وراثت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث وراثت است. وراثت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ارث در لغت - وراثت در قرآن - وراثت در حدیث - وراثت در علوم قرآنی - وراثت در فقه اسلامی - وراثت در معارف مهدویت - وراثت در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

حروف اصلی این واژه، "و‌ر‌ث" است. ارث و تراث، مصدر ثلاثی مجرّد هستند و افزون بر معنای مصدری، به‌معنای اسم مفعول نیز به‌کار می‌روند. میراث مفهوم اسم مفعولی دارد و به چیزی که به ارث برده شود، گفته می‌شود. گروهی از لغویان، برای واژه ارث معنایی ذکر نکرده‌اند که بیان‌گر روشنی مفهوم آن است.

همه لغویان، کاربرد ارث را در انتقال مال حقیقت می‌دانند؛ ولی در حقیقت یا مجاز بودن استعمال این واژه در انتقال غیر مال بر یک رأی نیستند. کاربرد مشتقّات این واژه، به‌ویژه در قرآن، در غیر دارایی شایع است تا آنجا که گفته‌اند این معنای مجازی به جهت فراوانی کاربرد، همانند معنای حقیقی شده است. به شخصی که چیزی به او منتقل می‌شود، وارث، و شخصی که از او منتقل شده، موروث و مورّث اطلاق می‌شود و چون لازمه این انتقال، وجود و بقای وارث و میراث است، به نظر می‌رسد که تعریف ارث به بقیّه، و وارث، به باقی و‌... تعریف به لازم معنا‌ باشد.

ارث در اصطلاح فقیهان استحقاق شخصی، بر دارایی دیگری به نَسَب یا سَبَب است؛ ولی بیش‌تر فقیهان برای آن معنای اصطلاحی ذکر نکرده‌اند که خود گویای تقارب معنای اصطلاحی و لغوی است.

مشتقّات ارث ۳۵ بار در قرآن آمده است و واژه‌های دیگری مانند "تَرَک" و مشتقّاتش ۱۴ بار، "نصیب" ۴‌ بار، "کلاله" دو بار، و "قسمت" یک‌بار درباره آن به‌کار رفته‌اند.

آیات مورد نظر، گستره‌ای فراتر از بیان احکام فقهی ارث و ویژگی‌های آن در اسلام داشته، به بیان وراثت خداوند یا به ارث بردن بهشت و کتاب آسمانی و غیر آن نیز پرداخته‌اند.

وراثت خداوند

آیات متعدّدی از وراثت خداوندسخن می‌گویند. چون حقیقت ارث، انتقال، و لازمه انتقال این است که وارث، پیش از ارث بردن، فاقد میراث باشد، کاربرد این واژه درباره خداوند که مالک زمین، آسمان و‌... است، حقیقی نیست. علامه طباطبایی می‌گوید: در وراثت خداوند، عنایتی وجود داشته که پس از مرگ انسان‌ها، مالکیّت اعتباری اشیا به او منتقل می‌شود؛ حال آنکه همواره مالک حقیقی همه اشیا است و در حقیقت، انتقالی وجود ندارد. شاید تفسیر میراث درباره خداوند به آن‌چه به ارث برده می‌شود (مایتوارث) بر همین اساس باشد. ممکن است گفته شود: این واژه درباره خداوند، به‌معنای کنایی آن (بقا) به‌کار‌رفته‌است. برخی از آیات، خداوند را وارث آسمان و زمین ﴿وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾، ﴿وَمَا لَكُمْ أَلَّا تُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُولَئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾ و برخی وارث انسان ﴿وَإِنَّا لَنَحْنُ نُحْيِي وَنُمِيتُ وَنَحْنُ الْوَارِثُونَ﴾، ﴿إِنَّا نَحْنُ نَرِثُ الْأَرْضَ وَمَنْ عَلَيْهَا وَإِلَيْنَا يُرْجَعُونَ﴾، ﴿وَنَرِثُهُ مَا يَقُولُ وَيَأْتِينَا فَرْدًا﴾، ﴿وَكَمْ أَهْلَكْنَا مِنْ قَرْيَةٍ بَطِرَتْ مَعِيشَتَهَا فَتِلْكَ مَسَاكِنُهُمْ لَمْ تُسْكَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلَّا قَلِيلًا وَكُنَّا نَحْنُ الْوَارِثِينَ﴾ معرّفی می‌کنند و در آیه‌ ﴿وَزَكَرِيَّا إِذْ نَادَى رَبَّهُ رَبِّ لَا تَذَرْنِي فَرْدًا وَأَنْتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ﴾ از زبان زکریا(ع) بهترین وارث‌ها نامیده شده است.

وراثت بهشت

در آیاتی از قرآن، وراثت بهشت مطرح شده است که گویا کاربرد وراثت در این باره، بلکه درباره کتاب آسمانی و حتّی زمین در بعضی موارد، مجازی است. از آنجا که قوام وراثت، به انتقال مِلک از شخصی به شخص دیگر است و این معنا در این موارد صحّت ندارد؛ بدین سبب، عدّه‌ای از مفسّران برای به ارث بردن بهشت، توجیهاتی را بیان کرده‌اند. در روایتی آمده است که در بهشت، برای همه انسان‌ها جایگاهی وجود دارد و اگر کسی از اهل آتش باشد، دیگران وارث جایگاهش می‌شوند.

