احزاب، آیه ۹-۲۷.</ref> و نیز آیات‌ {{متن قرآن|قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«بگو خداوندا! ای دارنده فرمانروایی! به هر کس بخواهی فرمانروایی می‌بخشی و از هر کس بخواهی فرمانروایی را باز می‌ستانی و هر کس را بخواهی گرامی می‌داری و هر کس را بخواهی خوار می‌گردانی؛ نیکی در کف توست بی‌گمان تو بر هر کاری توانایی» سوره آل عمران، آیه ۲۶.</ref>، {{متن قرآن|تُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَتُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَتُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَتَرْزُقُ مَنْ تَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ}}<ref>«از شب می‌کاهی و به روز می‌افزایی و از روز می‌کاهی و به شب می‌افزایی؛ و زنده را از مرده و مرده را از زنده بر می‌آوری و به هر که بخواهی بی‌حساب (و شمار) روزی می‌بخشی» سوره آل عمران، آیه ۲۷.</ref>،{{متن قرآن|أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَالضَّرَّاءُ وَزُلْزِلُوا حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ}}<ref>«آیا گمان می‌کنید به بهشت در خواهید آمد با آنکه هنوز داستان کسانی که پیش از شما (در) گذشتند بر سر شما نیامده است؟ به آنان سختی و رنج رسید و لرزانده شدند تا جایی که پیامبر و مؤمنان همراه وی می‌گفتند: یاری خداوند کی در می‌رسد؟ آگاه باشید که یاری خداوند نز» سوره بقره، آیه ۲۱۴.</ref>، {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولَئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان آنانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند و چون در کاری همگانی همراه او باشند تا از او اجازه نگیرند (به راهی دیگر) نمی‌روند؛ کسانی که از تو اجازه می‌گیرند همانانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند پس چون برای کاری از تو اجازه خوا» سوره نور، آیه ۶۲.</ref>، {{متن قرآن|لَا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعَاءِ بَعْضِكُمْ بَعْضًا قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنْكُمْ لِوَاذًا فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ}}<ref>«پیامبر را میان خویش چنان فرا نخوانید که یکدیگر را فرا می‌خوانید؛ بی‌گمان خداوند کسانی از شما را که در پناه کسان دیگر، پنهانی بیرون می‌آیند می‌شناسد پس کسانی که از فرمان وی سرمی‌پیچند از اینکه به آنان آزمونی یا عذابی دردناک رسد باید بپرهیزند» سوره نور، آیه ۶۳.</ref>، {{متن قرآن|أَلَا إِنَّ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قَدْ يَعْلَمُ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ وَيَوْمَ يُرْجَعُونَ إِلَيْهِ فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}}<ref>«آگاه باشید که آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آن خداوند است؛ بی‌گمان می‌داند که بر چه کارید و روزی که به سوی او بازگردانده می‌شوند آنان را از آنچه کرده‌اند آگاه می‌گرداند و خداوند به هر چیزی داناست» سوره نور، آیه ۶۴.</ref> درباره آن نازل گردید.<ref>جامع‌البیان، مج۲، ج۲، ص۴۶۳‌ـ‌۴۶۴؛ مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۵۴۶ و ۷۲۶؛ بحارالانوار، ج‌۲۰، ص‌۱۸۶‌ـ‌۱۸۸؛ البدایة والنهایه، ج۴، ص۷۶‌ـ‌۷۸.</ref> اهمیت این نبرد بدان جهت است که [[دشمن]] با آن‌که همه توان خود را به‌کار بسته بود، [[شکست]] خورد و برای همیشه [[توانایی]] خویش را در مواجهه با مسلمانان از دست داد؛ چنان‌که پیامبر {{صل}} پس از [[شکست]] دشمن فرمود: "از این پس ما به آنان [[حمله]] می‌بریم نه آنان به ما"<ref>{{متن حدیث|الان نغروهم وَ لَا يغزوننا}}؛ المواهب اللدنیه، ج‌۱، ص‌۲۴۷؛ السیرة‌النبویه، دحلان، ج‌۱، ص‌۴۴۸.</ref>
[[احزاب]] یکی از سه [[جنگ]] بزرگ [[مشرکان]] ([[بدر]]، [[اُحُد]]، [[خندق]]) بر ‌ضدّ [[مسلمانان]] بود که به‌سبب حضور شماری از [[قبایل]] مهم و معتبر منطقه در این [[نبرد]]، "احزاب" نام گرفت و از آن رو که [[پیامبر]] {{صل}} و مسلمانان برای [[مبارزه]] با آنان در مناطق حساس [[مدینه]] خندق کندند، به "خندق" نیز [[شهرت]] یافت. خندق واژه‌ای [[فارسی]] است که به [[زبان عربی]] وارد شده است.<ref>لسان‌العرب، ج‌۴، ص‌۲۲۸.</ref> برخی آن را معرّب «کَنْده» و به‌معنای کانال پیرامون دیوار [[شهر]] می‌دانند.<ref> القاموس المحیط، ج‌۲، ص‌۱۱۷۰.</ref> در [[متون دینی]] و [[تاریخی]] از این جنگ به هر دو نام یاد‌شده است؛<ref>الکامل، ج‌۲، ص‌۱۷۸؛ بحار الانوار، ج‌۲۰، ص‌۲۱۶؛ فتح‌الباری، ج‌۷، ص‌۳۰۲؛ مجمع‌البیان، ج‌۸، ص‌۵۳۳.</ref> هرچند، در مواردی، اولی بر دومی رجحان یافته است. این [[پیکار]] نزد مسلمانان چنان اهمیت داشت که سال وقوع آن را "عام‌الاحزاب" نامیدند و بعدها سوره‌ای از [[قرآن]] نیز بدان نامیده و شماری از [[آیات قرآن]] از ‌جمله [[آیات]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا إِذْ جَاؤُوكُم مِّن فَوْقِكُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنكُمْ وَإِذْ زَاغَتْ الأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا هُنَالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالا شَدِيدًا وَإِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ مَّا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلاَّ غُرُورًا وَإِذْ قَالَت طَّائِفَةٌ مِّنْهُمْ يَا أَهْلَ يَثْرِبَ لا مُقَامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا وَيَسْتَأْذِنُ فَرِيقٌ مِّنْهُمُ النَّبِيَّ يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِيَ بِعَوْرَةٍ إِن يُرِيدُونَ إِلاَّ فِرَارًا وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَيْهِم مِّنْ أَقْطَارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَا إِلاَّ يَسِيرًا وَلَقَدْ كَانُوا عَاهَدُوا اللَّهَ مِن قَبْلُ لا يُوَلُّونَ الأَدْبَارَ وَكَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُولا قُل لَّن يَنفَعَكُمُ الْفِرَارُ إِن فَرَرْتُم مِّنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَإِذًا لّا تُمَتَّعُونَ إِلاَّ قَلِيلا قُلْ مَن ذَا الَّذِي يَعْصِمُكُم مِّنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِكُمْ سُوءًا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ رَحْمَةً وَلا يَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلا نَصِيرًا قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِينَ مِنكُمْ وَالْقَائِلِينَ لإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنَا وَلا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلاَّ قَلِيلا أَشِحَّةً عَلَيْكُمْ فَإِذَا جَاءَ الْخَوْفُ رَأَيْتَهُمْ يَنظُرُونَ إِلَيْكَ تَدُورُ أَعْيُنُهُمْ كَالَّذِي يُغْشَى عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى الْخَيْرِ أُوْلَئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا يَحْسَبُونَ الأَحْزَابَ لَمْ يَذْهَبُوا وَإِن يَأْتِ الأَحْزَابُ يَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُم بَادُونَ فِي الأَعْرَابِ يَسْأَلُونَ عَنْ أَنبَائِكُمْ وَلَوْ كَانُوا فِيكُم مَّا قَاتَلُوا إِلاَّ قَلِيلا لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا وَلَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلاَّ إِيمَانًا وَتَسْلِيمًا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُم مَّن يَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلا لِيَجْزِيَ اللَّهُ الصَّادِقِينَ بِصِدْقِهِمْ وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ إِن شَاء أَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَّحِيمًا وَرَدَّ اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِغَيْظِهِمْ لَمْ يَنَالُوا خَيْرًا وَكَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتَالَ وَكَانَ اللَّهُ قَوِيًّا عَزِيزًا وَأَنزَلَ الَّذِينَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِن صَيَاصِيهِمْ وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِيقًا تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِيقًا وَأَوْرَثَكُمْ أَرْضَهُمْ وَدِيَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضًا لَّمْ تَطَؤُوهَا وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرًا }}<ref>«ای مؤمنان! نعمت خداوند را بر خویش به یاد آورید هنگامی که سپاهیانی بر شما تاختند و ما بر (سر) آنان بادی و (نیز) سپاهیانی را که آنان را نمی‌دیدید فرستادیم و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست. هنگامی که از فراز و فرودتان بر شما تاختند و آنگاه که چشم‌ها کلاپیسه شد و دل‌ها به گلوها رسید و به خداوند گمان‌ها (ی نادرست) بردید؛ در آنجا مؤمنان را آزمودند و سخت لرزاندند. و هنگامی که دو رویان و بیماردلان گفتند: خداوند و پیامبرش به ما جز وعده فریبنده نداده‌اند؛ و هنگامی که دسته‌ای از ایشان گفتند: ای مردم مدینه! جای ماندن ندارید پس بازگردید و دسته‌ای (دیگر) از آنان از پیامبر اجازه (بازگشت) می‌خواستند؛ می‌گفتند خانه‌های ما بی‌حفاظ است با آنکه بی‌حفاظ نبود، آنان جز سر گریز (از جنگ) نداشتند. و اگر بر آنان از پیرامون آن (شهر) درمی‌آمدند سپس از آنان (گرویدن به) آشوب (شرک) را می‌خواستند بدان سوی می‌رفتند و در آن (شهر) جز اندکی درنگ نمی‌کردند. و بی‌گمان اینان پیش‌تر با خداوند پیمان بسته بودند که (در جنگ به دشمن) پشت نکنند و پیمان خداوند بازخواست می‌گردد. بگو: گریز از مرگ یا از کشته شدن- اگر بگریزید- برای شما سودی ندارد و با آن جز اندکی (از زندگی) بهره‌ور نخواهید شد. بگو: کیست که شما را از خداوند اگر برای شما گزند یا بخشایشی خواسته باشد نگه دارد؟ و آنان (هیچ گاه) برای خود در برابر خداوند یار و یاوری نمی‌یابند. بی‌گمان خداوند از میان شما کارشکنان (جنگ) را خوب می‌شناسد و (نیز) کسانی را که به برادران خویش می‌گویند: به ما بپیوندید و جز اندکی در جنگ شرکت نمی‌کنند؛ در حالی که به شما تنگ‌چشمی می‌ورزند آنگاه، چون بیم (جنگ) در رسد آنان را می‌بینی که در تو می‌نگرند چون کسانی که در بیهوشی جان می‌کنند، چشم‌هاشان (در چشمخانه) می‌چرخد و چون آن بیم از میان برود با زبان‌هایی تیز و تند به شما زخم زبان می‌زنند در حالی که به دارایی آزمندند؛ آنان ایمان نیاورده‌اند و خداوند کارهای آنان را از میان برده است و این، بر خداوند آسان است. گمان می‌کنند که دسته‌ها (ی مشرک) هنوز نرفته‌اند و اگر آن دسته‌ها باز آیند، اینان آرزو می‌کنند کاش میان تازی‌های بیابان‌نشین، بیابان‌نشینی می‌کردند و خبرهای شما را (از این و آن) می‌پرسیدند و اگر در میان شما می‌بودند جز اندکی کارزار نمی‌کردند. بی‌گمان فرستاده خداوند برای شما نمونه‌ای نیکوست، برای آن کس (از شما) که به خداوند و به روز بازپسین امید دارد و خداوند را بسیار یاد می‌کند. و چون مؤمنان دسته‌ها (ی مشرک) را دیدند گفتند: این همان است که خداوند و فرستاده او به ما وعده داده‌اند و خداوند و فرستاده او راست گفتند و جز بر ایمان و فرمانبرداری آنان نیفزود. از مؤمنان، کسانی هستند که به پیمانی که با خداوند بستند وفا کردند؛ برخی از آنان پیمان خویش را به جای آوردند و برخی چشم به راه دارند و به هیچ روی (پیمان خود را) دگرگون نکردند. تا خداوند راستگویان را برای راستیشان پاداش دهد و دورویان را اگر خواهد عذاب کند یا از آنان بگذرد؛ بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است. و خداوند کافران را در (اوج) کینه‌شان بی‌آنکه به دستاوردی رسیده باشند بازگرداند و خداوند در جنگ، مؤمنان را بسنده شد و خداوند توانایی پیروزمند است. و کسانی از اهل کتاب را که پشتیبان ایشان بودند از دژهای آنان فرود آورد و در دل‌هاشان هراس افکند، (چنانکه) دسته‌ای را می‌کشتید و دسته‌ای (دیگر) را اسیر می‌گرفتید. و زمین و خانه‌ها و دارایی‌هایشان را و سرزمینی را که بر آن گام ننهاده بودید به شما وانهاد و خداوند بر هر کاری تواناست» سوره احزاب، آیه ۹-۲۷.</ref> و نیز آیات‌ {{متن قرآن|قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«بگو خداوندا! ای دارنده فرمانروایی! به هر کس بخواهی فرمانروایی می‌بخشی و از هر کس بخواهی فرمانروایی را باز می‌ستانی و هر کس را بخواهی گرامی می‌داری و هر کس را بخواهی خوار می‌گردانی؛ نیکی در کف توست بی‌گمان تو بر هر کاری توانایی» سوره آل عمران، آیه ۲۶.</ref>، {{متن قرآن|تُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَتُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَتُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَتَرْزُقُ مَنْ تَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ}}<ref>«از شب می‌کاهی و به روز می‌افزایی و از روز می‌کاهی و به شب می‌افزایی؛ و زنده را از مرده و مرده را از زنده بر می‌آوری و به هر که بخواهی بی‌حساب (و شمار) روزی می‌بخشی» سوره آل عمران، آیه ۲۷.</ref>،{{متن قرآن|أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَالضَّرَّاءُ وَزُلْزِلُوا حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ}}<ref>«آیا گمان می‌کنید به بهشت در خواهید آمد با آنکه هنوز داستان کسانی که پیش از شما (در) گذشتند بر سر شما نیامده است؟ به آنان سختی و رنج رسید و لرزانده شدند تا جایی که پیامبر و مؤمنان همراه وی می‌گفتند: یاری خداوند کی در می‌رسد؟ آگاه باشید که یاری خداوند نز» سوره بقره، آیه ۲۱۴.</ref>، {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولَئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان آنانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند و چون در کاری همگانی همراه او باشند تا از او اجازه نگیرند (به راهی دیگر) نمی‌روند؛ کسانی که از تو اجازه می‌گیرند همانانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند پس چون برای کاری از تو اجازه خوا» سوره نور، آیه ۶۲.</ref>، {{متن قرآن|لَا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعَاءِ بَعْضِكُمْ بَعْضًا قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنْكُمْ لِوَاذًا فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ}}<ref>«پیامبر را میان خویش چنان فرا نخوانید که یکدیگر را فرا می‌خوانید؛ بی‌گمان خداوند کسانی از شما را که در پناه کسان دیگر، پنهانی بیرون می‌آیند می‌شناسد پس کسانی که از فرمان وی سرمی‌پیچند از اینکه به آنان آزمونی یا عذابی دردناک رسد باید بپرهیزند» سوره نور، آیه ۶۳.</ref>، {{متن قرآن|أَلَا إِنَّ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قَدْ يَعْلَمُ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ وَيَوْمَ يُرْجَعُونَ إِلَيْهِ فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}}<ref>«آگاه باشید که آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آن خداوند است؛ بی‌گمان می‌داند که بر چه کارید و روزی که به سوی او بازگردانده می‌شوند آنان را از آنچه کرده‌اند آگاه می‌گرداند و خداوند به هر چیزی داناست» سوره نور، آیه ۶۴.</ref> درباره آن نازل گردید.<ref>جامع‌البیان، مج۲، ج۲، ص۴۶۳‌ـ‌۴۶۴؛ مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۵۴۶ و ۷۲۶؛ بحارالانوار، ج‌۲۰، ص‌۱۸۶‌ـ‌۱۸۸؛ البدایة والنهایه، ج۴، ص۷۶‌ـ‌۷۸.</ref> اهمیت این نبرد بدان جهت است که [[دشمن]] با آن‌که همه توان خود را به‌کار بسته بود، [[شکست]] خورد و برای همیشه [[توانایی]] خویش را در مواجهه با مسلمانان از دست داد؛ چنان‌که پیامبر {{صل}} پس از [[شکست]] دشمن فرمود: "از این پس ما به آنان [[حمله]] می‌بریم نه آنان به ما"<ref>{{متن حدیث|الان نغروهم وَ لَا يغزوننا}}؛ المواهب اللدنیه، ج‌۱، ص‌۲۴۷؛ السیرة‌النبویه، دحلان، ج‌۱، ص‌۴۴۸.</ref>


در سال، ماه و [[روز]] نبرد احزاب [[اختلاف]] است؛ برخی آن را در [[شوال]] [[سال چهارم هجری]]، یک سال پس از [[غزوه]] اُحُد دانسته‌اند.<ref>اعلام الوری، ص‌۵۹۹؛ البدایة والنهایه، ج‌۴، ص‌۷۶.</ref> این قول را به موسی‌بن [[عقبه]] و دیگران منسوب می‌دانند.<ref> دلایل النبوه، ج‌۳، ص‌۳۹۳؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۳، ص‌۴۷۸.</ref> [[بخاری]] در [[تأیید]] این [[رأی]] از ابن‌عمر [[نقل]] کرده است که من در [[نبرد]] [[احد]] چون ۱۴ ساله بودم اجازه شرکت نیافتم؛ اما در [[خندق]] که ۱۵ ساله شدم از‌طرف [[پیامبر]] {{صل}} اجازه یافتم <ref>تاریخ الخمیس، ج‌۱، ص‌۴۸۰.</ref>. ابن‌حبیب نیز خندق را یک سال پس از [[احد]] می‌داند.<ref>المحبّر، ص‌۱۰.</ref> وی [[پنج‌شنبه]] دهم [[شوال]] را آغاز [[جنگ]] و [[شنبه]] اول [[ذی‌قعده]] را پایان آن ذکر می‌کند.<ref> المحبّر، ص‌۱۱۳.</ref> برخی [[پژوهش گران]] معاصر این رأی را ترجیح داده‌اند.<ref>الصحیح من سیره، ج‌۹، ص‌۳۶‌ـ‌۴۱.</ref> دیگر [[مورخان]]، [[زمان]] نبرد را دو سال پس از احد و در [[سال پنجم هجرت]] می‌دانند؛<ref> المصنّف، ج‌۵، ص‌۳۶۷؛ الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۰؛ السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۳، ص‌۲۱۴؛ البدایة و النهایه، ج‌۴، ص‌۷۶.</ref> چنان‌که ابن‌سلاّم با نقل سخنی از ابن‌عمر که من در احد سیزده ساله بودم که پیامبر حضور مرا نپذیرفت؛ ولی در خندق، در ۱۵ سالگی شرکت جستم، بر این قول صحه می‌گذارد؛<ref> غریب الحدیث، ج‌۳، ص‌۲۹۰.</ref> هر چند برخی، آن را در ماه شوال <ref> السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۳، ص‌۲۱۴؛ التنبیه و الاشراف، ص‌۲۱۶؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۳، ص‌۴۷۸.</ref> و برخی دیگر در شنبه هشتم ذی‌قعده ذکر می‌کنند.<ref>الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۱؛ المنتظم، ج‌۲، ص‌۳۱۷.</ref> [[بیهقی]] نیز این واقعه را در [[سال پنجم هجری]] و [[یعقوبی]] زمان آن را ۵۵ ماه پس از [[هجرت]] گزارش کرده است.<ref>تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص‌۵۰؛ دلایل النبوه، ج‌۳، ص‌۳۹۵.</ref> با توجه به قراین و منابع، این دیدگاه که مشهورتر است، صحیح‌تر به‌نظر می‌رسد؛ چنان‌که [[ابن‌کثیر]] آن را ترجیح داده ‌است.<ref>البدایة والنهایه، ج۴، ص۷۶‌ـ‌۷۷؛ السیرة‌النبویه، دحلان، ج‌۱، ص‌۴۳۲.</ref><ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[احزاب / غزوه (مقاله)|مقاله«احزاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲.</ref>
در سال، ماه و [[روز]] نبرد احزاب [[اختلاف]] است؛ برخی آن را در [[شوال]] [[سال چهارم هجری]]، یک سال پس از [[غزوه]] اُحُد دانسته‌اند.<ref>اعلام الوری، ص‌۵۹۹؛ البدایة والنهایه، ج‌۴، ص‌۷۶.</ref> این قول را به موسی‌بن [[عقبه]] و دیگران منسوب می‌دانند.<ref> دلایل النبوه، ج‌۳، ص‌۳۹۳؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۳، ص‌۴۷۸.</ref> [[بخاری]] در [[تأیید]] این [[رأی]] از ابن‌عمر [[نقل]] کرده است که من در [[نبرد]] [[احد]] چون ۱۴ ساله بودم اجازه شرکت نیافتم؛ اما در [[خندق]] که ۱۵ ساله شدم از‌طرف [[پیامبر]] {{صل}} اجازه یافتم <ref>تاریخ الخمیس، ج‌۱، ص‌۴۸۰.</ref>. ابن‌حبیب نیز خندق را یک سال پس از [[احد]] می‌داند.<ref>المحبّر، ص‌۱۰.</ref> وی [[پنج‌شنبه]] دهم [[شوال]] را آغاز [[جنگ]] و [[شنبه]] اول [[ذی‌قعده]] را پایان آن ذکر می‌کند.<ref> المحبّر، ص‌۱۱۳.</ref> برخی [[پژوهش گران]] معاصر این رأی را ترجیح داده‌اند.<ref>الصحیح من سیره، ج‌۹، ص‌۳۶‌ـ‌۴۱.</ref> دیگر [[مورخان]]، [[زمان]] نبرد را دو سال پس از احد و در [[سال پنجم هجرت]] می‌دانند؛<ref> المصنّف، ج‌۵، ص‌۳۶۷؛ الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۰؛ السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۳، ص‌۲۱۴؛ البدایة و النهایه، ج‌۴، ص‌۷۶.</ref> چنان‌که ابن‌سلاّم با نقل سخنی از ابن‌عمر که من در احد سیزده ساله بودم که پیامبر حضور مرا نپذیرفت؛ ولی در خندق، در ۱۵ سالگی شرکت جستم، بر این قول صحه می‌گذارد؛<ref> غریب الحدیث، ج‌۳، ص‌۲۹۰.</ref> هر چند برخی، آن را در ماه شوال <ref> السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۳، ص‌۲۱۴؛ التنبیه و الاشراف، ص‌۲۱۶؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۳، ص‌۴۷۸.</ref> و برخی دیگر در شنبه هشتم ذی‌قعده ذکر می‌کنند.<ref>الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۱؛ المنتظم، ج‌۲، ص‌۳۱۷.</ref> [[بیهقی]] نیز این واقعه را در [[سال پنجم هجری]] و [[یعقوبی]] زمان آن را ۵۵ ماه پس از [[هجرت]] گزارش کرده است.<ref>تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص‌۵۰؛ دلایل النبوه، ج‌۳، ص‌۳۹۵.</ref> با توجه به قراین و منابع، این دیدگاه که مشهورتر است، صحیح‌تر به‌نظر می‌رسد؛ چنان‌که [[ابن‌کثیر]] آن را ترجیح داده ‌است.<ref>البدایة والنهایه، ج۴، ص۷۶‌ـ‌۷۷؛ السیرة‌النبویه، دحلان، ج‌۱، ص‌۴۳۲.</ref><ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[احزاب / غزوه (مقاله)|مقاله«احزاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲، ص 266-267.</ref>


== شکل‌گیری [[احزاب]] ==
== شکل‌گیری [[احزاب]] ==
طراحان اصلی نبرد، عده‌ای از بزرگان [[یهود]]، از [[بنی‌نضیر]] و [[بنی‌وائل]] چون [[سلام ‌بن ابی‌الحقیق نَضْری]]، [[حیی بن‌ اخطب نضری]]، [[کنانة ‌بن ربیع‌ بن ابی‌الحقیق]] و [[هوذة ‌بن قیس وایلی]] و [[ابوعمار وایلی]] و دیگران، <ref>الثقات، ج‌۱، ص‌۲۶۴؛ السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۳، ص‌۲۱۴.</ref> بودند؛ اینان به‌ویژه [[یهودیان بنی‌نضیر]] که پیش از هجرت از موقعیت بالایی برخوردار بوده و پس از [[پیمان شکنی]]، از [[مدینه]] [[رانده شده]]،<ref> الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۰؛ شرح الاخبار، ج‌۱، ص‌۲۸۸.</ref> در [[خیبر]] [[پناه]] گرفتند و بر آن شدند تا به هر طریقی [[مسلمانان]] و [[پیامبر]] را از پای درآورند؛<ref> السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۳، ص‌۲۱۴؛ البدایة و النهایه، ج‌۴، ص۷۷؛ الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۰.</ref> بدین منظور با [[سفر]] به [[مکه]] و ترجیح [[آیین]] [[مشرکان قریش]] بر [[رسالت پیامبر]]، آنان را به [[جنگ]] با مسلمانان فراخواندند<ref>تاریخ طبری، ج‌۲، ص‌۹۰‌ـ‌۹۱؛ عیون‌الاثر، ج‌۲، ص‌۸۳‌ـ‌۸۴.</ref> و با اعلام [[همراهی]] و [[همکاری]] و<ref> المیزان، ج‌۱۶، ص‌۲۹۲؛ الثقات، ج‌۲، ص‌۸۳.</ref> [[یادآوری]] خاطرات تلخ و [[ناگواری]] که مسلمانان برای [[قریش]] پیش آورده بودند، آنان را به سرعت [[عمل]] [[ترغیب]] کردند.<ref>الارشاد، ج‌۱، ص‌۹۴.</ref> گفته‌اند که [[آیات]] {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُواْ نَصِيبًا مِّنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَيَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُواْ هَؤُلاء أَهْدَى مِنَ الَّذِينَ آمَنُواْ سَبِيلاً أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَمَن يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ نَصِيرًا أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌ مِّنَ الْمُلْكِ فَإِذًا لاَّ يُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِيرًا أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُم مُّلْكًا عَظِيمًا فَمِنْهُم مَّنْ آمَنَ بِهِ وَمِنْهُم مَّن صَدَّ عَنْهُ وَكَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِيرًا }}<ref>«آیا به کسانی که بهره‌ای (اندک) از کتاب آسمانی داده شده است ننگریسته‌ای (که چگونه) به «جبت» و «طاغوت» ایمان دارند و درباره کافران می‌گویند که اینان رهیافته‌تر از مؤمنانند؟! آنانند که خداوند لعنتشان کرده است و برای هر کس که خداوند او را لعنت کند هرگز یاوری نخواهی یافت. آیا ایشان را بهره‌ای از فرمانروایی است؟ که در آن صورت سر سوزنی به کسی (چیزی) نمی‌دهند. یا اینکه به مردم برای آنچه خداوند به آنان از بخشش خود داده است رشک می‌برند؟ بی‌گمان ما به خاندان ابراهیم کتاب (آسمانی) و فرزانگی دادیم و به آنان فرمانروایی سترگی بخشیدیم. پس برخی از آنها به آن ایمان آوردند و برخی از ایشان روی از آن برتافتند و (برافروختن) آتش فروزان را، دوزخ بس» سوره نساء، آیه ۵۱-۵۵.</ref> درباره همین [[یهودیان]] نازل شده که برخلاف [[باور]] و داده‌های [[کتاب آسمانی]] خود به [[حقانیت]] [[مشرکان]] نظر داده‌اند؛<ref>اسباب النزول، ص‌۱۳۰؛ جامع‌البیان، مج‌۴، ج‌۵، ص‌۱۸۲؛ لباب النقول، ص‌۵۹‌ـ‌۶۰.</ref> گرچه قول به [[نزول]] این آیات در غیر این مورد، در [[منابع تفسیری]] اندک نیست.<ref> الدرالمنثور، ج‌۲، ص‌۵۶۲‌ـ‌۵۶۴؛ التبیان ج‌۳، ص‌۲۲۳‌ـ‌۲۲۵؛ مجمع‌البیان، ج‌۳، ص‌۹۲.</ref> یهودیان در کنار [[کعبه]] با قریش [[پیمان]] بسته، [[سوگند]] [[وفاداری]] یاد‌کردند.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۴۲.</ref> [[ابوسفیان]] با شنیدن این سخنان و پس از [[اطمینان]] از [[انگیزه]] [[جنگ‌افروزی]] یهودیان علیه پیامبر و مسلمانان، [[آمادگی]] خویش را اعلام کرد. سران [[بنی‌نضیر]] [[بنی‌سلیم]] را به همراهی با قریش [[دعوت]] کردند و [[غطفان]] را با [[تطمیع]] محصول یک سال خرمای خیبر، به مساعدت فراخواندند؛<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۴۲‌ـ‌۴۴۳.</ref> بدین‌گونه لشکری انبوه فراهم گردید.<ref> زاد المسیر، ج‌۶‌، ص‌۳۵۶.</ref> [[یعقوبی]] برخلاف نظر همگان، [[قریش]] را طراح اصلی جنگ دانسته و بر آن است که آنان سفیرانی به‌سوی [[یهود]] و دیگر [[قبایل]] فرستاده، آنان را به جنگ علیه [[رسول خدا]] و مسلمانان [[تشویق]] کردند.<ref>تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص‌۵۰.</ref> به هر روی، [[ابوسفیان]] [[پرچم]] [[جنگ]] را در [[دارالندوه]] برپا کرده، به [[عثمان ‌بن طلحه]] از [[بنی‌عبدالدار]] (صاحبان لواء) سپرد و با ۴۰۰۰‌ جنگ‌آور، ۳۰۰ اسب و ۱۵۰۰ <ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۴۳؛ الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۰.</ref> شتر از [[مکه]] حرکت کرده و در مرّالظهران فرود آمد. دیگر تیره‌ها از [[بنی‌سلیم]]، [[اسلم]]، [[اشجع]]، [[بنی‌مره]]، [[کنانه]]، [[فزاره]] و [[غطفان]] نیز به آنان پیوستند و سپاهی ۱۰۰۰۰‌ نفری فراهم آمد.<ref> تاریخ الخمیس، ج‌۱، ص‌۴۸۰؛ بحارالانوار، ج‌۲۰، ص‌۲۱۷.</ref> [[فرماندهی]] و شمار [[احزاب]] با اندک [[اختلاف]] چنین است: بنی‌سلیم با ۷۰۰ نفر به فرمان‌دهی [[پدر]] [[ابوالاعور سلمی]]، [[بنی‌اسد]] با فرمان‌دهی [[طلیحه بن خویلد اسدی]]، بنی‌فزاره به‌طور کامل با ۱۰۰۰‌ شتر به فرماندهی عُیَینَة بن حِصْن فَزاری، اشجع با ۴۰۰ نفر به فرماندهی مسعودبن رُخَیله و بنی‌مُرَّة با ۴۰۰ نفر و فرماندهی [[حارث بن عوف]]. مجموع [[سپاه]] به سه [[لشکر]] تقسیم و فرمان‌دهی کل به ابوسفیان واگذار شد؛<ref> الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۰‌ـ‌۵۱؛ المغازی، ج‌۲، ص‌۴۴۳‌ـ‌۴۴۴.</ref> سپس به‌سوی [[مدینه]] حرکت کردند. [[مسعودی]] شمار سپاه احزاب را ۲۴۰۰۰ نفر می‌داند.<ref> التنبیه و الاشراف، ص‌۲۱۶.</ref> با توجه به تیره‌های شرکت‌ کننده شمار [[قطعی]] یا تقریبی آنها، با این دیدگاه نمی‌سازد؛ هرچند واقدی [[نقل]] کرده که حارث‌بن [[عوف]] از بزرگان بنی‌مره در مرّالظهران جلوی قومش را گرفت و از آنان خواست تا به‌سوی [[محمد]] {{صل}} نروند؛ اما خود آن را نپذیرفته، از حضور آنان در جنگ و هجو [[حسان ‌بن ثابت]] شاعر معروف [[مسلمان]] علیه حارث سخن دارد.<ref> المغازی، ج‌۲، ص‌۴۴۳؛ الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۱.</ref><ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[احزاب / غزوه (مقاله)|مقاله«احزاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲.</ref>
طراحان اصلی نبرد، عده‌ای از بزرگان [[یهود]]، از [[بنی‌نضیر]] و [[بنی‌وائل]] چون [[سلام ‌بن ابی‌الحقیق نَضْری]]، [[حیی بن‌ اخطب نضری]]، [[کنانة ‌بن ربیع‌ بن ابی‌الحقیق]] و [[هوذة ‌بن قیس وایلی]] و [[ابوعمار وایلی]] و دیگران، <ref>الثقات، ج‌۱، ص‌۲۶۴؛ السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۳، ص‌۲۱۴.</ref> بودند؛ اینان به‌ویژه [[یهودیان بنی‌نضیر]] که پیش از هجرت از موقعیت بالایی برخوردار بوده و پس از [[پیمان شکنی]]، از [[مدینه]] [[رانده شده]]،<ref> الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۰؛ شرح الاخبار، ج‌۱، ص‌۲۸۸.</ref> در [[خیبر]] [[پناه]] گرفتند و بر آن شدند تا به هر طریقی [[مسلمانان]] و [[پیامبر]] را از پای درآورند؛<ref> السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۳، ص‌۲۱۴؛ البدایة و النهایه، ج‌۴، ص۷۷؛ الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۰.</ref> بدین منظور با [[سفر]] به [[مکه]] و ترجیح [[آیین]] [[مشرکان قریش]] بر [[رسالت پیامبر]]، آنان را به [[جنگ]] با مسلمانان فراخواندند<ref>تاریخ طبری، ج‌۲، ص‌۹۰‌ـ‌۹۱؛ عیون‌الاثر، ج‌۲، ص‌۸۳‌ـ‌۸۴.</ref> و با اعلام [[همراهی]] و [[همکاری]] و<ref> المیزان، ج‌۱۶، ص‌۲۹۲؛ الثقات، ج‌۲، ص‌۸۳.</ref> [[یادآوری]] خاطرات تلخ و [[ناگواری]] که مسلمانان برای [[قریش]] پیش آورده بودند، آنان را به سرعت [[عمل]] [[ترغیب]] کردند.<ref>الارشاد، ج‌۱، ص‌۹۴.</ref> گفته‌اند که [[آیات]] {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُواْ نَصِيبًا مِّنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَيَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُواْ هَؤُلاء أَهْدَى مِنَ الَّذِينَ آمَنُواْ سَبِيلاً أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَمَن يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ نَصِيرًا أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌ مِّنَ الْمُلْكِ فَإِذًا لاَّ يُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِيرًا أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُم مُّلْكًا عَظِيمًا فَمِنْهُم مَّنْ آمَنَ بِهِ وَمِنْهُم مَّن صَدَّ عَنْهُ وَكَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِيرًا }}<ref>«آیا به کسانی که بهره‌ای (اندک) از کتاب آسمانی داده شده است ننگریسته‌ای (که چگونه) به «جبت» و «طاغوت» ایمان دارند و درباره کافران می‌گویند که اینان رهیافته‌تر از مؤمنانند؟! آنانند که خداوند لعنتشان کرده است و برای هر کس که خداوند او را لعنت کند هرگز یاوری نخواهی یافت. آیا ایشان را بهره‌ای از فرمانروایی است؟ که در آن صورت سر سوزنی به کسی (چیزی) نمی‌دهند. یا اینکه به مردم برای آنچه خداوند به آنان از بخشش خود داده است رشک می‌برند؟ بی‌گمان ما به خاندان ابراهیم کتاب (آسمانی) و فرزانگی دادیم و به آنان فرمانروایی سترگی بخشیدیم. پس برخی از آنها به آن ایمان آوردند و برخی از ایشان روی از آن برتافتند و (برافروختن) آتش فروزان را، دوزخ بس» سوره نساء، آیه ۵۱-۵۵.</ref> درباره همین [[یهودیان]] نازل شده که برخلاف [[باور]] و داده‌های [[کتاب آسمانی]] خود به [[حقانیت]] [[مشرکان]] نظر داده‌اند؛<ref>اسباب النزول، ص‌۱۳۰؛ جامع‌البیان، مج‌۴، ج‌۵، ص‌۱۸۲؛ لباب النقول، ص‌۵۹‌ـ‌۶۰.</ref> گرچه قول به [[نزول]] این آیات در غیر این مورد، در [[منابع تفسیری]] اندک نیست.<ref> الدرالمنثور، ج‌۲، ص‌۵۶۲‌ـ‌۵۶۴؛ التبیان ج‌۳، ص‌۲۲۳‌ـ‌۲۲۵؛ مجمع‌البیان، ج‌۳، ص‌۹۲.</ref> یهودیان در کنار [[کعبه]] با قریش [[پیمان]] بسته، [[سوگند]] [[وفاداری]] یاد‌کردند.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۴۲.</ref> [[ابوسفیان]] با شنیدن این سخنان و پس از [[اطمینان]] از [[انگیزه]] [[جنگ‌افروزی]] یهودیان علیه پیامبر و مسلمانان، [[آمادگی]] خویش را اعلام کرد. سران [[بنی‌نضیر]] [[بنی‌سلیم]] را به همراهی با قریش [[دعوت]] کردند و [[غطفان]] را با [[تطمیع]] محصول یک سال خرمای خیبر، به مساعدت فراخواندند؛<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۴۲‌ـ‌۴۴۳.</ref> بدین‌گونه لشکری انبوه فراهم گردید.<ref> زاد المسیر، ج‌۶‌، ص‌۳۵۶.</ref> [[یعقوبی]] برخلاف نظر همگان، [[قریش]] را طراح اصلی جنگ دانسته و بر آن است که آنان سفیرانی به‌سوی [[یهود]] و دیگر [[قبایل]] فرستاده، آنان را به جنگ علیه [[رسول خدا]] و مسلمانان [[تشویق]] کردند.<ref>تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص‌۵۰.</ref> به هر روی، [[ابوسفیان]] [[پرچم]] [[جنگ]] را در [[دارالندوه]] برپا کرده، به [[عثمان ‌بن طلحه]] از [[بنی‌عبدالدار]] (صاحبان لواء) سپرد و با ۴۰۰۰‌ جنگ‌آور، ۳۰۰ اسب و ۱۵۰۰ <ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۴۳؛ الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۰.</ref> شتر از [[مکه]] حرکت کرده و در مرّالظهران فرود آمد. دیگر تیره‌ها از [[بنی‌سلیم]]، [[اسلم]]، [[اشجع]]، [[بنی‌مره]]، [[کنانه]]، [[فزاره]] و [[غطفان]] نیز به آنان پیوستند و سپاهی ۱۰۰۰۰‌ نفری فراهم آمد.<ref> تاریخ الخمیس، ج‌۱، ص‌۴۸۰؛ بحارالانوار، ج‌۲۰، ص‌۲۱۷.</ref> [[فرماندهی]] و شمار [[احزاب]] با اندک [[اختلاف]] چنین است: بنی‌سلیم با ۷۰۰ نفر به فرمان‌دهی [[پدر]] [[ابوالاعور سلمی]]، [[بنی‌اسد]] با فرمان‌دهی [[طلیحه بن خویلد اسدی]]، بنی‌فزاره به‌طور کامل با ۱۰۰۰‌ شتر به فرماندهی عُیَینَة بن حِصْن فَزاری، اشجع با ۴۰۰ نفر به فرماندهی مسعودبن رُخَیله و بنی‌مُرَّة با ۴۰۰ نفر و فرماندهی [[حارث بن عوف]]. مجموع [[سپاه]] به سه [[لشکر]] تقسیم و فرمان‌دهی کل به ابوسفیان واگذار شد؛<ref> الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۰‌ـ‌۵۱؛ المغازی، ج‌۲، ص‌۴۴۳‌ـ‌۴۴۴.</ref> سپس به‌سوی [[مدینه]] حرکت کردند. [[مسعودی]] شمار سپاه احزاب را ۲۴۰۰۰ نفر می‌داند.<ref> التنبیه و الاشراف، ص‌۲۱۶.</ref> با توجه به تیره‌های شرکت‌ کننده شمار [[قطعی]] یا تقریبی آنها، با این دیدگاه نمی‌سازد؛ هرچند واقدی [[نقل]] کرده که حارث‌بن [[عوف]] از بزرگان بنی‌مره در مرّالظهران جلوی قومش را گرفت و از آنان خواست تا به‌سوی [[محمد]] {{صل}} نروند؛ اما خود آن را نپذیرفته، از حضور آنان در جنگ و هجو [[حسان ‌بن ثابت]] شاعر معروف [[مسلمان]] علیه حارث سخن دارد.<ref> المغازی، ج‌۲، ص‌۴۴۳؛ الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۱.</ref><ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[احزاب / غزوه (مقاله)|مقاله«احزاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲، ص 267-269.</ref>


== حفر [[خندق]] ==
== حفر [[خندق]] ==
خط ۲۱: خط ۲۱:
دسته‌ای از [[منافقان]]، به رغم [[دستور پیامبر]] {{صل}}، با [[سستی]] و کندی کار می‌کردند و گاه بدون اجازه [[پیامبر]] و پنهانی نزد [[خانواده]] خویش می‌رفتند؛ ولی [[مؤمنان]] جز به [[ضرورت]] و با اجازه پیامبر محل کار را ترک نمی‌کردند و پس از انجام کار خود بی‌درنگ به محل کار بازمی‌گشتند.<ref>دلایل النبوه، ج‌۳، ص‌۴۰۹؛ جامع‌البیان، مج‌۱۰، ج‌۱۸، ص‌۲۳۴.</ref> [[خداوند]] درباره اینان فرموده است: {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولَئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان آنانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند و چون در کاری همگانی همراه او باشند تا از او اجازه نگیرند (به راهی دیگر) نمی‌روند؛ کسانی که از تو اجازه می‌گیرند همانانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند پس چون برای کاری از تو اجازه خواستند به هر یک از آنان که خواستی اجازه بده و برای آنها از خداوند آمرزش بخواه که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نور، آیه ۶۲.</ref>؛ سپس درباره منافقانی که بدون [[اذن]] دست از کار می‌کشیدند و می‌رفتند فرموده است: {{متن قرآن|لَا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعَاءِ بَعْضِكُمْ بَعْضًا قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنْكُمْ لِوَاذًا فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ قَدْ يَعْلَمُ مَا أَنتُمْ عَلَيْهِ وَيَوْمَ يُرْجَعُونَ إِلَيْهِ فَيُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوا وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}}<ref>«پیامبر را میان خویش چنان فرا نخوانید که یکدیگر را فرا می‌خوانید؛ بی‌گمان خداوند کسانی از شما را که در پناه کسان دیگر، پنهانی بیرون می‌آیند می‌شناسد پس کسانی که از فرمان وی سرمی‌پیچند از اینکه به آنان آزمونی یا عذابی دردناک رسد باید بپرهیزند» سوره نور، آیه ۶۳-۶۴.</ref> در حفر [[خندق]]، هر یک از [[قبایل]] [[انصار]] و [[مهاجران]] بر سر [[سلمان]] که مردی [[قوی]] و پرکار بود <ref> تاریخ دمشق، ج‌۲۱، ص‌۴۰۸.</ref> به [[نزاع]] برخاسته و سلمان را از خود می‌دانستند؛ ولی [[رسول‌خدا]] فرمود: سلمان از ما [[اهل‌بیت]] است.<ref>السیرة‌النبویه، ابن‌هشام، ج‌۳، ص‌۲۲۴؛ تاریخ طبری، ج‌۲، ص‌۹۱‌ـ‌۹۲.</ref> به [[نقل]] [[جابر بن عبدالله]]، او در حفر خندق به [[تنهایی]] ۵ ذرع در ۵ ذرع را کند و پس از [[فراغت]] در [[تأیید]] نظر پیامبر، {{عربی|"لا عیشَ إِلاّ عیشُ‌ الآخره"}}، را تکرار کرد.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۴۷.</ref> در حفر خندق [[مسلمانان]] با صخره‌ای مواجه شدند که شکستن آن غیر ممکن بود؛ ازاین‌رو سلمان نزد پیامبر رفت تا چاره‌ای بیندیشد، یا مسیر خندق را [[تغییر]] دهد. به نقل [[حذیفه]] پیامبر {{صل}} با سه ضربه کلنگ، سنگ را [[شکست]] و هر بار نوری به سه جهت درخشید و مسلمانان[[تکبیر]] گفتند.<ref>الطبقات، ج‌۴، ص‌۶۲‌ـ‌۶۳؛ المغازی، ج‌۲، ص‌۴۵۰؛ السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۳، ص‌۲۱۹.</ref> سلمان که با چشمانش نورها را می‌پایید از [[حضرت]] در این مورد پرسید. پیامبر {{صل}} فرمود: که در یکی از آن نورها، مداین‌کسری و شهرهای آن و در دیگری بلاد [[روم]] و [[شام]] و در سومی [[یمن]] و قصرهای آن برایم آشکار شد.<ref>دلایل النبوه، ج‌۳، ص‌۳۹۹‌ـ‌۴۰۰.</ref> و سپس به وصف قصرهای [[مداین]] پرداخت؛ به‌گونه‌ای که گویا آن را از نزدیک دیده‌بود.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۵۰.</ref> این خبر حکایت از [[گسترش اسلام]] در این مناطق داشت. [[بیهقی]] مواردی از پیش‌گویی‌های متعدد [[پیامبر]] را به هنگام حفر [[خندق]] ذکر کرده‌است.<ref>دلایل النبوه، ص‌۴۱۵‌ـ‌۴۲۱.</ref> این [[پیش‌گویی‌ها]] چنان بشارت‌آمیز بود که چون [[مؤمنان]]، [[سپاه]] [[احزاب]] را دیدند گفتند: {{متن قرآن|وَلَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِيمَانًا وَتَسْلِيمًا}}<ref>«و چون مؤمنان دسته‌ها (ی مشرک) را دیدند گفتند: این همان است که خداوند و فرستاده او به ما وعده داده‌اند و خداوند و فرستاده او راست گفتند و جز بر ایمان و فرمانبرداری آنان نیفزود» سوره احزاب، آیه ۲۲.</ref>.<ref>تفسیر قمی، ج‌۲، ص‌۱۸۸؛ التبیان، ج‌۸‌، ص‌۳۲۹؛ تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۱۰۳.</ref> پس از حفر خندق برای آن، معبرهایی قرار دادند و بر هر معبر، نگهبانانی گماشته، فرمان‌دهی نگهبانان را به [[زبیر بن عوام]] سپردند.<ref> المغازی، ج‌۲، ص‌۴۵۲؛ تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص‌۵۰.</ref>
دسته‌ای از [[منافقان]]، به رغم [[دستور پیامبر]] {{صل}}، با [[سستی]] و کندی کار می‌کردند و گاه بدون اجازه [[پیامبر]] و پنهانی نزد [[خانواده]] خویش می‌رفتند؛ ولی [[مؤمنان]] جز به [[ضرورت]] و با اجازه پیامبر محل کار را ترک نمی‌کردند و پس از انجام کار خود بی‌درنگ به محل کار بازمی‌گشتند.<ref>دلایل النبوه، ج‌۳، ص‌۴۰۹؛ جامع‌البیان، مج‌۱۰، ج‌۱۸، ص‌۲۳۴.</ref> [[خداوند]] درباره اینان فرموده است: {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولَئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان آنانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند و چون در کاری همگانی همراه او باشند تا از او اجازه نگیرند (به راهی دیگر) نمی‌روند؛ کسانی که از تو اجازه می‌گیرند همانانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند پس چون برای کاری از تو اجازه خواستند به هر یک از آنان که خواستی اجازه بده و برای آنها از خداوند آمرزش بخواه که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نور، آیه ۶۲.</ref>؛ سپس درباره منافقانی که بدون [[اذن]] دست از کار می‌کشیدند و می‌رفتند فرموده است: {{متن قرآن|لَا تَجْعَلُوا دُعَاءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعَاءِ بَعْضِكُمْ بَعْضًا قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنْكُمْ لِوَاذًا فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ يُصِيبَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ قَدْ يَعْلَمُ مَا أَنتُمْ عَلَيْهِ وَيَوْمَ يُرْجَعُونَ إِلَيْهِ فَيُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوا وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}}<ref>«پیامبر را میان خویش چنان فرا نخوانید که یکدیگر را فرا می‌خوانید؛ بی‌گمان خداوند کسانی از شما را که در پناه کسان دیگر، پنهانی بیرون می‌آیند می‌شناسد پس کسانی که از فرمان وی سرمی‌پیچند از اینکه به آنان آزمونی یا عذابی دردناک رسد باید بپرهیزند» سوره نور، آیه ۶۳-۶۴.</ref> در حفر [[خندق]]، هر یک از [[قبایل]] [[انصار]] و [[مهاجران]] بر سر [[سلمان]] که مردی [[قوی]] و پرکار بود <ref> تاریخ دمشق، ج‌۲۱، ص‌۴۰۸.</ref> به [[نزاع]] برخاسته و سلمان را از خود می‌دانستند؛ ولی [[رسول‌خدا]] فرمود: سلمان از ما [[اهل‌بیت]] است.<ref>السیرة‌النبویه، ابن‌هشام، ج‌۳، ص‌۲۲۴؛ تاریخ طبری، ج‌۲، ص‌۹۱‌ـ‌۹۲.</ref> به [[نقل]] [[جابر بن عبدالله]]، او در حفر خندق به [[تنهایی]] ۵ ذرع در ۵ ذرع را کند و پس از [[فراغت]] در [[تأیید]] نظر پیامبر، {{عربی|"لا عیشَ إِلاّ عیشُ‌ الآخره"}}، را تکرار کرد.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۴۷.</ref> در حفر خندق [[مسلمانان]] با صخره‌ای مواجه شدند که شکستن آن غیر ممکن بود؛ ازاین‌رو سلمان نزد پیامبر رفت تا چاره‌ای بیندیشد، یا مسیر خندق را [[تغییر]] دهد. به نقل [[حذیفه]] پیامبر {{صل}} با سه ضربه کلنگ، سنگ را [[شکست]] و هر بار نوری به سه جهت درخشید و مسلمانان[[تکبیر]] گفتند.<ref>الطبقات، ج‌۴، ص‌۶۲‌ـ‌۶۳؛ المغازی، ج‌۲، ص‌۴۵۰؛ السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۳، ص‌۲۱۹.</ref> سلمان که با چشمانش نورها را می‌پایید از [[حضرت]] در این مورد پرسید. پیامبر {{صل}} فرمود: که در یکی از آن نورها، مداین‌کسری و شهرهای آن و در دیگری بلاد [[روم]] و [[شام]] و در سومی [[یمن]] و قصرهای آن برایم آشکار شد.<ref>دلایل النبوه، ج‌۳، ص‌۳۹۹‌ـ‌۴۰۰.</ref> و سپس به وصف قصرهای [[مداین]] پرداخت؛ به‌گونه‌ای که گویا آن را از نزدیک دیده‌بود.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۵۰.</ref> این خبر حکایت از [[گسترش اسلام]] در این مناطق داشت. [[بیهقی]] مواردی از پیش‌گویی‌های متعدد [[پیامبر]] را به هنگام حفر [[خندق]] ذکر کرده‌است.<ref>دلایل النبوه، ص‌۴۱۵‌ـ‌۴۲۱.</ref> این [[پیش‌گویی‌ها]] چنان بشارت‌آمیز بود که چون [[مؤمنان]]، [[سپاه]] [[احزاب]] را دیدند گفتند: {{متن قرآن|وَلَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلَّا إِيمَانًا وَتَسْلِيمًا}}<ref>«و چون مؤمنان دسته‌ها (ی مشرک) را دیدند گفتند: این همان است که خداوند و فرستاده او به ما وعده داده‌اند و خداوند و فرستاده او راست گفتند و جز بر ایمان و فرمانبرداری آنان نیفزود» سوره احزاب، آیه ۲۲.</ref>.<ref>تفسیر قمی، ج‌۲، ص‌۱۸۸؛ التبیان، ج‌۸‌، ص‌۳۲۹؛ تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۱۰۳.</ref> پس از حفر خندق برای آن، معبرهایی قرار دادند و بر هر معبر، نگهبانانی گماشته، فرمان‌دهی نگهبانان را به [[زبیر بن عوام]] سپردند.<ref> المغازی، ج‌۲، ص‌۴۵۲؛ تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص‌۵۰.</ref>


در حفر خندق [[عمار]] نیز چون دیگر [[مسلمانان]] می‌کوشید و بیش از دیگران کار می‌کرد و باری بیشتر برمی‌داشت. پیامبر {{صل}} در‌حالی‌که [[خاک]] از سر و رویش می‌فشاند، فرمود: پسر [[سمیه]]! تو را گروه [[ستمگر]] خواهند کشت.<ref> البدایة و النهایه، ج‌۳، ص‌۱۷۱.</ref> مسلمانان هشتم [[ذی‌قعده]] در محل مستقر شدند. شمار مسلمانان را ۷۰۰ <ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۵۰؛ بحارالانوار، ج۲۰، ص۲۱۸؛ الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۱.</ref> نفر، ۱۰۰۰ <ref> وفاء الوفاء، ج‌۱، ص‌۳۰۱.</ref> یا ۳۰۰۰ نفر <ref> الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۱؛ تاریخ ابن‌خلدون، ج‌۲، ص‌۲۹؛ السیرة النبویه، ابن‌کثیر، ج‌۲، ص‌۴۴۳.</ref> نوشته‌اند، آنان‌که شمار فراوان را ذکر کرده‌اند با این توجیه می‌پذیرند که در حفر خندق تنها مردان نبودند که کار می‌کردند، بلکه افراد ۱۴‌ساله به بالا نیز حضور داشتند.<ref> السیرة الحلبیه، ج‌۲، ص‌۶۳۶.</ref> اما اینان پس‌از حفر، به [[دستور پیامبر]] {{صل}} بازگشتند و شمار سپاه به حدود ۱۰۰۰ نفر کاهش یافت.<ref> غزوة الخندق، ص‌۹۰.</ref> پیامبر {{صل}} [[پرچم]] [[مهاجران]] را به‌دست [[زید بن حارثه]] و [[پرچم]] [[انصار]] را به‌دست [[سعد ‌بن عباده]] داد.<ref> المنتظم، ج‌۲، ص‌۳۱۹.</ref> و [[عبدالله ‌بن ام‌مکتوم]] را به جای خویش در [[مدینه]] گذاشت <ref> المنتظم، ج‌۲، ص‌۳۱۸.</ref> و سپس به‌سوی [[خندق]] رفت. سه‌تن از [[همسران پیامبر]] {{صل}} به نوبت در خندق بودند و بقیه در کوشک [[بنی‌حارثه]] که از همه مصون‌تر بود،<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۵۱ و ۴۵۴.</ref> یا در مُسیر، برجی در [[بنی‌زریق]]، که سخت [[استوار]] بود، یا در [[برج]] فارع بودند.<ref>تاریخ الخمیس، ج‌۱، ص‌۴۸۹؛ المغازی، ج‌۲، ص‌۴۵۴.</ref>[[زنان]] و [[فرزندان]] [[مسلمان]] در برج‌های خود جای گرفتند.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۵۰‌ـ‌۴۵۱.</ref> [[پیامبر]] {{صل}} [[خیمه‌گاه]] خویش را در ذُباب برپا کرد و در‌آنجا استقرار یافت.<ref> تاریخ المدینه، ج‌۱، ص‌۶۲‌.</ref><ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[احزاب / غزوه (مقاله)|مقاله«احزاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲.</ref>
در حفر خندق [[عمار]] نیز چون دیگر [[مسلمانان]] می‌کوشید و بیش از دیگران کار می‌کرد و باری بیشتر برمی‌داشت. پیامبر {{صل}} در‌حالی‌که [[خاک]] از سر و رویش می‌فشاند، فرمود: پسر [[سمیه]]! تو را گروه [[ستمگر]] خواهند کشت.<ref> البدایة و النهایه، ج‌۳، ص‌۱۷۱.</ref> مسلمانان هشتم [[ذی‌قعده]] در محل مستقر شدند. شمار مسلمانان را ۷۰۰ <ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۵۰؛ بحارالانوار، ج۲۰، ص۲۱۸؛ الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۱.</ref> نفر، ۱۰۰۰ <ref> وفاء الوفاء، ج‌۱، ص‌۳۰۱.</ref> یا ۳۰۰۰ نفر <ref> الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۱؛ تاریخ ابن‌خلدون، ج‌۲، ص‌۲۹؛ السیرة النبویه، ابن‌کثیر، ج‌۲، ص‌۴۴۳.</ref> نوشته‌اند، آنان‌که شمار فراوان را ذکر کرده‌اند با این توجیه می‌پذیرند که در حفر خندق تنها مردان نبودند که کار می‌کردند، بلکه افراد ۱۴‌ساله به بالا نیز حضور داشتند.<ref> السیرة الحلبیه، ج‌۲، ص‌۶۳۶.</ref> اما اینان پس‌از حفر، به [[دستور پیامبر]] {{صل}} بازگشتند و شمار سپاه به حدود ۱۰۰۰ نفر کاهش یافت.<ref> غزوة الخندق، ص‌۹۰.</ref> پیامبر {{صل}} [[پرچم]] [[مهاجران]] را به‌دست [[زید بن حارثه]] و [[پرچم]] [[انصار]] را به‌دست [[سعد ‌بن عباده]] داد.<ref> المنتظم، ج‌۲، ص‌۳۱۹.</ref> و [[عبدالله ‌بن ام‌مکتوم]] را به جای خویش در [[مدینه]] گذاشت <ref> المنتظم، ج‌۲، ص‌۳۱۸.</ref> و سپس به‌سوی [[خندق]] رفت. سه‌تن از [[همسران پیامبر]] {{صل}} به نوبت در خندق بودند و بقیه در کوشک [[بنی‌حارثه]] که از همه مصون‌تر بود،<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۵۱ و ۴۵۴.</ref> یا در مُسیر، برجی در [[بنی‌زریق]]، که سخت [[استوار]] بود، یا در [[برج]] فارع بودند.<ref>تاریخ الخمیس، ج‌۱، ص‌۴۸۹؛ المغازی، ج‌۲، ص‌۴۵۴.</ref>[[زنان]] و [[فرزندان]] [[مسلمان]] در برج‌های خود جای گرفتند.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۵۰‌ـ‌۴۵۱.</ref> [[پیامبر]] {{صل}} [[خیمه‌گاه]] خویش را در ذُباب برپا کرد و در‌آنجا استقرار یافت.<ref> تاریخ المدینه، ج‌۱، ص‌۶۲‌.</ref><ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[احزاب / غزوه (مقاله)|مقاله«احزاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲، ص 269-273.</ref>


== ورود [[مشرکان]] و محل استقرار آنان ==
== ورود [[مشرکان]] و محل استقرار آنان ==
[[احزاب]] سه [[روز]] پس از [[فراغت]] [[مسلمانان]] از خندق، به مدینه رسیده، در منطقه رومه، بین جُرُف و زَغابه فرود آمدند.<ref>السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۳، ص‌۲۱۹.</ref>[[قریش]] و همراهانشان از تهامه و [[کنانه]] و [[یهود]] در رومه و وادی‌العقیق، و [[غطفان]] و نجدیان در دامنه [[احد]] مستقر شدند <ref> تاریخ طبری، ج‌۲، ص‌۹۳؛ المغازی، ج‌۲، ص‌۴۴۴.</ref> و [[چارپایان]] خود را در بیشه‌زارهای اطراف رها کردند؛ امّا کاهش نزولات آسمانی در آن سال از یک سو و برداشت یک ماه پیشتر محصولات زراعی از سوی دیگر، [[دشمن]] را با مشکل تأمین علوفه برای چارپایان مواجه ساخت.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۴۴.</ref> مشرکان هرچند به نوبت به معرکه آمده، پیرامون خندق اسب می‌تاختند؛ ولی [[رویارویی]] آنان با [[سپاه اسلام]] از حد پرتاپ سنگ و [[تیراندازی]] فراتر نمی‌رفت.<ref> الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۲؛ اعلام الوری، ص‌۱۰۰؛ الارشاد، ج‌۱، ص‌۹۶؛ تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص‌۵۰.</ref> مشرکان ۱۵،<ref> المغازی، ج‌۲، ص‌۴۴۰.</ref> ۲۰،<ref>وفاء الوفاء، ج‌۱، ص‌۳۰۱.</ref> یا بیش از ۲۰ روز <ref> تاریخ طبری، ج‌۲، ص‌۹۴.</ref> یا یک ماه <ref>التنبیه و الاشراف، ص‌۲۱۷.</ref> مدینه را در محاصره داشتند و در پی یافتن راهی برای عبور از خندق در تکاپو بودند. [[عمروعاص]] و [[خالد بن ولید]] در گشت و گذار اطراف [[خندق]] باریکه‌ای یافته، بر آن بودند تا هنگام [[غفلت]] [[مسلمانان]] جمعی را از خندق عبور دهند؛ اما مسلمانان با حراست و [[تیراندازی]]، آنان را منصرف ساخته و دور کردند و به پیشنهاد [[سلمان]]، به توسعه آن قسمت [[اقدام]] کردند. در این مدت، [[سختی‌ها]] و [[مشکلات]]، هر دو طرف [[نبرد]] را در شرایط [[ناگواری]] قرار داد؛ مسلمانان در سرما و [[گرسنگی]]، شبانه [[روز]] از خندق [[مراقبت]] می‌کردند.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۶۵ و ۴۷۴.</ref> فشار شبانه‌روزی [[دشمن]] نیز مزید بر علت بود؛ به حدی که به گفته [[محمد بن مسلمه]]، [[شب]] و روز مسلمانان یکی شده و [[خواب]] را از چشم آنان ربوده ‌بود <ref> المغازی، ج‌۲، ص‌۴۶۸.</ref>.<ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[احزاب / غزوه (مقاله)|مقاله«احزاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲.</ref>
[[احزاب]] سه [[روز]] پس از [[فراغت]] [[مسلمانان]] از خندق، به مدینه رسیده، در منطقه رومه، بین جُرُف و زَغابه فرود آمدند.<ref>السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۳، ص‌۲۱۹.</ref>[[قریش]] و همراهانشان از تهامه و [[کنانه]] و [[یهود]] در رومه و وادی‌العقیق، و [[غطفان]] و نجدیان در دامنه [[احد]] مستقر شدند <ref> تاریخ طبری، ج‌۲، ص‌۹۳؛ المغازی، ج‌۲، ص‌۴۴۴.</ref> و [[چارپایان]] خود را در بیشه‌زارهای اطراف رها کردند؛ امّا کاهش نزولات آسمانی در آن سال از یک سو و برداشت یک ماه پیشتر محصولات زراعی از سوی دیگر، [[دشمن]] را با مشکل تأمین علوفه برای چارپایان مواجه ساخت.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۴۴.</ref> مشرکان هرچند به نوبت به معرکه آمده، پیرامون خندق اسب می‌تاختند؛ ولی [[رویارویی]] آنان با [[سپاه اسلام]] از حد پرتاپ سنگ و [[تیراندازی]] فراتر نمی‌رفت.<ref> الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۲؛ اعلام الوری، ص‌۱۰۰؛ الارشاد، ج‌۱، ص‌۹۶؛ تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص‌۵۰.</ref> مشرکان ۱۵،<ref> المغازی، ج‌۲، ص‌۴۴۰.</ref> ۲۰،<ref>وفاء الوفاء، ج‌۱، ص‌۳۰۱.</ref> یا بیش از ۲۰ روز <ref> تاریخ طبری، ج‌۲، ص‌۹۴.</ref> یا یک ماه <ref>التنبیه و الاشراف، ص‌۲۱۷.</ref> مدینه را در محاصره داشتند و در پی یافتن راهی برای عبور از خندق در تکاپو بودند. [[عمروعاص]] و [[خالد بن ولید]] در گشت و گذار اطراف [[خندق]] باریکه‌ای یافته، بر آن بودند تا هنگام [[غفلت]] [[مسلمانان]] جمعی را از خندق عبور دهند؛ اما مسلمانان با حراست و [[تیراندازی]]، آنان را منصرف ساخته و دور کردند و به پیشنهاد [[سلمان]]، به توسعه آن قسمت [[اقدام]] کردند. در این مدت، [[سختی‌ها]] و [[مشکلات]]، هر دو طرف [[نبرد]] را در شرایط [[ناگواری]] قرار داد؛ مسلمانان در سرما و [[گرسنگی]]، شبانه [[روز]] از خندق [[مراقبت]] می‌کردند.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۶۵ و ۴۷۴.</ref> فشار شبانه‌روزی [[دشمن]] نیز مزید بر علت بود؛ به حدی که به گفته [[محمد بن مسلمه]]، [[شب]] و روز مسلمانان یکی شده و [[خواب]] را از چشم آنان ربوده ‌بود <ref> المغازی، ج‌۲، ص‌۴۶۸.</ref>.<ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[احزاب / غزوه (مقاله)|مقاله«احزاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲، ص 273-274.</ref>


== [[همراهی]] [[بنی قریظه]] و [[بحرانی]] شدن [[جنگ]] ==
== [[همراهی]] [[بنی قریظه]] و [[بحرانی]] شدن [[جنگ]] ==
[[حیی بن اخطب]] از بزرگان [[بنی‌نضیر]] که از آغاز [[وعده]] کرده بود تا [[یهودیان]] [[بنی‌قریظه]] را با ۷۵۰ نیروی مسلح همراه [[احزاب]] سازد <ref> المغازی، ج‌۲، ص‌۴۵۴.</ref>، به درخواست [[ابوسفیان]]، نزد بنی‌قریظه رفت و از آنان خواست تا با [[نقض پیمان]] خود با [[پیامبر]] به [[یاری]] آنان در جنگ بیایند. بنی‌قریظه که در درون حصار [[مدینه]] می‌زیستند نخست وی را به قلعه خود [[راه]] ندادند؛<ref> الطبقات، ج‌۳، ص‌۵۱؛ البدایة و النهایه، ج‌۴، ص‌۸۴.</ref> اما در نهایت با او همراه شدند <ref>تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص‌۵۲؛ دلایل النبوه، ج‌۳، ص‌۴۰۳.</ref> و [[حیی]] [[پیمان]] [[نامه]] آنان را پاره کرد <ref>بحارالانوار، ج‌۲۰، ص‌۲۲۳.</ref> که ذیل [[آیه]] ۲۶{{متن قرآن|وَأَنْزَلَ الَّذِينَ ظَاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ صَيَاصِيهِمْ وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِيقًا تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِيقًا}}<ref>«و کسانی از اهل کتاب را که پشتیبان ایشان بودند از دژهای آنان فرود آورد و در دل‌هاشان هراس افکند، (چنانکه) دسته‌ای را می‌کشتید و دسته‌ای (دیگر) را اسیر می‌گرفتید» سوره احزاب، آیه ۲۶.</ref>، {{متن قرآن|وَأَوْرَثَكُمْ أَرْضَهُمْ وَدِيَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضًا لَمْ تَطَئُوهَا وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرًا}}<ref>«و زمین و خانه‌ها و دارایی‌هایشان را و سرزمینی را که بر آن گام ننهاده بودید به شما وانهاد و خداوند بر هر کاری تواناست» سوره احزاب، آیه ۲۷.</ref> از آنان به عنوان [[اهل‌کتاب]] یاد ‌شده است.<ref>جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۲۱، ص‌۱۸۰؛ مجمع‌البیان، ج‌۸، ص‌۵۵۱؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۳، ص‌۴۸۶.</ref>[[نعیم ‌بن مسعود]] خبر [[پیمان‌شکنی]] [[بنی‌قریظه]] را به [[رسول‌خدا]] داد <ref>السیر الکبیر، ج‌۱، ص‌۱۲۱.</ref> و آن‌گاه [[پیامبر]] {{صل}} بزرگان [[اوس]]، از‌جمله [[سعد بن‌ معاذ]] و [[عبدالله ‌بن رواحه]] را نزد آنان فرستاد تا آنان را از [[پیمان شکنی]] بازدارند؛ اما بنی‌قریظه با [[تندی]] و [[خشم]] با آنان برخورد کردند <ref>تاریخ ابن‌خلدون، ج‌۲، ص‌۲۹.</ref> و برای [[هجوم]] شبانه به [[مسلمانان]]، از [[قریش]] و [[غطفان]] ۲۰۰۰ نیروی کمکی خواستند؛ ولی آنان هیچ‌گونه [[همراهی]] نکردند.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۶۰.</ref> از این پس بنی‌قریظه به حملات ایذایی روی آوردند. پیامبر {{صل}} در پی خنثی‌سازی حرکت آنان [[سلمة بن اسلم|سَلَمَة ‌بن‌ اَسلم]] را با ۲۰۰ مرد و زید‌بن [[حارثه]] را با ۳۰۰ مرد فرستاد، تا از محله‌های [[مدینه]] نگه‌بانی داده، با [[تکبیر]] حضور خود را اعلام دارند.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۶۰.</ref> شبی [[نبّاش ‌بن قیس قرظی]] با ۱۰ تن از دلیران [[قوم]] خود به قصد [[شبیخون]] به مسلمانان تا [[بقیع]] الغَرقَد پیش آمدند؛ امّا گروهی از مسلمانان ضمن تعقیب آنان، دو حلقه از چاه‌های بنی‌قریظه را منهدم ساخته، وحشتی در آنها افکندند.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۶۲.</ref> حملات گاه و بیگاه بنی‌قریظه، مسلمانان را به [[هراس]] افکنده و رفت و آمدشان را مختل ساخته بود؛ چنان‌که مسلمانان منطقه [[عوالی]] که در نزدیکی بنی‌قریظه می‌زیستند، چون می‌خواستند نزد [[خانواده]] خویش بروند، به [[دستور پیامبر]] مسلح شده، گاه از [[بیراهه]] می‌رفتند.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۵۱ و ۴۷۴.</ref> [[یهودیان]] یک بار به برجی که [[زنان پیامبر]] و نزدیکانش در آن مستقر بودند هجوم بردند؛ امّا با [[رشادت]] [[صفیّه]]، عمّه پیامبر که به کشته شدن یکی از آنان منجر شد، ناکام ماندند.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۶۲‌ـ‌۴۶۳.</ref> افزون بر [[شدت عمل]] [[مشرکان]] و همراهی یهودیان با آنان، کمبود مواد غذایی بر [[بحران]] می‌افزود و [[یاران]] رسول‌خدا که از هر سو در [[سختی]] و تنگنا قرار داشتند، با کمبود آذوقه نیز مواجه بودند؛ به‌گونه‌ای که هر فردی تنها می‌توانست غذای یک یا دو نفر را تهیه کند؛<ref> الخرائج و الجرائح، ج‌۱، ص‌۲۷.</ref> هر چند گاهی [[پیامبر]] {{صل}} بخشی از [[مشکلات]] [[مسلمانان]] را با [[معجزات]] خود حل می‌کرد؛<ref>اعلام الوری، ص‌۱۰۰.</ref> چنان‌که گفته‌اند: دختر [[بشیر ‌بن سعد]] برای [[پدر]] و دایی خود [[عبدالله ‌بن رواحه]] مقداری [[غذا]] برد که [[رسول‌خدا]] {{صل}} همگان را به آن [[دعوت]] کرد و [[سیر]] خوردند؛ بی‌آن‌که [[کاستی]] در آن حاصل شده باشد.<ref>السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۲، ص‌۲۱۸.</ref> از این موارد در قضیه [[احزاب]] فراوان ذکر شده است.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۵۲ به بعد؛ السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۲، ص۲۱۷؛ دلایل النبوه، ج‌۳، ص‌۴۲۲‌ـ‌۴۲۷.</ref> این وضعیت افزون بر [[شدت عمل]] [[مشرکان]] و [[همراهی]] [[یهودیان]] با آنان، موجب گردید که برخی از [[منافقان]] در وعده‌های پیامبر[[تردید]] کنند.<ref>تاریخ طبری، ج‌۲، ص‌۹۲.</ref> آنان [[سوگند]] یاد ‌کردند که همه آن وعده‌ها [[فریب]] بوده و گفتند: چگونه [[رسول خدا]] به ما [[وعده]] [[طواف]] [[کعبه]] و دست‌یابی به گنج‌های [[فارس]] و [[روم]] داده است؛ حال آن‌که جرئت رفع [[حاجت]] نداریم.<ref>دلایل النبوه، ج‌۳، ص‌۴۰۲.</ref> [[خداوند]] درباره اینان فرموده است: {{متن قرآن|وَإِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُورًا}}<ref>«و هنگامی که دو رویان و بیماردلان گفتند: خداوند و پیامبرش به ما جز وعده فریبنده نداده‌اند؛» سوره احزاب، آیه ۱۲.</ref>.<ref>تفسیر ثعالبی، ج‌۲، ص‌۵۶۷؛ زادالمسیر، ج‌۶، ص‌۳۵۹؛ مجمع‌البیان، ج‌۸، ص‌۵۴۵.</ref> از [[ثعلبی]] از [[عمرو‌ بن عوف]] [[نقل]] است که آیه ‌{{متن قرآن|قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«بگو خداوندا! ای دارنده فرمانروایی! به هر کس بخواهی فرمانروایی می‌بخشی و از هر کس بخواهی فرمانروایی را باز می‌ستانی و هر کس را بخواهی گرامی می‌داری و هر کس را بخواهی خوار می‌گردانی؛ نیکی در کف توست بی‌گمان تو بر هر کاری توانایی» سوره آل عمران، آیه ۲۶.</ref>، نیز در پاسخ به منافقان در احزاب نازل شده که وعده‌های پیامبر را [[باطل]] می‌شمردند<ref>مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۷۲۷؛ اسباب النزول، ص‌۸۸.</ref> از آرزوی درونی منافقان در احزاب خبر می‌دهد که [[دوست]] دارند که در کنار صحرانشینان و به دور از [[جنگ]] بودند و آنجا [[اخبار]] [[جنگ]] را دنبال می‌کردند: {{متن قرآن|يَحْسَبُونَ الْأَحْزَابَ لَمْ يَذْهَبُوا وَإِنْ يَأْتِ الْأَحْزَابُ يَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُمْ بَادُونَ فِي الْأَعْرَابِ يَسْأَلُونَ عَنْ أَنْبَائِكُمْ وَلَوْ كَانُوا فِيكُمْ مَا قَاتَلُوا إِلَّا قَلِيلًا}}<ref>«گمان می‌کنند که دسته‌ها (ی مشرک) هنوز نرفته‌اند و اگر آن دسته‌ها باز آیند، اینان آرزو می‌کنند کاش میان تازی‌های بیابان‌نشین، بیابان‌نشینی می‌کردند و خبرهای شما را (از این و آن) می‌پرسیدند و اگر در میان شما می‌بودند جز اندکی کارزار نمی‌کردند» سوره احزاب، آیه ۲۰.</ref>.<ref> التبیان، ج‌۸، ص‌۳۲۴ و ۳۲۹؛ تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۱۰۲؛ تفسیر ثعالبی، ج‌۲، ص‌۵۶۹.</ref> از [[سُدی]] و [[قتاده]] نقل‌ است که با شدت یافتن [[نبرد]] [[خندق]] و در محاصره قرار گرفتن [[مسلمانان]]، برخی نسبت به [[خدا]] و [[رسول]] بدبین شدند و آیه‌ {{متن قرآن|أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَالضَّرَّاءُ وَزُلْزِلُوا حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ}}<ref>«آیا گمان می‌کنید به بهشت در خواهید آمد با آنکه هنوز داستان کسانی که پیش از شما (در) گذشتند بر سر شما نیامده است؟ به آنان سختی و رنج رسید و لرزانده شدند تا جایی که پیامبر و مؤمنان همراه وی می‌گفتند: یاری خداوند کی در می‌رسد؟ آگاه باشید که یاری خداوند نزدیک است» سوره بقره، آیه ۲۱۴.</ref> نازل ‌شد<ref>جامع‌البیان، ج‌۲، ص‌۴۶۳‌ـ‌۴۶۴؛ مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۵۴۶؛ اسباب النزول، ص‌۶۰؛ الدرالمنثور، ج‌۱، ص‌۵۸۴.</ref><ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[احزاب / غزوه (مقاله)|مقاله«احزاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲.</ref>
[[حیی بن اخطب]] از بزرگان [[بنی‌نضیر]] که از آغاز [[وعده]] کرده بود تا [[یهودیان]] [[بنی‌قریظه]] را با ۷۵۰ نیروی مسلح همراه [[احزاب]] سازد <ref> المغازی، ج‌۲، ص‌۴۵۴.</ref>، به درخواست [[ابوسفیان]]، نزد بنی‌قریظه رفت و از آنان خواست تا با [[نقض پیمان]] خود با [[پیامبر]] به [[یاری]] آنان در جنگ بیایند. بنی‌قریظه که در درون حصار [[مدینه]] می‌زیستند نخست وی را به قلعه خود [[راه]] ندادند؛<ref> الطبقات، ج‌۳، ص‌۵۱؛ البدایة و النهایه، ج‌۴، ص‌۸۴.</ref> اما در نهایت با او همراه شدند <ref>تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص‌۵۲؛ دلایل النبوه، ج‌۳، ص‌۴۰۳.</ref> و [[حیی]] [[پیمان]] [[نامه]] آنان را پاره کرد <ref>بحارالانوار، ج‌۲۰، ص‌۲۲۳.</ref> که ذیل [[آیه]] ۲۶{{متن قرآن|وَأَنْزَلَ الَّذِينَ ظَاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ صَيَاصِيهِمْ وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِيقًا تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِيقًا}}<ref>«و کسانی از اهل کتاب را که پشتیبان ایشان بودند از دژهای آنان فرود آورد و در دل‌هاشان هراس افکند، (چنانکه) دسته‌ای را می‌کشتید و دسته‌ای (دیگر) را اسیر می‌گرفتید» سوره احزاب، آیه ۲۶.</ref>، {{متن قرآن|وَأَوْرَثَكُمْ أَرْضَهُمْ وَدِيَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضًا لَمْ تَطَئُوهَا وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرًا}}<ref>«و زمین و خانه‌ها و دارایی‌هایشان را و سرزمینی را که بر آن گام ننهاده بودید به شما وانهاد و خداوند بر هر کاری تواناست» سوره احزاب، آیه ۲۷.</ref> از آنان به عنوان [[اهل‌کتاب]] یاد ‌شده است.<ref>جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۲۱، ص‌۱۸۰؛ مجمع‌البیان، ج‌۸، ص‌۵۵۱؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۳، ص‌۴۸۶.</ref>[[نعیم ‌بن مسعود]] خبر [[پیمان‌شکنی]] [[بنی‌قریظه]] را به [[رسول‌خدا]] داد <ref>السیر الکبیر، ج‌۱، ص‌۱۲۱.</ref> و آن‌گاه [[پیامبر]] {{صل}} بزرگان [[اوس]]، از‌جمله [[سعد بن‌ معاذ]] و [[عبدالله ‌بن رواحه]] را نزد آنان فرستاد تا آنان را از [[پیمان شکنی]] بازدارند؛ اما بنی‌قریظه با [[تندی]] و [[خشم]] با آنان برخورد کردند <ref>تاریخ ابن‌خلدون، ج‌۲، ص‌۲۹.</ref> و برای [[هجوم]] شبانه به [[مسلمانان]]، از [[قریش]] و [[غطفان]] ۲۰۰۰ نیروی کمکی خواستند؛ ولی آنان هیچ‌گونه [[همراهی]] نکردند.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۶۰.</ref> از این پس بنی‌قریظه به حملات ایذایی روی آوردند. پیامبر {{صل}} در پی خنثی‌سازی حرکت آنان [[سلمة بن اسلم|سَلَمَة ‌بن‌ اَسلم]] را با ۲۰۰ مرد و زید‌بن [[حارثه]] را با ۳۰۰ مرد فرستاد، تا از محله‌های [[مدینه]] نگه‌بانی داده، با [[تکبیر]] حضور خود را اعلام دارند.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۶۰.</ref> شبی [[نبّاش ‌بن قیس قرظی]] با ۱۰ تن از دلیران [[قوم]] خود به قصد [[شبیخون]] به مسلمانان تا [[بقیع]] الغَرقَد پیش آمدند؛ امّا گروهی از مسلمانان ضمن تعقیب آنان، دو حلقه از چاه‌های بنی‌قریظه را منهدم ساخته، وحشتی در آنها افکندند.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۶۲.</ref> حملات گاه و بیگاه بنی‌قریظه، مسلمانان را به [[هراس]] افکنده و رفت و آمدشان را مختل ساخته بود؛ چنان‌که مسلمانان منطقه [[عوالی]] که در نزدیکی بنی‌قریظه می‌زیستند، چون می‌خواستند نزد [[خانواده]] خویش بروند، به [[دستور پیامبر]] مسلح شده، گاه از [[بیراهه]] می‌رفتند.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۵۱ و ۴۷۴.</ref> [[یهودیان]] یک بار به برجی که [[زنان پیامبر]] و نزدیکانش در آن مستقر بودند هجوم بردند؛ امّا با [[رشادت]] [[صفیّه]]، عمّه پیامبر که به کشته شدن یکی از آنان منجر شد، ناکام ماندند.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۶۲‌ـ‌۴۶۳.</ref> افزون بر [[شدت عمل]] [[مشرکان]] و همراهی یهودیان با آنان، کمبود مواد غذایی بر [[بحران]] می‌افزود و [[یاران]] رسول‌خدا که از هر سو در [[سختی]] و تنگنا قرار داشتند، با کمبود آذوقه نیز مواجه بودند؛ به‌گونه‌ای که هر فردی تنها می‌توانست غذای یک یا دو نفر را تهیه کند؛<ref> الخرائج و الجرائح، ج‌۱، ص‌۲۷.</ref> هر چند گاهی [[پیامبر]] {{صل}} بخشی از [[مشکلات]] [[مسلمانان]] را با [[معجزات]] خود حل می‌کرد؛<ref>اعلام الوری، ص‌۱۰۰.</ref> چنان‌که گفته‌اند: دختر [[بشیر ‌بن سعد]] برای [[پدر]] و دایی خود [[عبدالله ‌بن رواحه]] مقداری [[غذا]] برد که [[رسول‌خدا]] {{صل}} همگان را به آن [[دعوت]] کرد و [[سیر]] خوردند؛ بی‌آن‌که [[کاستی]] در آن حاصل شده باشد.<ref>السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۲، ص‌۲۱۸.</ref> از این موارد در قضیه [[احزاب]] فراوان ذکر شده است.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۵۲ به بعد؛ السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۲، ص۲۱۷؛ دلایل النبوه، ج‌۳، ص‌۴۲۲‌ـ‌۴۲۷.</ref> این وضعیت افزون بر [[شدت عمل]] [[مشرکان]] و [[همراهی]] [[یهودیان]] با آنان، موجب گردید که برخی از [[منافقان]] در وعده‌های پیامبر[[تردید]] کنند.<ref>تاریخ طبری، ج‌۲، ص‌۹۲.</ref> آنان [[سوگند]] یاد ‌کردند که همه آن وعده‌ها [[فریب]] بوده و گفتند: چگونه [[رسول خدا]] به ما [[وعده]] [[طواف]] [[کعبه]] و دست‌یابی به گنج‌های [[فارس]] و [[روم]] داده است؛ حال آن‌که جرئت رفع [[حاجت]] نداریم.<ref>دلایل النبوه، ج‌۳، ص‌۴۰۲.</ref> [[خداوند]] درباره اینان فرموده است: {{متن قرآن|وَإِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلَّا غُرُورًا}}<ref>«و هنگامی که دو رویان و بیماردلان گفتند: خداوند و پیامبرش به ما جز وعده فریبنده نداده‌اند؛» سوره احزاب، آیه ۱۲.</ref>.<ref>تفسیر ثعالبی، ج‌۲، ص‌۵۶۷؛ زادالمسیر، ج‌۶، ص‌۳۵۹؛ مجمع‌البیان، ج‌۸، ص‌۵۴۵.</ref> از [[ثعلبی]] از [[عمرو‌ بن عوف]] [[نقل]] است که آیه ‌{{متن قرآن|قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«بگو خداوندا! ای دارنده فرمانروایی! به هر کس بخواهی فرمانروایی می‌بخشی و از هر کس بخواهی فرمانروایی را باز می‌ستانی و هر کس را بخواهی گرامی می‌داری و هر کس را بخواهی خوار می‌گردانی؛ نیکی در کف توست بی‌گمان تو بر هر کاری توانایی» سوره آل عمران، آیه ۲۶.</ref>، نیز در پاسخ به منافقان در احزاب نازل شده که وعده‌های پیامبر را [[باطل]] می‌شمردند<ref>مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۷۲۷؛ اسباب النزول، ص‌۸۸.</ref> از آرزوی درونی منافقان در احزاب خبر می‌دهد که [[دوست]] دارند که در کنار صحرانشینان و به دور از [[جنگ]] بودند و آنجا [[اخبار]] [[جنگ]] را دنبال می‌کردند: {{متن قرآن|يَحْسَبُونَ الْأَحْزَابَ لَمْ يَذْهَبُوا وَإِنْ يَأْتِ الْأَحْزَابُ يَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُمْ بَادُونَ فِي الْأَعْرَابِ يَسْأَلُونَ عَنْ أَنْبَائِكُمْ وَلَوْ كَانُوا فِيكُمْ مَا قَاتَلُوا إِلَّا قَلِيلًا}}<ref>«گمان می‌کنند که دسته‌ها (ی مشرک) هنوز نرفته‌اند و اگر آن دسته‌ها باز آیند، اینان آرزو می‌کنند کاش میان تازی‌های بیابان‌نشین، بیابان‌نشینی می‌کردند و خبرهای شما را (از این و آن) می‌پرسیدند و اگر در میان شما می‌بودند جز اندکی کارزار نمی‌کردند» سوره احزاب، آیه ۲۰.</ref>.<ref> التبیان، ج‌۸، ص‌۳۲۴ و ۳۲۹؛ تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۱۰۲؛ تفسیر ثعالبی، ج‌۲، ص‌۵۶۹.</ref> از [[سُدی]] و [[قتاده]] نقل‌ است که با شدت یافتن [[نبرد]] [[خندق]] و در محاصره قرار گرفتن [[مسلمانان]]، برخی نسبت به [[خدا]] و [[رسول]] بدبین شدند و آیه‌ {{متن قرآن|أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَالضَّرَّاءُ وَزُلْزِلُوا حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ}}<ref>«آیا گمان می‌کنید به بهشت در خواهید آمد با آنکه هنوز داستان کسانی که پیش از شما (در) گذشتند بر سر شما نیامده است؟ به آنان سختی و رنج رسید و لرزانده شدند تا جایی که پیامبر و مؤمنان همراه وی می‌گفتند: یاری خداوند کی در می‌رسد؟ آگاه باشید که یاری خداوند نزدیک است» سوره بقره، آیه ۲۱۴.</ref> نازل ‌شد<ref>جامع‌البیان، ج‌۲، ص‌۴۶۳‌ـ‌۴۶۴؛ مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۵۴۶؛ اسباب النزول، ص‌۶۰؛ الدرالمنثور، ج‌۱، ص‌۵۸۴.</ref>.


وضعیت مسلمانان چنان بود که [[خداوند]] فرمود: {{متن قرآن|إِذْ جَاءُوكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَإِذْ زَاغَتِ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا}}<ref>«هنگامی که از فراز و فرودتان بر شما تاختند و آنگاه که چشم‌ها کلاپیسه شد و دل‌ها به گلوها رسید و به خداوند گمان‌ها (ی نادرست) بردید؛» سوره احزاب، آیه ۱۰.</ref>، {{متن قرآن|هُنَالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالًا شَدِيدًا}}<ref>«در آنجا مؤمنان را آزمودند و سخت لرزاندند» سوره احزاب، آیه ۱۱.</ref> مسلمانان در [[مدینه]]، از [[بنی‌قریظه]] بیشتر از [[قریش]] و [[غطفان]] نسبت به [[کودکان]] و [[زنان]] خود می‌ترسیدند.<ref> الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۲.</ref> برخی مسلمانان از [[ترس]] [[خانواده]] و بی‌پناهی آنان، از پیامبر {{صل}} اجازه بازگشت می‌خواستند.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۶۳.</ref> از میان [[انصار]]، [[بنی‌حارثه]] در [[مقاومت]]، [[سستی]] کرده، با فرستادن [[اوس ‌بن قیظی]] نزد پیامبر و بهانه کردن احتمال [[تصرف]] خانه‌هایشان، قصد ترک عرصه نبرد را داشتند: {{متن قرآن|وَإِذْ قَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ يَا أَهْلَ يَثْرِبَ لَا مُقَامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا وَيَسْتَأْذِنُ فَرِيقٌ مِنْهُمُ النَّبِيَّ يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِيَ بِعَوْرَةٍ إِنْ يُرِيدُونَ إِلَّا فِرَارًا}}<ref>«و هنگامی که دسته‌ای از ایشان گفتند: ای مردم مدینه! جای ماندن ندارید پس بازگردید و دسته‌ای (دیگر) از آنان از پیامبر اجازه (بازگشت) می‌خواستند؛ می‌گفتند خانه‌های ما بی‌حفاظ است با آنکه بی‌حفاظ نبود، آنان جز سر گریز (از جنگ) نداشتند» سوره احزاب، آیه ۱۳.</ref>.<ref>تفسیر قمی، ج‌۲، ص‌۱۸۸؛ تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۹۷‌ـ‌۹۸؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۳، ص‌۴۸۲.</ref> [[قرآن کریم]] در معرفی آنان می‌فرماید: {{متن قرآن|وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَيْهِمْ مِنْ أَقْطَارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَا إِلَّا يَسِيرًا}}<ref>«و اگر بر آنان از پیرامون آن (شهر) درمی‌آمدند سپس از آنان (گرویدن به) آشوب (شرک) را می‌خواستند بدان سوی می‌رفتند و در آن (شهر) جز اندکی درنگ نمی‌کردند» سوره احزاب، آیه ۱۴.</ref>. اینان کسانی بودند که پیشتر [[پیمان]] بسته بودند صحنه را ترک نکنند. {{متن قرآن|وَلَقَدْ كَانُوا عَاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لَا يُوَلُّونَ الْأَدْبَارَ وَكَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْئُولًا}}<ref>«و بی‌گمان اینان پیش‌تر با خداوند پیمان بسته بودند که (در جنگ به دشمن) پشت نکنند و پیمان خداوند بازخواست می‌گردد» سوره احزاب، آیه ۱۵.</ref>.<ref>جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۲۱، ص‌۱۶۶؛ المیزان، ج‌۱۶، ص‌۲۸۷.</ref> [[خداوند]] به بهانه‌جویان که بنا به [[نقلی]]، [[بنی‌حارثه]] بودند که در [[نبرد]] [[احد]] [[سستی]] کرده ولی [[عهد]] کرده بودند دیگر چنین نکنند، هشدار می‌دهد که [[گریز]] از صحنه نبرد به حال آنان هیچ سودی نداشته، [[مرگ]] آنان را به تأخیر نمی‌اندازد و هیچ قدرتی نمی‌تواند مانع [[نفوذ]] [[اراده الهی]] گردد {{متن قرآن|قُلْ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْفِرَارُ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَإِذًا لَا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِيلًا}}<ref>«بگو: گریز از مرگ یا از کشته شدن- اگر بگریزید- برای شما سودی ندارد و با آن جز اندکی (از زندگی) بهره‌ور نخواهید شد» سوره احزاب، آیه ۱۶.</ref>، {{متن قرآن|قُلْ مَنْ ذَا الَّذِي يَعْصِمُكُمْ مِنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِكُمْ سُوءًا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ رَحْمَةً وَلَا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا}}<ref>«بگو: کیست که شما را از خداوند اگر برای شما گزند یا بخشایشی خواسته باشد نگه دارد؟ و آنان (هیچ گاه) برای خود در برابر خداوند یار و یاوری نمی‌یابند» سوره احزاب، آیه ۱۷.</ref>.<ref>جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۲۱، ص‌۱۶۶؛ المیزان، ج‌۱۶، ص‌۲۸۷.</ref><ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[احزاب / غزوه (مقاله)|مقاله«احزاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲.</ref>
وضعیت مسلمانان چنان بود که [[خداوند]] فرمود: {{متن قرآن|إِذْ جَاءُوكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَإِذْ زَاغَتِ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا}}<ref>«هنگامی که از فراز و فرودتان بر شما تاختند و آنگاه که چشم‌ها کلاپیسه شد و دل‌ها به گلوها رسید و به خداوند گمان‌ها (ی نادرست) بردید؛» سوره احزاب، آیه ۱۰.</ref>، {{متن قرآن|هُنَالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالًا شَدِيدًا}}<ref>«در آنجا مؤمنان را آزمودند و سخت لرزاندند» سوره احزاب، آیه ۱۱.</ref> مسلمانان در [[مدینه]]، از [[بنی‌قریظه]] بیشتر از [[قریش]] و [[غطفان]] نسبت به [[کودکان]] و [[زنان]] خود می‌ترسیدند.<ref> الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۲.</ref> برخی مسلمانان از [[ترس]] [[خانواده]] و بی‌پناهی آنان، از پیامبر {{صل}} اجازه بازگشت می‌خواستند.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۶۳.</ref> از میان [[انصار]]، [[بنی‌حارثه]] در [[مقاومت]]، [[سستی]] کرده، با فرستادن [[اوس ‌بن قیظی]] نزد پیامبر و بهانه کردن احتمال [[تصرف]] خانه‌هایشان، قصد ترک عرصه نبرد را داشتند: {{متن قرآن|وَإِذْ قَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ يَا أَهْلَ يَثْرِبَ لَا مُقَامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا وَيَسْتَأْذِنُ فَرِيقٌ مِنْهُمُ النَّبِيَّ يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِيَ بِعَوْرَةٍ إِنْ يُرِيدُونَ إِلَّا فِرَارًا}}<ref>«و هنگامی که دسته‌ای از ایشان گفتند: ای مردم مدینه! جای ماندن ندارید پس بازگردید و دسته‌ای (دیگر) از آنان از پیامبر اجازه (بازگشت) می‌خواستند؛ می‌گفتند خانه‌های ما بی‌حفاظ است با آنکه بی‌حفاظ نبود، آنان جز سر گریز (از جنگ) نداشتند» سوره احزاب، آیه ۱۳.</ref>.<ref>تفسیر قمی، ج‌۲، ص‌۱۸۸؛ تفسیر قرطبی، ج‌۱۴، ص‌۹۷‌ـ‌۹۸؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۳، ص‌۴۸۲.</ref> [[قرآن کریم]] در معرفی آنان می‌فرماید: {{متن قرآن|وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَيْهِمْ مِنْ أَقْطَارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَا إِلَّا يَسِيرًا}}<ref>«و اگر بر آنان از پیرامون آن (شهر) درمی‌آمدند سپس از آنان (گرویدن به) آشوب (شرک) را می‌خواستند بدان سوی می‌رفتند و در آن (شهر) جز اندکی درنگ نمی‌کردند» سوره احزاب، آیه ۱۴.</ref>. اینان کسانی بودند که پیشتر [[پیمان]] بسته بودند صحنه را ترک نکنند. {{متن قرآن|وَلَقَدْ كَانُوا عَاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لَا يُوَلُّونَ الْأَدْبَارَ وَكَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْئُولًا}}<ref>«و بی‌گمان اینان پیش‌تر با خداوند پیمان بسته بودند که (در جنگ به دشمن) پشت نکنند و پیمان خداوند بازخواست می‌گردد» سوره احزاب، آیه ۱۵.</ref>.<ref>جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۲۱، ص‌۱۶۶؛ المیزان، ج‌۱۶، ص‌۲۸۷.</ref> [[خداوند]] به بهانه‌جویان که بنا به [[نقلی]]، [[بنی‌حارثه]] بودند که در [[نبرد]] [[احد]] [[سستی]] کرده ولی [[عهد]] کرده بودند دیگر چنین نکنند، هشدار می‌دهد که [[گریز]] از صحنه نبرد به حال آنان هیچ سودی نداشته، [[مرگ]] آنان را به تأخیر نمی‌اندازد و هیچ قدرتی نمی‌تواند مانع [[نفوذ]] [[اراده الهی]] گردد {{متن قرآن|قُلْ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْفِرَارُ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَإِذًا لَا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِيلًا}}<ref>«بگو: گریز از مرگ یا از کشته شدن- اگر بگریزید- برای شما سودی ندارد و با آن جز اندکی (از زندگی) بهره‌ور نخواهید شد» سوره احزاب، آیه ۱۶.</ref>، {{متن قرآن|قُلْ مَنْ ذَا الَّذِي يَعْصِمُكُمْ مِنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِكُمْ سُوءًا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ رَحْمَةً وَلَا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا}}<ref>«بگو: کیست که شما را از خداوند اگر برای شما گزند یا بخشایشی خواسته باشد نگه دارد؟ و آنان (هیچ گاه) برای خود در برابر خداوند یار و یاوری نمی‌یابند» سوره احزاب، آیه ۱۷.</ref>.<ref>جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۲۱، ص‌۱۶۶؛ المیزان، ج‌۱۶، ص‌۲۸۷.</ref><ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[احزاب / غزوه (مقاله)|مقاله«احزاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲، ص 274-277.</ref>


== عبور از [[خندق]] ==
== عبور از [[خندق]] ==
با طولانی شدن محاصره و زمزمه بازگشت بخشی از [[سپاه]]، نبرد خندق با [[پیکار]] تن به تن [[امام علی]] {{ع}} با عمروبن‌عبدود، به مرحله جدیدی وارد شد. [[مشرکان]] که از هر طریقی در پی شکستن [[مسلمانان]] بودند، ۵ تن از دلاوران آنان، [[عمرو بن‌ عبدود]]، [[نوفل‌ بن ‌عبدالله‌ بن مغیره مخزومی]]، [[عکرمة ‌بن ابی‌جهل]]، [[ضرار ‌بن خطاب]] و [[هُبَیرة‌ بن ابی وهب مخزومی]]، از باریکه‌ای گذر کرده و به‌سوی مسلمانان آمدند.<ref>تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص‌۵۰؛ الامالی، ج‌۳، ص‌۹۵.</ref> امام علی {{ع}} با تنی چند از [[مسلمانان]] بیرون آمده، جلوی باریکه را گرفتند. سوارکاران [[مشرک]] به سرعت به‌سوی آنان آمدند.<ref>السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۳، ص‌۲۲۴‌ـ‌۲۲۵؛ شرح الاخبار، ج‌۱، ص۲۹۳‌ـ‌۲۹۴.</ref> [[عمرو]] که به تک سوار یَلْیَلْ [[شهرت]] و حدود ۹۰‌ سال سن داشت، چون در [[بدر]] جراحتی یافته بود، در [[احد]] حضور نداشت وی با خود [[عهد]] کرده بود که تا از [[محمد]] و اصحابش [[انتقام]] نگیرد خود را نیاراید.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۷۰؛ بحارالانوار، ج‌۲۰، ص‌۲۲۶.</ref> او در مبارز طلبی [[اصرار]] فراوان داشت و به قول خودش بر اثر [[کثرت]] مبارز طلبی صدایش گرفت؛<ref>المنتظم، ج‌۲، ص‌۳۲۱؛ المسترشد، ص‌۲۹۸؛ البدایة و النهایه، ج‌۴، ص‌۸۶‌.</ref> امّا کسی یارای [[رویارویی]] با او را نداشت.<ref>الافصاح، ص‌۱۵۷.</ref> [[علی]] {{ع}} از [[پیامبر]] [[اذن]] خواست تا به [[مبارزه]] او برود؛ اما پیامبر با [[یادآوری]] اینکه او عمرو است، علی را به نشستن واداشت، تا اینکه برای سومین بار علی {{ع}} با بیان اینکه می‌دانم او چه کسی است و در عین حال می‌خواهم با او مبارزه کنم، توانست نظر مساعد [[رسول خدا]] را جلب کند.<ref> کنزالفوائد، ص‌۱۳۷؛ عیون الاثر، ج‌۲، ص‌۹۲.</ref> [[رسول‌خدا]] پس از موافقت، [[شمشیر]] خود [[ذوالفقار]] را بدو داد و [[عمامه]] خویش را بر سرش بست و برای او چنین [[دعا]] کرد: {{متن قرآن|رَبِّ لَا تَذَرْنِي فَرْدًا وَأَنْتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ}}<ref>«پروردگارا! مرا تنها مگذار که تو بهترین بازماندگانی!» سوره انبیاء، آیه ۸۹.</ref>.<ref>شرح‌الاخبار، ج‌۱، ص‌۳۲۳‌ـ‌۳۲۴؛ تاریخ الخمیس، ج‌۱، ص‌۴۸۶‌ـ‌۴۸۷؛ المنتظم، ج‌۲، ص‌۳۲۱؛ کنز العمال، ج‌۱۱، ص‌۶۲۳.</ref> و در بیان [[عظمت]] کار علی {{ع}} فرمودند: " همه [[ایمان]] در برابر همه [[کفر]] قرار گرفته است". علی {{ع}} وقتی به میدان آمد از او خواست، تا براساس عهد خود اگر مردی از [[قریش]] او را به یکی از دو کار بخواند، حتماً یکی را بپذیرد: به [[خدا]]، [[رسول]] و [[اسلام]] ایمان بیاورد یا برای مبارزه از اسب پیاده شود؛<ref>الارشاد، ج‌۱، ص‌۹۸.</ref> اما عمرو [[جوان بودن]] علی و [[دوستی]] خود با [[ابوطالب]] را مانع [[نبرد]] با او دانست.<ref> الارشاد، ج‌۱، ص‌۹۸‌ـ‌۹۹؛ المغازی، ج‌۲، ص‌۴۷۱؛ تاریخ الخمیس، ج‌۱، ص‌۴۸۷.</ref> و خواهان نبرد با کسانی چون [[ابوبکر]] و [[عمر]] شد،<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۷۱.</ref> ولی [[امام]] صحنه را خالی نکرد و هرچند خود جراحتی برداشت اما موفق شد او را به [[قتل]] رساند.<ref>شرح نهج‌البلاغه، ج‌۱۴، ص‌۳۸۲؛ المغازی، ج‌۲، ص‌۴۷۱؛ السیرة النبویه، ابن‌کثیر، ج‌۲، ص‌۴۴۸.</ref> [[امام علی]] {{ع}} پس از کشتن [[عمرو]]، سرش را جدا کرد و برای [[پیامبر]] {{صل}} آورد. عمر و ابوبکر برخاسته، و سر [[علی]] {{ع}} را بوسیدند.<ref> شرح نهج‌البلاغه، ج‌۱۹، ص‌۳۹.</ref> عمل امام در آن [[روز]]، مایه [[سربلندی]] [[اسلام]] شد و چنان‌که [[رسول گرامی اسلام]] فرمود: آن ضربه از [[اعمال]] همه [[امت]] من تا [[روز قیامت]] ارزش‌مندتر است؛<ref> فرائد السمطین، ج‌۱، ص‌۲۵۵؛ المستدرک، ج‌۳، ص‌۳۴؛ شواهد التنزیل، ج‌۲، ص‌۱۲ و ۱۴.</ref>. {{متن حدیث|ضربة عَلَيَّ يَوْمَ الْخَنْدَقِ أَفْضَلُ مِنْ عِبَادَةِ الثَّقَلَيْنِ}}<ref> بحارالانوار، ج‌۳۹، ص‌۲.</ref> با این [[اقدام]] امام، [[خداوند]] [[کارزار]] را از [[مؤمنان]] برداشت؛ چنان‌که [[ابن‌مسعود]] با ذکر آیه {{متن قرآن|وَرَدَّ اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِغَيْظِهِمْ لَمْ يَنَالُوا خَيْرًا وَكَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتَالَ وَكَانَ اللَّهُ قَوِيًّا عَزِيزًا}}<ref>«و خداوند کافران را در (اوج) کینه‌شان بی‌آنکه به دستاوردی رسیده باشند بازگرداند و خداوند در جنگ، مؤمنان را بسنده شد و خداوند توانایی پیروزمند است» سوره احزاب، آیه ۲۵.</ref> گفته است که خداوند به‌وسیله علی {{ع}} [[وعده]] خود را محقق ساخت.<ref>الدرالمنثور، ج۶، ص۵۹۰؛ المناقب، ج۳، ص‌۱۵۹.</ref> و به رغم آن‌که [[مشرکان]] می‌خواستند جنازه او را به ۱۰۰۰۰ [[درهم]] بخرند، امّا پیامبر اجازه داد بدون هیچ پرداختی جنازه عمرو را ببرند.<ref> المناقب، ج‌۱، ص‌۲۵۰.</ref> با کشته شدن عمرو، دیگر سواران پا به فرار نهادند و در این [[گریز]] نوفل‌بن [[عبدالله]] به درون [[خندق]] افتاد و او نیز به‌دست علی {{ع}} کشته شد.<ref> تاریخ الخمیس، ج‌۱، ص‌۴۸۷؛ الارشاد، ج‌۱، ص‌۹۹.</ref> [[بنی‌مخزوم]] برای گرفتن [[جسد]] [[نوفل]]، حاضر به پرداخت دیه شدند؛ اما پیامبر جسد و بهای آن را [[پست]] دانست و در برابر آن چیزی دریافت نکرد.<ref>تاریخ الخمیس، ج‌۱، ص‌۴۸۸؛ عیون الاثر، ج‌۲، ص‌۹۰؛ السیرة‌النبویه، ابن‌کثیر، ج۲، ص۴۴۸‌ـ‌۴۴۹.</ref> [[ابن ‌شهر آشوب]]، آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا}}<ref>«ای مؤمنان! نعمت خداوند را بر خویش به یاد آورید هنگامی که سپاهیانی بر شما تاختند و ما بر (سر) آنان بادی و (نیز) سپاهیانی را که آنان را نمی‌دیدید فرستادیم و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره احزاب، آیه ۹.</ref>. را بنا به قول جماعتی از [[مفسران]]، در [[شأن]] علی {{ع}} می‌داند که در [[نبرد]] [[احزاب]]، آنگاه که [[مسلمانان]] از [[ترس]] عمروبن عبدود عامری جرئت تکان خوردن نداشتند، با او به مقابله برخاست.<ref>المناقب، ج‌۳، ص‌۱۶۰.</ref><ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[احزاب / غزوه (مقاله)|مقاله«احزاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲.</ref>
با طولانی شدن محاصره و زمزمه بازگشت بخشی از [[سپاه]]، نبرد خندق با [[پیکار]] تن به تن [[امام علی]] {{ع}} با عمروبن‌عبدود، به مرحله جدیدی وارد شد. [[مشرکان]] که از هر طریقی در پی شکستن [[مسلمانان]] بودند، ۵ تن از دلاوران آنان، [[عمرو بن‌ عبدود]]، [[نوفل‌ بن ‌عبدالله‌ بن مغیره مخزومی]]، [[عکرمة ‌بن ابی‌جهل]]، [[ضرار ‌بن خطاب]] و [[هُبَیرة‌ بن ابی وهب مخزومی]]، از باریکه‌ای گذر کرده و به‌سوی مسلمانان آمدند.<ref>تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص‌۵۰؛ الامالی، ج‌۳، ص‌۹۵.</ref> امام علی {{ع}} با تنی چند از [[مسلمانان]] بیرون آمده، جلوی باریکه را گرفتند. سوارکاران [[مشرک]] به سرعت به‌سوی آنان آمدند.<ref>السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۳، ص‌۲۲۴‌ـ‌۲۲۵؛ شرح الاخبار، ج‌۱، ص۲۹۳‌ـ‌۲۹۴.</ref> [[عمرو]] که به تک سوار یَلْیَلْ [[شهرت]] و حدود ۹۰‌ سال سن داشت، چون در [[بدر]] جراحتی یافته بود، در [[احد]] حضور نداشت وی با خود [[عهد]] کرده بود که تا از [[محمد]] و اصحابش [[انتقام]] نگیرد خود را نیاراید.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۷۰؛ بحارالانوار، ج‌۲۰، ص‌۲۲۶.</ref> او در مبارز طلبی [[اصرار]] فراوان داشت و به قول خودش بر اثر [[کثرت]] مبارز طلبی صدایش گرفت؛<ref>المنتظم، ج‌۲، ص‌۳۲۱؛ المسترشد، ص‌۲۹۸؛ البدایة و النهایه، ج‌۴، ص‌۸۶‌.</ref> امّا کسی یارای [[رویارویی]] با او را نداشت.<ref>الافصاح، ص‌۱۵۷.</ref> [[علی]] {{ع}} از [[پیامبر]] [[اذن]] خواست تا به [[مبارزه]] او برود؛ اما پیامبر با [[یادآوری]] اینکه او عمرو است، علی را به نشستن واداشت، تا اینکه برای سومین بار علی {{ع}} با بیان اینکه می‌دانم او چه کسی است و در عین حال می‌خواهم با او مبارزه کنم، توانست نظر مساعد [[رسول خدا]] را جلب کند.<ref> کنزالفوائد، ص‌۱۳۷؛ عیون الاثر، ج‌۲، ص‌۹۲.</ref> [[رسول‌خدا]] پس از موافقت، [[شمشیر]] خود [[ذوالفقار]] را بدو داد و [[عمامه]] خویش را بر سرش بست و برای او چنین [[دعا]] کرد: {{متن قرآن|رَبِّ لَا تَذَرْنِي فَرْدًا وَأَنْتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ}}<ref>«پروردگارا! مرا تنها مگذار که تو بهترین بازماندگانی!» سوره انبیاء، آیه ۸۹.</ref>.<ref>شرح‌الاخبار، ج‌۱، ص‌۳۲۳‌ـ‌۳۲۴؛ تاریخ الخمیس، ج‌۱، ص‌۴۸۶‌ـ‌۴۸۷؛ المنتظم، ج‌۲، ص‌۳۲۱؛ کنز العمال، ج‌۱۱، ص‌۶۲۳.</ref> و در بیان [[عظمت]] کار علی {{ع}} فرمودند: " همه [[ایمان]] در برابر همه [[کفر]] قرار گرفته است". علی {{ع}} وقتی به میدان آمد از او خواست، تا براساس عهد خود اگر مردی از [[قریش]] او را به یکی از دو کار بخواند، حتماً یکی را بپذیرد: به [[خدا]]، [[رسول]] و [[اسلام]] ایمان بیاورد یا برای مبارزه از اسب پیاده شود؛<ref>الارشاد، ج‌۱، ص‌۹۸.</ref> اما عمرو [[جوان بودن]] علی و [[دوستی]] خود با [[ابوطالب]] را مانع [[نبرد]] با او دانست.<ref> الارشاد، ج‌۱، ص‌۹۸‌ـ‌۹۹؛ المغازی، ج‌۲، ص‌۴۷۱؛ تاریخ الخمیس، ج‌۱، ص‌۴۸۷.</ref> و خواهان نبرد با کسانی چون [[ابوبکر]] و [[عمر]] شد،<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۷۱.</ref> ولی [[امام]] صحنه را خالی نکرد و هرچند خود جراحتی برداشت اما موفق شد او را به [[قتل]] رساند.<ref>شرح نهج‌البلاغه، ج‌۱۴، ص‌۳۸۲؛ المغازی، ج‌۲، ص‌۴۷۱؛ السیرة النبویه، ابن‌کثیر، ج‌۲، ص‌۴۴۸.</ref> [[امام علی]] {{ع}} پس از کشتن [[عمرو]]، سرش را جدا کرد و برای [[پیامبر]] {{صل}} آورد. عمر و ابوبکر برخاسته، و سر [[علی]] {{ع}} را بوسیدند.<ref> شرح نهج‌البلاغه، ج‌۱۹، ص‌۳۹.</ref> عمل امام در آن [[روز]]، مایه [[سربلندی]] [[اسلام]] شد و چنان‌که [[رسول گرامی اسلام]] فرمود: آن ضربه از [[اعمال]] همه [[امت]] من تا [[روز قیامت]] ارزش‌مندتر است؛<ref> فرائد السمطین، ج‌۱، ص‌۲۵۵؛ المستدرک، ج‌۳، ص‌۳۴؛ شواهد التنزیل، ج‌۲، ص‌۱۲ و ۱۴.</ref>. {{متن حدیث|ضربة عَلَيَّ يَوْمَ الْخَنْدَقِ أَفْضَلُ مِنْ عِبَادَةِ الثَّقَلَيْنِ}}<ref> بحارالانوار، ج‌۳۹، ص‌۲.</ref> با این [[اقدام]] امام، [[خداوند]] [[کارزار]] را از [[مؤمنان]] برداشت؛ چنان‌که [[ابن‌مسعود]] با ذکر آیه {{متن قرآن|وَرَدَّ اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِغَيْظِهِمْ لَمْ يَنَالُوا خَيْرًا وَكَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتَالَ وَكَانَ اللَّهُ قَوِيًّا عَزِيزًا}}<ref>«و خداوند کافران را در (اوج) کینه‌شان بی‌آنکه به دستاوردی رسیده باشند بازگرداند و خداوند در جنگ، مؤمنان را بسنده شد و خداوند توانایی پیروزمند است» سوره احزاب، آیه ۲۵.</ref> گفته است که خداوند به‌وسیله علی {{ع}} [[وعده]] خود را محقق ساخت.<ref>الدرالمنثور، ج۶، ص۵۹۰؛ المناقب، ج۳، ص‌۱۵۹.</ref> و به رغم آن‌که [[مشرکان]] می‌خواستند جنازه او را به ۱۰۰۰۰ [[درهم]] بخرند، امّا پیامبر اجازه داد بدون هیچ پرداختی جنازه عمرو را ببرند.<ref> المناقب، ج‌۱، ص‌۲۵۰.</ref> با کشته شدن عمرو، دیگر سواران پا به فرار نهادند و در این [[گریز]] نوفل‌بن [[عبدالله]] به درون [[خندق]] افتاد و او نیز به‌دست علی {{ع}} کشته شد.<ref> تاریخ الخمیس، ج‌۱، ص‌۴۸۷؛ الارشاد، ج‌۱، ص‌۹۹.</ref> [[بنی‌مخزوم]] برای گرفتن [[جسد]] [[نوفل]]، حاضر به پرداخت دیه شدند؛ اما پیامبر جسد و بهای آن را [[پست]] دانست و در برابر آن چیزی دریافت نکرد.<ref>تاریخ الخمیس، ج‌۱، ص‌۴۸۸؛ عیون الاثر، ج‌۲، ص‌۹۰؛ السیرة‌النبویه، ابن‌کثیر، ج۲، ص۴۴۸‌ـ‌۴۴۹.</ref> [[ابن ‌شهر آشوب]]، آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا}}<ref>«ای مؤمنان! نعمت خداوند را بر خویش به یاد آورید هنگامی که سپاهیانی بر شما تاختند و ما بر (سر) آنان بادی و (نیز) سپاهیانی را که آنان را نمی‌دیدید فرستادیم و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره احزاب، آیه ۹.</ref>. را بنا به قول جماعتی از [[مفسران]]، در [[شأن]] علی {{ع}} می‌داند که در [[نبرد]] [[احزاب]]، آنگاه که [[مسلمانان]] از [[ترس]] عمروبن عبدود عامری جرئت تکان خوردن نداشتند، با او به مقابله برخاست.<ref>المناقب، ج‌۳، ص‌۱۶۰.</ref><ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[احزاب / غزوه (مقاله)|مقاله«احزاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲، ص 277-279.</ref>


== پیش نهاد [[مصالحه]] و ایجاد [[تفرقه]] ==
== پیش نهاد [[مصالحه]] و ایجاد [[تفرقه]] ==
پس از کشته شدن [[عمرو]]، هیچ [[اقدام]] گروهی دیگری روی نداد و تنها احزاب هر شب گروهی را برای [[غارت]] به‌سوی [[مدینه]] می‌فرستادند <ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۷۲ و ۴۷۴؛الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۲‌ـ‌۵۳.</ref>. [[دفاع]] مداوم مسلمانان از حصار مدینه موجب فوت [[نماز]] برخی از آنان شد و ازاین‌رو [[پیامبر]] [[مشرکان]] را [[لعن]] کرد.<ref>تاریخ الخمیس، ج‌۱، ص‌۴۸۸؛ الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۲‌ـ‌۵۳؛ تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص‌۵۰.</ref> [[رسول‌خدا]] {{صل}} طی اقداماتی سعی کرد در [[سپاه]] [[دشمن]] تفرقه ایجاد کند؛ بدین منظور در نخستین اقدام و با توجه به انگیزه‌های [[اقتصادی]] [[غطفان]] <ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۴۳.</ref> بر آن شد تا با پرداخت یک سوم محصول خرمای مدینه، آنان را از ادامه نبرد منصرف سازد؛ اما [[غطفان]] به [[طمع]] [[بهایی]] بیشتر از پذیرش پیشنهاد، سرباز زدند <ref> المغازی، ج‌۲، ص‌۴۷۷‌ـ‌۴۷۸؛ شرح الاخبار، ج‌۱، ص‌۲۹۳؛ الارشاد، ج‌۱، ص‌۹۶.</ref>و چون پس از درنگ بدان [[رضایت]] دادند،<ref> تاریخ طبری، ج‌۲، ص‌۹۴؛ الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۳.</ref> پیامبر {{صل}} پس از [[مشورت]] با [[بزرگان مدینه]] و [[مخالفت]] آنان، از پیش‌نهاد خویش منصرف شد.<ref> المصنف، ج‌۵، ص‌۳۶۷؛ الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۶؛ تاریخ طبری، ج۲، ص‌۹۴.</ref> این خبر چنان‌چه به [[قریش]] می‌رسید از اعتبار غطفان می‌کاست و میان آنان و قریش فاصله‌ای می‌انداخت؛ همان‌طور که خود به آن اعتراف داشتند.<ref>الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۳.</ref> پیامبر در اقدام دوم خود که تفرقه میان سپاه احزاب و [[بنی‌قریظه]] را دنبال می‌کرد از [[نعی بن مسعود]] بهره برد. به [[نقل]] [[مغازی]] از [[موسی ‌بن عقبه]]، نعیم از جمع مشرکان خبری از گفتگوی قریش، غطفان و بنی‌قریظه برای پیامبر آورد. پیامبر {{صل}} که می‌دانست نعیم برای احزاب خبر می‌برد، اقدامات بنی‌قریظه را نقشه مسلمانان علیه قریش معرفی کرد و [[انگیزه]] بنی‌قریظه از این کار را دستیابی به [[غنایم]] [[بنی‌نضیر]] دانست.<ref>دلایل النبوه، ج‌۳، ص‌۴۰۴‌ـ‌۴۰۵؛ السیرة النبویه، ابن‌کثیر، ج‌۲، ص‌۴۵۵.</ref> [[نعیم]] با شنیدن این خبر به‌میان [[مشرکان]] رفت و آنچه شنیده بود با آنان در میان نهاد و آنان در [[اعتماد]] به [[بنی‌قریظه]] [[تردید]] کردند؛ به‌ویژه آن‌که برای [[آزمایش]]، سفیری نزد بنی‌قریظه فرستادند، تا با آنان نبردی را بیاغازند؛ اما آنان به بهانه اینکه [[شنبه]] است و شنبه [[روز]] مقدسی است از [[حمله]] سرباز زدند و این به منزله عدم [[هم‌دلی]] آنان با مشرکان دانسته شد.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۸۶‌ـ‌۴۸۷.</ref> واقدی ضمن رد [[روایت]] پیشین بر این [[باور]] است که نعیم، در [[جاهلیت]] با [[یهودیان]] سر و سرّی داشت و در این [[زمان]]، [[مسلمان]] شده؛ بی‌آن‌که یهودیان و مشرکان از [[اسلام]] او [[آگاهی]] یابند <ref>تاریخ ابن‌خلدون، ج‌۲، ص‌۳۰؛ البدایة و النهایه، ج‌۴، ص‌۹۱؛ المغازی، ج‌۲، ص‌۴۸۷.</ref>. او نزد [[پیامبر]] {{صل}} آمد تا وظیفه‌ای را به دوش گیرد. آن [[حضرت]] با ذکر اینکه [[جنگ]] [[خدعه]] و [[نیرنگ]] است او را برای ایجاد [[تفرقه]]، به‌میان [[دشمن]] فرستاد.<ref>تاریخ طبری، ج‌۲، ص‌۹۶؛ عیون‌الاثر، ج‌۲، ص‌۹۵؛ السیرة النبویه، ابن‌کثیر، ج‌۲، ص‌۴۵۴.</ref> نعیم وقتی نزد بنی‌قریظه رفت وضعیت آنان را حساس خواند؛ چرا که مشرکان به محض ناکامی به [[خانه]] خود باز‌می‌گردند و بنی‌قریظه که در خانه خویش می‌جنگیدند تنها مانده و می‌بایست تاوان [[نبرد]] را بپردازند؛ ازاین‌رو از آنان خواست تا از [[قریش]] و [[غطفان]] بخواهند برای ضمانت [[پایداری]] [[احزاب]] تا پایان جنگ، افرادی را به عنوان گروگان به آنان تحویل دهد. نعیم سپس نزد قریش و غطفان رفت و بنی‌قریظه را مترصد فرصتی برای جبران [[پیمان‌شکنی]] خود با پیامبرنشان داد که می‌خواهند به بهانه‌ای از شما گروگان گرفته و به پیامبر تحویل دهند و بدین ترتیب، فضای [[بی‌اعتمادی]] را میان آنان پدید آورد و چون پیک بنی‌قریظه خبر از درخواست گروگان از قریش و غطفان را مطرح کرد، آنان به سخن نعیم [[اطمینان]] یافته، و حاضر به هم‌کاری نشدند و به این طریق هم‌پیمانی آنان با بنی‌قریظه برهم خورد. [[بنی‌قریظه]] نیز این عدم هم‌کاری را تأییدی بر سخنان [[نعیم]] دانستند؛<ref> الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۳؛ المغازی، ج‌۲، ص‌۴۸۱‌ـ‌۴۸۵.</ref> بدین‌گونه نعیم توانست میان [[سپاه]] [[دشمن]] [[تفرقه]] ایجاد کند و اتحادشان را بر هم زند.<ref>السیرة‌النبویه، ابن‌هشام، ج۳، ص۲۲۹‌ـ‌۲۳۱؛ دلایل‌النبوّه، ج۳، ص‌۴۰۴.</ref><ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[احزاب / غزوه (مقاله)|مقاله«احزاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲.</ref>
پس از کشته شدن [[عمرو]]، هیچ [[اقدام]] گروهی دیگری روی نداد و تنها احزاب هر شب گروهی را برای [[غارت]] به‌سوی [[مدینه]] می‌فرستادند <ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۷۲ و ۴۷۴؛الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۲‌ـ‌۵۳.</ref>. [[دفاع]] مداوم مسلمانان از حصار مدینه موجب فوت [[نماز]] برخی از آنان شد و ازاین‌رو [[پیامبر]] [[مشرکان]] را [[لعن]] کرد.<ref>تاریخ الخمیس، ج‌۱، ص‌۴۸۸؛ الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۲‌ـ‌۵۳؛ تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص‌۵۰.</ref> [[رسول‌خدا]] {{صل}} طی اقداماتی سعی کرد در [[سپاه]] [[دشمن]] تفرقه ایجاد کند؛ بدین منظور در نخستین اقدام و با توجه به انگیزه‌های [[اقتصادی]] [[غطفان]] <ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۴۳.</ref> بر آن شد تا با پرداخت یک سوم محصول خرمای مدینه، آنان را از ادامه نبرد منصرف سازد؛ اما [[غطفان]] به [[طمع]] [[بهایی]] بیشتر از پذیرش پیشنهاد، سرباز زدند <ref> المغازی، ج‌۲، ص‌۴۷۷‌ـ‌۴۷۸؛ شرح الاخبار، ج‌۱، ص‌۲۹۳؛ الارشاد، ج‌۱، ص‌۹۶.</ref>و چون پس از درنگ بدان [[رضایت]] دادند،<ref> تاریخ طبری، ج‌۲، ص‌۹۴؛ الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۳.</ref> پیامبر {{صل}} پس از [[مشورت]] با [[بزرگان مدینه]] و [[مخالفت]] آنان، از پیش‌نهاد خویش منصرف شد.<ref> المصنف، ج‌۵، ص‌۳۶۷؛ الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۶؛ تاریخ طبری، ج۲، ص‌۹۴.</ref> این خبر چنان‌چه به [[قریش]] می‌رسید از اعتبار غطفان می‌کاست و میان آنان و قریش فاصله‌ای می‌انداخت؛ همان‌طور که خود به آن اعتراف داشتند.<ref>الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۳.</ref> پیامبر در اقدام دوم خود که تفرقه میان سپاه احزاب و [[بنی‌قریظه]] را دنبال می‌کرد از [[نعی بن مسعود]] بهره برد. به [[نقل]] [[مغازی]] از [[موسی ‌بن عقبه]]، نعیم از جمع مشرکان خبری از گفتگوی قریش، غطفان و بنی‌قریظه برای پیامبر آورد. پیامبر {{صل}} که می‌دانست نعیم برای احزاب خبر می‌برد، اقدامات بنی‌قریظه را نقشه مسلمانان علیه قریش معرفی کرد و [[انگیزه]] بنی‌قریظه از این کار را دستیابی به [[غنایم]] [[بنی‌نضیر]] دانست.<ref>دلایل النبوه، ج‌۳، ص‌۴۰۴‌ـ‌۴۰۵؛ السیرة النبویه، ابن‌کثیر، ج‌۲، ص‌۴۵۵.</ref> [[نعیم]] با شنیدن این خبر به‌میان [[مشرکان]] رفت و آنچه شنیده بود با آنان در میان نهاد و آنان در [[اعتماد]] به [[بنی‌قریظه]] [[تردید]] کردند؛ به‌ویژه آن‌که برای [[آزمایش]]، سفیری نزد بنی‌قریظه فرستادند، تا با آنان نبردی را بیاغازند؛ اما آنان به بهانه اینکه [[شنبه]] است و شنبه [[روز]] مقدسی است از [[حمله]] سرباز زدند و این به منزله عدم [[هم‌دلی]] آنان با مشرکان دانسته شد.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۸۶‌ـ‌۴۸۷.</ref> واقدی ضمن رد [[روایت]] پیشین بر این [[باور]] است که نعیم، در [[جاهلیت]] با [[یهودیان]] سر و سرّی داشت و در این [[زمان]]، [[مسلمان]] شده؛ بی‌آن‌که یهودیان و مشرکان از [[اسلام]] او [[آگاهی]] یابند <ref>تاریخ ابن‌خلدون، ج‌۲، ص‌۳۰؛ البدایة و النهایه، ج‌۴، ص‌۹۱؛ المغازی، ج‌۲، ص‌۴۸۷.</ref>. او نزد [[پیامبر]] {{صل}} آمد تا وظیفه‌ای را به دوش گیرد. آن [[حضرت]] با ذکر اینکه [[جنگ]] [[خدعه]] و [[نیرنگ]] است او را برای ایجاد [[تفرقه]]، به‌میان [[دشمن]] فرستاد.<ref>تاریخ طبری، ج‌۲، ص‌۹۶؛ عیون‌الاثر، ج‌۲، ص‌۹۵؛ السیرة النبویه، ابن‌کثیر، ج‌۲، ص‌۴۵۴.</ref> نعیم وقتی نزد بنی‌قریظه رفت وضعیت آنان را حساس خواند؛ چرا که مشرکان به محض ناکامی به [[خانه]] خود باز‌می‌گردند و بنی‌قریظه که در خانه خویش می‌جنگیدند تنها مانده و می‌بایست تاوان [[نبرد]] را بپردازند؛ ازاین‌رو از آنان خواست تا از [[قریش]] و [[غطفان]] بخواهند برای ضمانت [[پایداری]] [[احزاب]] تا پایان جنگ، افرادی را به عنوان گروگان به آنان تحویل دهد. نعیم سپس نزد قریش و غطفان رفت و بنی‌قریظه را مترصد فرصتی برای جبران [[پیمان‌شکنی]] خود با پیامبرنشان داد که می‌خواهند به بهانه‌ای از شما گروگان گرفته و به پیامبر تحویل دهند و بدین ترتیب، فضای [[بی‌اعتمادی]] را میان آنان پدید آورد و چون پیک بنی‌قریظه خبر از درخواست گروگان از قریش و غطفان را مطرح کرد، آنان به سخن نعیم [[اطمینان]] یافته، و حاضر به هم‌کاری نشدند و به این طریق هم‌پیمانی آنان با بنی‌قریظه برهم خورد. [[بنی‌قریظه]] نیز این عدم هم‌کاری را تأییدی بر سخنان [[نعیم]] دانستند؛<ref> الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۳؛ المغازی، ج‌۲، ص‌۴۸۱‌ـ‌۴۸۵.</ref> بدین‌گونه نعیم توانست میان [[سپاه]] [[دشمن]] [[تفرقه]] ایجاد کند و اتحادشان را بر هم زند.<ref>السیرة‌النبویه، ابن‌هشام، ج۳، ص۲۲۹‌ـ‌۲۳۱؛ دلایل‌النبوّه، ج۳، ص‌۴۰۴.</ref><ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[احزاب / غزوه (مقاله)|مقاله«احزاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲، ص 279-280.</ref>


== [[امداد الهی]] ==
== [[امداد الهی]] ==
به رغم تفرقه‌ای که در سپاه دشمن ایجاد شده بود هم‌چنان خطر [[احزاب]] جدّی بود؛ ازاین‌رو [[پیامبر]] مجدّانه دست به [[دعا]] برداشت؛ از [[جابر‌ ابن‌ عبدالله]] [[نقل]] است که پیامبر {{صل}} سه [[روز]] به [[راز و نیاز]] پرداخت، تا اینکه در روز سوم دعایش [[مستجاب]] شد و [[شادی]] در چهره آن [[حضرت]] نمایان گردید.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۸۸؛ تاریخ المدینه، ج‌۱، ص‌۵۹.</ref> در شب آخر، سرما و باد شدیدی درگرفت؛<ref>اعلام الوری، ص‌۱۰۱؛ السیرة النبویه، ابن‌کثیر، ج‌۲، ص‌۴۵۶.</ref> به‌گونه‌ای که آتش‌ها را خاموش و ریسمان خیمه‌ها را پاره کرد.<ref> المغازی، ج‌۲، ص‌۴۷۶؛ قصص‌الانبیاء، ص‌۳۴۲.</ref> [[وحشت]] و [[سستی]] همه وجود [[مشرکان]] را فرا گرفت و آنان را به ناچار به عقب‌نشینی واداشت. حذیفة‌بن یمان که، به رغم [[میل باطنی]]، از‌طرف پیامبر {{صل}} [[مأموریت]] یافته بود تا از اردوگاه دشمن خبر آورد، از به هم ریختگی اوضاع آنان و [[نابسامانی]] [[حاکم]] سخن گفت. وی در آنجا شنید که [[ابوسفیان]] در [[اجتماع]] مشرکان، پس از [[اطمینان]] از عدم حضور فرد [[بیگانه]] در جمع، [[مشکلات]] پیش آمده را برشمرد و آن‌گاه خواست تا بازگردند و خود سراسیمه به‌سوی شترش رفت و با [[عجله]] بر آن سوار شد و بی‌آن‌که پای‌بند آن را باز‌کند، حرکت کرد. دیگر مشرکان نیز هر یک با عجله گریختند، تا بتوانند [[جان]] خود را [[نجات]] دهند.<ref> السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۳، ص‌۲۳۱‌ـ‌۲۳۲؛ تاریخ طبری، ج‌۲، ص‌۹۷‌ـ‌۹۸؛ الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۳‌.</ref> [[خداوند]] درباره این [[امداد]] می‌فرماید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا}}<ref>«ای مؤمنان! نعمت خداوند را بر خویش به یاد آورید هنگامی که سپاهیانی بر شما تاختند و ما بر (سر) آنان بادی و (نیز) سپاهیانی را که آنان را نمی‌دیدید فرستادیم و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره احزاب، آیه ۹.</ref> از [[قتاده]] نقل است که خداوند [[ترس]] و باد و سپاهیانی نادیدنی را برانگیخت. باد هر آتشی را [[مشرکان]] بر می‌افروختند خاموش می‌کرد، تا اینکه برای [[نجات]] خویش، به کوچیدن تن دادند.<ref> جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۲۱، ص‌۱۵۴‌ـ‌۱۵۵؛ المناقب، ج‌۱، ص‌۲۵۰.</ref>آن شب برای [[مسلمانان]] نیز شب سخت و جان‌کاهی بود؛ کمبود مواد غذایی و نبود امکانات پوششی، [[یاران]] [[رسول‌خدا]] را به [[مشقت]] افکنده بود.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۷۶؛ جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۲۱، ص‌۱۵۳‌ـ‌۱۵۴.</ref> [[ابوسفیان]] که به بازگشت ناچار شده بود، در نامه‌ای به [[پیامبر]]، پس از [[سوگند]] به [[لات]] و [[عزی]] از [[تصمیم]] جدی خود به [[درمانده]] ساختن پیامبر {{صل}} اشاره کرد و نوشت که دیدم برخورد با ما را خوش نداشتی و خندق‌ها و تنگناهایی فراهم ساخته‌ای، ای کاش می‌دانستم چه کسی این کار را به تو آموخته است؟ و در پایان او را به [[جنگ]] دیگری چون [[احد]] [[تهدید]] کرد که [[زن‌ها]] در آن گریبان بدرند. پیامبر در پاسخ، به [[غرور]] دیرینه و [[کینه‌توزی]] او اشاره کرد و وی را از روزی خبر داد که لات و عزی و [[اساف]] و [[نائله]] و [[هبل]] را [[درهم]] خواهد [[شکست]].<ref> المغازی، ج‌۲، ص‌۴۹۲‌ـ‌۴۹۳.</ref> در [[نبرد]] [[خندق]] معدودی از [[سپاه]] طرفین کشته شدند؛ هر چند اسامی و شمار آنان به [[اختلاف]] ذکر‌شده است.<ref>وفاء الوفاء، ج‌۱، ص‌۳۰۴؛ المغازی، ج‌۲، ص‌۴۹۵‌ـ‌۴۹۶؛ الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۳‌ـ‌۵۴.</ref> [[سعد بن معاذ]] نیز جراحت [[سختی]] یافت و بر اثر آن چندی بعد درگذشت<ref> تاریخ المدینه، ج‌۱، ص‌۱۲۵؛ السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۳، ص‌۲۵۰ و ۲۵۲.</ref>. آیه‌ {{متن قرآن|مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا}}<ref>«از مؤمنان، کسانی هستند که به پیمانی که با خداوند بستند وفا کردند؛ برخی از آنان پیمان خویش را به جای آوردند و برخی چشم به راه دارند و به هیچ روی (پیمان خود را) دگرگون نکردند» سوره احزاب، آیه ۲۳.</ref> درباره نیک‌ مردانی است که بر پیمانی که با خدای خویش بسته‌اند صادقانه [[وفا]] کردند؛ گروهی از اینان کسانی‌اند که به [[شهادت]] رسیده‌اند و گروهی دیگر شهادت را [[انتظار]] می‌کشند و] هرگز [[عقیده]] خود را [تبدیل نکردند<ref>بحارالانوار، ج‌۲۰، ص‌۲۳۲.</ref>.<ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[احزاب / غزوه (مقاله)|مقاله«احزاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲.</ref>
به رغم تفرقه‌ای که در سپاه دشمن ایجاد شده بود هم‌چنان خطر [[احزاب]] جدّی بود؛ ازاین‌رو [[پیامبر]] مجدّانه دست به [[دعا]] برداشت؛ از [[جابر‌ ابن‌ عبدالله]] [[نقل]] است که پیامبر {{صل}} سه [[روز]] به [[راز و نیاز]] پرداخت، تا اینکه در روز سوم دعایش [[مستجاب]] شد و [[شادی]] در چهره آن [[حضرت]] نمایان گردید.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۸۸؛ تاریخ المدینه، ج‌۱، ص‌۵۹.</ref> در شب آخر، سرما و باد شدیدی درگرفت؛<ref>اعلام الوری، ص‌۱۰۱؛ السیرة النبویه، ابن‌کثیر، ج‌۲، ص‌۴۵۶.</ref> به‌گونه‌ای که آتش‌ها را خاموش و ریسمان خیمه‌ها را پاره کرد.<ref> المغازی، ج‌۲، ص‌۴۷۶؛ قصص‌الانبیاء، ص‌۳۴۲.</ref> [[وحشت]] و [[سستی]] همه وجود [[مشرکان]] را فرا گرفت و آنان را به ناچار به عقب‌نشینی واداشت. حذیفة‌بن یمان که، به رغم [[میل باطنی]]، از‌طرف پیامبر {{صل}} [[مأموریت]] یافته بود تا از اردوگاه دشمن خبر آورد، از به هم ریختگی اوضاع آنان و [[نابسامانی]] [[حاکم]] سخن گفت. وی در آنجا شنید که [[ابوسفیان]] در [[اجتماع]] مشرکان، پس از [[اطمینان]] از عدم حضور فرد [[بیگانه]] در جمع، [[مشکلات]] پیش آمده را برشمرد و آن‌گاه خواست تا بازگردند و خود سراسیمه به‌سوی شترش رفت و با [[عجله]] بر آن سوار شد و بی‌آن‌که پای‌بند آن را باز‌کند، حرکت کرد. دیگر مشرکان نیز هر یک با عجله گریختند، تا بتوانند [[جان]] خود را [[نجات]] دهند.<ref> السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۳، ص‌۲۳۱‌ـ‌۲۳۲؛ تاریخ طبری، ج‌۲، ص‌۹۷‌ـ‌۹۸؛ الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۳‌.</ref> [[خداوند]] درباره این [[امداد]] می‌فرماید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا}}<ref>«ای مؤمنان! نعمت خداوند را بر خویش به یاد آورید هنگامی که سپاهیانی بر شما تاختند و ما بر (سر) آنان بادی و (نیز) سپاهیانی را که آنان را نمی‌دیدید فرستادیم و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره احزاب، آیه ۹.</ref> از [[قتاده]] نقل است که خداوند [[ترس]] و باد و سپاهیانی نادیدنی را برانگیخت. باد هر آتشی را [[مشرکان]] بر می‌افروختند خاموش می‌کرد، تا اینکه برای [[نجات]] خویش، به کوچیدن تن دادند.<ref> جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۲۱، ص‌۱۵۴‌ـ‌۱۵۵؛ المناقب، ج‌۱، ص‌۲۵۰.</ref>آن شب برای [[مسلمانان]] نیز شب سخت و جان‌کاهی بود؛ کمبود مواد غذایی و نبود امکانات پوششی، [[یاران]] [[رسول‌خدا]] را به [[مشقت]] افکنده بود.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۷۶؛ جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۲۱، ص‌۱۵۳‌ـ‌۱۵۴.</ref> [[ابوسفیان]] که به بازگشت ناچار شده بود، در نامه‌ای به [[پیامبر]]، پس از [[سوگند]] به [[لات]] و [[عزی]] از [[تصمیم]] جدی خود به [[درمانده]] ساختن پیامبر {{صل}} اشاره کرد و نوشت که دیدم برخورد با ما را خوش نداشتی و خندق‌ها و تنگناهایی فراهم ساخته‌ای، ای کاش می‌دانستم چه کسی این کار را به تو آموخته است؟ و در پایان او را به [[جنگ]] دیگری چون [[احد]] [[تهدید]] کرد که [[زن‌ها]] در آن گریبان بدرند. پیامبر در پاسخ، به [[غرور]] دیرینه و [[کینه‌توزی]] او اشاره کرد و وی را از روزی خبر داد که لات و عزی و [[اساف]] و [[نائله]] و [[هبل]] را [[درهم]] خواهد [[شکست]].<ref> المغازی، ج‌۲، ص‌۴۹۲‌ـ‌۴۹۳.</ref> در [[نبرد]] [[خندق]] معدودی از [[سپاه]] طرفین کشته شدند؛ هر چند اسامی و شمار آنان به [[اختلاف]] ذکر‌شده است.<ref>وفاء الوفاء، ج‌۱، ص‌۳۰۴؛ المغازی، ج‌۲، ص‌۴۹۵‌ـ‌۴۹۶؛ الطبقات، ج‌۲، ص‌۵۳‌ـ‌۵۴.</ref> [[سعد بن معاذ]] نیز جراحت [[سختی]] یافت و بر اثر آن چندی بعد درگذشت<ref> تاریخ المدینه، ج‌۱، ص‌۱۲۵؛ السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج‌۳، ص‌۲۵۰ و ۲۵۲.</ref>. آیه‌ {{متن قرآن|مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا}}<ref>«از مؤمنان، کسانی هستند که به پیمانی که با خداوند بستند وفا کردند؛ برخی از آنان پیمان خویش را به جای آوردند و برخی چشم به راه دارند و به هیچ روی (پیمان خود را) دگرگون نکردند» سوره احزاب، آیه ۲۳.</ref> درباره نیک‌ مردانی است که بر پیمانی که با خدای خویش بسته‌اند صادقانه [[وفا]] کردند؛ گروهی از اینان کسانی‌اند که به [[شهادت]] رسیده‌اند و گروهی دیگر شهادت را [[انتظار]] می‌کشند و] هرگز [[عقیده]] خود را [تبدیل نکردند<ref>بحارالانوار، ج‌۲۰، ص‌۲۳۲.</ref>.<ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[احزاب / غزوه (مقاله)|مقاله«احزاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲، ص 280-281.</ref>


== دیگر [[آیات]] مرتبط با نبرد احزاب ==
== دیگر [[آیات]] مرتبط با نبرد احزاب ==
افزون بر آیاتی که در ضمن مقاله به آنها اشاره شده آیات دیگری نیز درباره [[احزاب]] نازل شده است که به‌گونه‌ای در [[فهم]] درست آن مؤثر است. واقدی در پایان بخش مربوط به [[جنگ خندق]]، بابی را گشوده و [[آیات]] مربوط به این [[نبرد]] را آورده است.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۹۴‌ـ‌۴۹۵.</ref> آیات {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا إِذْ جَاؤُوكُم مِّن فَوْقِكُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنكُمْ وَإِذْ زَاغَتْ الأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا هُنَالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالا شَدِيدًا وَإِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ مَّا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلاَّ غُرُورًا وَإِذْ قَالَت طَّائِفَةٌ مِّنْهُمْ يَا أَهْلَ يَثْرِبَ لا مُقَامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا وَيَسْتَأْذِنُ فَرِيقٌ مِّنْهُمُ النَّبِيَّ يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِيَ بِعَوْرَةٍ إِن يُرِيدُونَ إِلاَّ فِرَارًا وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَيْهِم مِّنْ أَقْطَارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَا إِلاَّ يَسِيرًا وَلَقَدْ كَانُوا عَاهَدُوا اللَّهَ مِن قَبْلُ لا يُوَلُّونَ الأَدْبَارَ وَكَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُولا قُل لَّن يَنفَعَكُمُ الْفِرَارُ إِن فَرَرْتُم مِّنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَإِذًا لّا تُمَتَّعُونَ إِلاَّ قَلِيلا قُلْ مَن ذَا الَّذِي يَعْصِمُكُم مِّنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِكُمْ سُوءًا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ رَحْمَةً وَلا يَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلا نَصِيرًا قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِينَ مِنكُمْ وَالْقَائِلِينَ لإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنَا وَلا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلاَّ قَلِيلا أَشِحَّةً عَلَيْكُمْ فَإِذَا جَاءَ الْخَوْفُ رَأَيْتَهُمْ يَنظُرُونَ إِلَيْكَ تَدُورُ أَعْيُنُهُمْ كَالَّذِي يُغْشَى عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى الْخَيْرِ أُوْلَئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا يَحْسَبُونَ الأَحْزَابَ لَمْ يَذْهَبُوا وَإِن يَأْتِ الأَحْزَابُ يَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُم بَادُونَ فِي الأَعْرَابِ يَسْأَلُونَ عَنْ أَنبَائِكُمْ وَلَوْ كَانُوا فِيكُم مَّا قَاتَلُوا إِلاَّ قَلِيلا لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا وَلَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلاَّ إِيمَانًا وَتَسْلِيمًا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُم مَّن يَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلا لِيَجْزِيَ اللَّهُ الصَّادِقِينَ بِصِدْقِهِمْ وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ إِن شَاء أَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَّحِيمًا وَرَدَّ اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِغَيْظِهِمْ لَمْ يَنَالُوا خَيْرًا وَكَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتَالَ وَكَانَ اللَّهُ قَوِيًّا عَزِيزًا وَأَنزَلَ الَّذِينَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِن صَيَاصِيهِمْ وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِيقًا تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِيقًا وَأَوْرَثَكُمْ أَرْضَهُمْ وَدِيَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضًا لَّمْ تَطَؤُوهَا وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرًا }}<ref>«ای مؤمنان! نعمت خداوند را بر خویش به یاد آورید هنگامی که سپاهیانی بر شما تاختند و ما بر (سر) آنان بادی و (نیز) سپاهیانی را که آنان را نمی‌دیدید فرستادیم و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست. هنگامی که از فراز و فرودتان بر شما تاختند و آنگاه که چشم‌ها کلاپیسه شد و دل‌ها به گلوها رسید و به خداوند گمان‌ها (ی نادرست) بردید؛ در آنجا مؤمنان را آزمودند و سخت لرزاندند. و هنگامی که دو رویان و بیماردلان گفتند: خداوند و پیامبرش به ما جز وعده فریبنده نداده‌اند؛ و هنگامی که دسته‌ای از ایشان گفتند: ای مردم مدینه! جای ماندن ندارید پس بازگردید و دسته‌ای (دیگر) از آنان از پیامبر اجازه (بازگشت) می‌خواستند؛ می‌گفتند خانه‌های ما بی‌حفاظ است با آنکه بی‌حفاظ نبود، آنان جز سر گریز (از جنگ) نداشتند. و اگر بر آنان از پیرامون آن (شهر) درمی‌آمدند سپس از آنان (گرویدن به) آشوب (شرک) را می‌خواستند بدان سوی می‌رفتند و در آن (شهر) جز اندکی درنگ نمی‌کردند. و بی‌گمان اینان پیش‌تر با خداوند پیمان بسته بودند که (در جنگ به دشمن) پشت نکنند و پیمان خداوند بازخواست می‌گردد. بگو: گریز از مرگ یا از کشته شدن- اگر بگریزید- برای شما سودی ندارد و با آن جز اندکی (از زندگی) بهره‌ور نخواهید شد. بگو: کیست که شما را از خداوند اگر برای شما گزند یا بخشایشی خواسته باشد نگه دارد؟ و آنان (هیچ گاه) برای خود در برابر خداوند یار و یاوری نمی‌یابند. بی‌گمان خداوند از میان شما کارشکنان (جنگ) را خوب می‌شناسد و (نیز) کسانی را که به برادران خویش می‌گویند: به ما بپیوندید و جز اندکی در جنگ شرکت نمی‌کنند؛ در حالی که به شما تنگ‌چشمی می‌ورزند آنگاه، چون بیم (جنگ) در رسد آنان را می‌بینی که در تو می‌نگرند چون کسانی که در بیهوشی جان می‌کنند، چشم‌هاشان (در چشمخانه) می‌چرخد و چون آن بیم از میان برود با زبان‌هایی تیز و تند به شما زخم زبان می‌زنند در حالی که به دارایی آزمندند؛ آنان ایمان نیاورده‌اند و خداوند کارهای آنان را از میان برده است و این، بر خداوند آسان است. گمان می‌کنند که دسته‌ها (ی مشرک) هنوز نرفته‌اند و اگر آن دسته‌ها باز آیند، اینان آرزو می‌کنند کاش میان تازی‌های بیابان‌نشین، بیابان‌نشینی می‌کردند و خبرهای شما را (از این و آن) می‌پرسیدند و اگر در میان شما می‌بودند جز اندکی کارزار نمی‌کردند. بی‌گمان فرستاده خداوند برای شما نمونه‌ای نیکوست، برای آن کس (از شما) که به خداوند و به روز بازپسین امید دارد و خداوند را بسیار یاد می‌کند. و چون مؤمنان دسته‌ها (ی مشرک) را دیدند گفتند: این همان است که خداوند و فرستاده او به ما وعده داده‌اند و خداوند و فرستاده او راست گفتند و جز بر ایمان و فرمانبرداری آنان نیفزود. از مؤمنان، کسانی هستند که به پیمانی که با خداوند بستند وفا کردند؛ برخی از آنان پیمان خویش را به جای آوردند و برخی چشم به راه دارند و به هیچ روی (پیمان خود را) دگرگون نکردند. تا خداوند راستگویان را برای راستیشان پاداش دهد و دورویان را اگر خواهد عذاب کند یا از آنان بگذرد؛ بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است. و خداوند کافران را در (اوج) کینه‌شان بی‌آنکه به دستاوردی رسیده باشند بازگرداند و خداوند در جنگ، مؤمنان را بسنده شد و خداوند توانایی پیروزمند است. و کسانی از اهل کتاب را که پشتیبان ایشان بودند از دژهای آنان فرود آورد و در دل‌هاشان هراس افکند، (چنانکه) دسته‌ای را می‌کشتید و دسته‌ای (دیگر) را اسیر می‌گرفتید. و زمین و خانه‌ها و دارایی‌هایشان را و سرزمینی را که بر آن گام ننهاده بودید به شما وانهاد و خداوند بر هر کاری تواناست» سوره احزاب، آیه ۹-۲۷.</ref> نیز درباره [[جنگ احزاب]] است و چهره انسان‌های [[نیک]] و بد را نشان می‌دهد. در مورد آیات ۱۸{{متن قرآن|قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِينَ مِنْكُمْ وَالْقَائِلِينَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنَا وَلَا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِيلًا}}<ref>«بی‌گمان خداوند از میان شما کارشکنان (جنگ) را خوب می‌شناسد و (نیز) کسانی را که به برادران خویش می‌گویند: به ما بپیوندید و جز اندکی در جنگ شرکت نمی‌کنند؛» سوره احزاب، آیه ۱۸.</ref>، {{متن قرآن|أَشِحَّةً عَلَيْكُمْ فَإِذَا جَاءَ الْخَوْفُ رَأَيْتَهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ تَدُورُ أَعْيُنُهُمْ كَالَّذِي يُغْشَى عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُمْ بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى الْخَيْرِ أُولَئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا}}<ref>«در حالی که به شما تنگ‌چشمی می‌ورزند آنگاه، چون بیم (جنگ) در رسد آنان را می‌بینی که در تو می‌نگرند چون کسانی که در بیهوشی جان می‌کنند، چشم‌هاشان (در چشمخانه) می‌چرخد و چون آن بیم از میان برود با زبان‌هایی تیز و تند به شما زخم زبان می‌زنند در حالی که به دارایی آزمندند؛ آنان ایمان نیاورده‌اند و خداوند کارهای آنان را از میان برده است و این، بر خداوند آسان است» سوره احزاب، آیه ۱۹.</ref> گفته شده که یکی از [[یاران رسول خدا]] [[برادری]] داشت که در نبرد احزاب به [[عیش و نوش]] مشغول بوده و [[جنگ]] آن [[حضرت]] را بی‌ثمر می‌دانست و برادرش را به [[همراهی]] با خود فرامی‌خواند. او پس از [[سرزنش]] [[برادر]] جهت گزارش این جریان نزد [[پیامبر]] آمد که [[آیه]] نازل شد<ref>جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۲۱، ص‌۱۶۸؛ زادالمسیر، ج‌۶، ص‌۳۶۴.</ref> در ادامه آیات گذشته، خداوند پیامبر را به عنوان الگوی تمام عیار و تنها راه دست‌یابی به خیر و [[آخرت]] می‌خواند و هر راه دیگر را بی‌نتیجه می‌شمارد: {{متن قرآن|لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا}}<ref>«بی‌گمان فرستاده خداوند برای شما نمونه‌ای نیکوست، برای آن کس (از شما) که به خداوند و به روز بازپسین امید دارد و خداوند را بسیار یاد می‌کند» سوره احزاب، آیه ۲۱.</ref>.<ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[احزاب / غزوه (مقاله)|مقاله«احزاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲.</ref>
افزون بر آیاتی که در ضمن مقاله به آنها اشاره شده آیات دیگری نیز درباره [[احزاب]] نازل شده است که به‌گونه‌ای در [[فهم]] درست آن مؤثر است. واقدی در پایان بخش مربوط به [[جنگ خندق]]، بابی را گشوده و [[آیات]] مربوط به این [[نبرد]] را آورده است.<ref>المغازی، ج‌۲، ص‌۴۹۴‌ـ‌۴۹۵.</ref> آیات {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا إِذْ جَاؤُوكُم مِّن فَوْقِكُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنكُمْ وَإِذْ زَاغَتْ الأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا هُنَالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالا شَدِيدًا وَإِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ مَّا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ إِلاَّ غُرُورًا وَإِذْ قَالَت طَّائِفَةٌ مِّنْهُمْ يَا أَهْلَ يَثْرِبَ لا مُقَامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا وَيَسْتَأْذِنُ فَرِيقٌ مِّنْهُمُ النَّبِيَّ يَقُولُونَ إِنَّ بُيُوتَنَا عَوْرَةٌ وَمَا هِيَ بِعَوْرَةٍ إِن يُرِيدُونَ إِلاَّ فِرَارًا وَلَوْ دُخِلَتْ عَلَيْهِم مِّنْ أَقْطَارِهَا ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْهَا وَمَا تَلَبَّثُوا بِهَا إِلاَّ يَسِيرًا وَلَقَدْ كَانُوا عَاهَدُوا اللَّهَ مِن قَبْلُ لا يُوَلُّونَ الأَدْبَارَ وَكَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْؤُولا قُل لَّن يَنفَعَكُمُ الْفِرَارُ إِن فَرَرْتُم مِّنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَإِذًا لّا تُمَتَّعُونَ إِلاَّ قَلِيلا قُلْ مَن ذَا الَّذِي يَعْصِمُكُم مِّنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِكُمْ سُوءًا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ رَحْمَةً وَلا يَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلا نَصِيرًا قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِينَ مِنكُمْ وَالْقَائِلِينَ لإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنَا وَلا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلاَّ قَلِيلا أَشِحَّةً عَلَيْكُمْ فَإِذَا جَاءَ الْخَوْفُ رَأَيْتَهُمْ يَنظُرُونَ إِلَيْكَ تَدُورُ أَعْيُنُهُمْ كَالَّذِي يُغْشَى عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى الْخَيْرِ أُوْلَئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا يَحْسَبُونَ الأَحْزَابَ لَمْ يَذْهَبُوا وَإِن يَأْتِ الأَحْزَابُ يَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُم بَادُونَ فِي الأَعْرَابِ يَسْأَلُونَ عَنْ أَنبَائِكُمْ وَلَوْ كَانُوا فِيكُم مَّا قَاتَلُوا إِلاَّ قَلِيلا لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا وَلَمَّا رَأَى الْمُؤْمِنُونَ الأَحْزَابَ قَالُوا هَذَا مَا وَعَدَنَا اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَصَدَقَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَمَا زَادَهُمْ إِلاَّ إِيمَانًا وَتَسْلِيمًا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُم مَّن يَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلا لِيَجْزِيَ اللَّهُ الصَّادِقِينَ بِصِدْقِهِمْ وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ إِن شَاء أَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَّحِيمًا وَرَدَّ اللَّهُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِغَيْظِهِمْ لَمْ يَنَالُوا خَيْرًا وَكَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتَالَ وَكَانَ اللَّهُ قَوِيًّا عَزِيزًا وَأَنزَلَ الَّذِينَ ظَاهَرُوهُم مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِن صَيَاصِيهِمْ وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِيقًا تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِيقًا وَأَوْرَثَكُمْ أَرْضَهُمْ وَدِيَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضًا لَّمْ تَطَؤُوهَا وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرًا }}<ref>«ای مؤمنان! نعمت خداوند را بر خویش به یاد آورید هنگامی که سپاهیانی بر شما تاختند و ما بر (سر) آنان بادی و (نیز) سپاهیانی را که آنان را نمی‌دیدید فرستادیم و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست. هنگامی که از فراز و فرودتان بر شما تاختند و آنگاه که چشم‌ها کلاپیسه شد و دل‌ها به گلوها رسید و به خداوند گمان‌ها (ی نادرست) بردید؛ در آنجا مؤمنان را آزمودند و سخت لرزاندند. و هنگامی که دو رویان و بیماردلان گفتند: خداوند و پیامبرش به ما جز وعده فریبنده نداده‌اند؛ و هنگامی که دسته‌ای از ایشان گفتند: ای مردم مدینه! جای ماندن ندارید پس بازگردید و دسته‌ای (دیگر) از آنان از پیامبر اجازه (بازگشت) می‌خواستند؛ می‌گفتند خانه‌های ما بی‌حفاظ است با آنکه بی‌حفاظ نبود، آنان جز سر گریز (از جنگ) نداشتند. و اگر بر آنان از پیرامون آن (شهر) درمی‌آمدند سپس از آنان (گرویدن به) آشوب (شرک) را می‌خواستند بدان سوی می‌رفتند و در آن (شهر) جز اندکی درنگ نمی‌کردند. و بی‌گمان اینان پیش‌تر با خداوند پیمان بسته بودند که (در جنگ به دشمن) پشت نکنند و پیمان خداوند بازخواست می‌گردد. بگو: گریز از مرگ یا از کشته شدن- اگر بگریزید- برای شما سودی ندارد و با آن جز اندکی (از زندگی) بهره‌ور نخواهید شد. بگو: کیست که شما را از خداوند اگر برای شما گزند یا بخشایشی خواسته باشد نگه دارد؟ و آنان (هیچ گاه) برای خود در برابر خداوند یار و یاوری نمی‌یابند. بی‌گمان خداوند از میان شما کارشکنان (جنگ) را خوب می‌شناسد و (نیز) کسانی را که به برادران خویش می‌گویند: به ما بپیوندید و جز اندکی در جنگ شرکت نمی‌کنند؛ در حالی که به شما تنگ‌چشمی می‌ورزند آنگاه، چون بیم (جنگ) در رسد آنان را می‌بینی که در تو می‌نگرند چون کسانی که در بیهوشی جان می‌کنند، چشم‌هاشان (در چشمخانه) می‌چرخد و چون آن بیم از میان برود با زبان‌هایی تیز و تند به شما زخم زبان می‌زنند در حالی که به دارایی آزمندند؛ آنان ایمان نیاورده‌اند و خداوند کارهای آنان را از میان برده است و این، بر خداوند آسان است. گمان می‌کنند که دسته‌ها (ی مشرک) هنوز نرفته‌اند و اگر آن دسته‌ها باز آیند، اینان آرزو می‌کنند کاش میان تازی‌های بیابان‌نشین، بیابان‌نشینی می‌کردند و خبرهای شما را (از این و آن) می‌پرسیدند و اگر در میان شما می‌بودند جز اندکی کارزار نمی‌کردند. بی‌گمان فرستاده خداوند برای شما نمونه‌ای نیکوست، برای آن کس (از شما) که به خداوند و به روز بازپسین امید دارد و خداوند را بسیار یاد می‌کند. و چون مؤمنان دسته‌ها (ی مشرک) را دیدند گفتند: این همان است که خداوند و فرستاده او به ما وعده داده‌اند و خداوند و فرستاده او راست گفتند و جز بر ایمان و فرمانبرداری آنان نیفزود. از مؤمنان، کسانی هستند که به پیمانی که با خداوند بستند وفا کردند؛ برخی از آنان پیمان خویش را به جای آوردند و برخی چشم به راه دارند و به هیچ روی (پیمان خود را) دگرگون نکردند. تا خداوند راستگویان را برای راستیشان پاداش دهد و دورویان را اگر خواهد عذاب کند یا از آنان بگذرد؛ بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است. و خداوند کافران را در (اوج) کینه‌شان بی‌آنکه به دستاوردی رسیده باشند بازگرداند و خداوند در جنگ، مؤمنان را بسنده شد و خداوند توانایی پیروزمند است. و کسانی از اهل کتاب را که پشتیبان ایشان بودند از دژهای آنان فرود آورد و در دل‌هاشان هراس افکند، (چنانکه) دسته‌ای را می‌کشتید و دسته‌ای (دیگر) را اسیر می‌گرفتید. و زمین و خانه‌ها و دارایی‌هایشان را و سرزمینی را که بر آن گام ننهاده بودید به شما وانهاد و خداوند بر هر کاری تواناست» سوره احزاب، آیه ۹-۲۷.</ref> نیز درباره [[جنگ احزاب]] است و چهره انسان‌های [[نیک]] و بد را نشان می‌دهد. در مورد آیات ۱۸{{متن قرآن|قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِينَ مِنْكُمْ وَالْقَائِلِينَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنَا وَلَا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِيلًا}}<ref>«بی‌گمان خداوند از میان شما کارشکنان (جنگ) را خوب می‌شناسد و (نیز) کسانی را که به برادران خویش می‌گویند: به ما بپیوندید و جز اندکی در جنگ شرکت نمی‌کنند؛» سوره احزاب، آیه ۱۸.</ref>، {{متن قرآن|أَشِحَّةً عَلَيْكُمْ فَإِذَا جَاءَ الْخَوْفُ رَأَيْتَهُمْ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ تَدُورُ أَعْيُنُهُمْ كَالَّذِي يُغْشَى عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُمْ بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى الْخَيْرِ أُولَئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا}}<ref>«در حالی که به شما تنگ‌چشمی می‌ورزند آنگاه، چون بیم (جنگ) در رسد آنان را می‌بینی که در تو می‌نگرند چون کسانی که در بیهوشی جان می‌کنند، چشم‌هاشان (در چشمخانه) می‌چرخد و چون آن بیم از میان برود با زبان‌هایی تیز و تند به شما زخم زبان می‌زنند در حالی که به دارایی آزمندند؛ آنان ایمان نیاورده‌اند و خداوند کارهای آنان را از میان برده است و این، بر خداوند آسان است» سوره احزاب، آیه ۱۹.</ref> گفته شده که یکی از [[یاران رسول خدا]] [[برادری]] داشت که در نبرد احزاب به [[عیش و نوش]] مشغول بوده و [[جنگ]] آن [[حضرت]] را بی‌ثمر می‌دانست و برادرش را به [[همراهی]] با خود فرامی‌خواند. او پس از [[سرزنش]] [[برادر]] جهت گزارش این جریان نزد [[پیامبر]] آمد که [[آیه]] نازل شد<ref>جامع‌البیان، مج‌۱۱، ج‌۲۱، ص‌۱۶۸؛ زادالمسیر، ج‌۶، ص‌۳۶۴.</ref> در ادامه آیات گذشته، خداوند پیامبر را به عنوان الگوی تمام عیار و تنها راه دست‌یابی به خیر و [[آخرت]] می‌خواند و هر راه دیگر را بی‌نتیجه می‌شمارد: {{متن قرآن|لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا}}<ref>«بی‌گمان فرستاده خداوند برای شما نمونه‌ای نیکوست، برای آن کس (از شما) که به خداوند و به روز بازپسین امید دارد و خداوند را بسیار یاد می‌کند» سوره احزاب، آیه ۲۱.</ref>.<ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[احزاب / غزوه (مقاله)|مقاله«احزاب»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲، ص 281-282.</ref>


== احزاب در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ==
== احزاب در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ==
۱۱۵٬۲۱۳

ویرایش