در برخی آیات، بهشت، پاداش ایمان و عمل صالح ﴿وَنَزَعْنَا مَا فِي صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا لِهَذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلَا أَنْ هَدَانَا اللَّهُ لَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ وَنُودُوا أَنْ تِلْكُمُ الْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾، ﴿أُولَئِكَ هُمُ الْوَارِثُونَ﴾، ﴿الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾، ﴿وَتِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتِي أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾ و در برخی دیگر، میراث پرهیزکاران دانسته شده است ﴿تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتِي نُورِثُ مِنْ عِبَادِنَا مَنْ كَانَ تَقِيًّا﴾، ﴿وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَأَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشَاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ﴾، و در یک مورد از زبان ابراهیم(ع) تقاضای وراثت بهشت شده است ﴿وَاجْعَلْنِي مِنْ وَرَثَةِ جَنَّةِ النَّعِيمِ﴾.

وراثت زمین

بعضی آیات، زمین یا بخشی از آن را میراث دانسته، مستضعفان ﴿وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنَى عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ بِمَا صَبَرُوا وَدَمَّرْنَا مَا كَانَ يَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَقَوْمُهُ وَمَا كَانُوا يَعْرِشُونَ﴾، ﴿وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ﴾، بندگان صالح ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾، بنی‌اسرائیل ﴿كَذَلِكَ وَأَوْرَثْنَاهَا بَنِي إِسْرَائِيلَ﴾ یا گروهی از انسان‌ها را ﴿أَوَلَمْ يَهْدِ لِلَّذِينَ يَرِثُونَ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ أَهْلِهَا أَنْ لَوْ نَشَاءُ أَصَبْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَنَطْبَعُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ﴾، ﴿قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اسْتَعِينُوا بِاللَّهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ﴾، ﴿كَذَلِكَ وَأَوْرَثْنَاهَا قَوْمًا آخَرِينَ﴾ وارثان آن معرّفی می‌کنند، و در یک مورد، سرزمین و اموالِ اهل‌کتاب را میراث مؤمنان قرار داده‌اند ﴿وَأَوْرَثَكُمْ أَرْضَهُمْ وَدِيَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضًا لَمْ تَطَئُوهَا وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرًا﴾.

وراثت کتاب آسمانی

مقصود از وراثت کتاب آسمانی، بقای آن، میان اقوام و نسل‌های بعد، به منظور عمل به آن و انتفاع از آن است. گرچه آیات، به کتاب خاصّی تصریح و اغلب، وارث‌ها را مشخّص نکرده‌اند، از قراین استفاده می‌شود که در آیات ﴿فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْكِتَابَ يَأْخُذُونَ عَرَضَ هَذَا الْأَدْنَى وَيَقُولُونَ سَيُغْفَرُ لَنَا وَإِنْ يَأْتِهِمْ عَرَضٌ مِثْلُهُ يَأْخُذُوهُ أَلَمْ يُؤْخَذْ عَلَيْهِمْ مِيثَاقُ الْكِتَابِ أَنْ لَا يَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ وَدَرَسُوا مَا فِيهِ وَالدَّارُ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾، ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْهُدَى وَأَوْرَثْنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ الْكِتَابَ﴾، مقصود از کتاب، تورات و منظور از وارث‌ها، بنی‌اسرائیل است. آیه‌ ﴿شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ﴾ از تردید وارثان کتاب آسمانی درباره حقّانیّت آن سخن می‌گوید و سرانجام در آیه‌ ﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ وَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ﴾ وارثان قرآن را جمعی از بندگانِ برگزیده معرّفی می‌کند.

وراثت در ادیان و اقوام گذشته

از کهن‌ترین سنن میان انسان‌ها، مسأله تملّک دارایی شخصِ در گذشته است که گویا از نخستین روزهای زندگی اجتماعی (خانوادگی) بشر و پذیرش مالکیّت شخصی وجود داشته و در طول تاریخ، سیر تحوّل و تکامل را پیموده است. از‌چگونگی تغییر و تحوّل ارث در امّت‌های بدوی، آگاهی چندانی در دست نیست؛ ولی قدر مسلّم این است که ضعیفان و زنان را از ارث محروم می‌کردند و کودکان و زنان مانند حیوان و کالا بودند. وراثت در بعضی امّت‌های متمدّن، مانند روم، یونان، هند، مصر، و ایران، مشابه جوامع بدوی بود که به زنان و کودکان ارث نمی‌دادند.

تأیید این امرِ فطری (ارث) از سوی ادیان الهی طبیعی است؛ برای مثال، تورات در سِفْر‌ اعداد، به وجود ارث در دین یهود تصریح کرده‌ است. گرچه در انجیل‌های موجود، از وراثت سخنی به‌میان نیامده؛ از قول حضرت مسیح(ع) آمده است که من نیامده‌ام چیزی از احکام تورات را تغییر دهم. قاموس کتاب مقدس نیز به وجود توارث در مسیحیّت اشاره دارد. قرآن نیز در خصوص وجود این سنّت در ادیان الهی به دو‌مورد اشاره می‌کند: یکی ارث بردن سلیمان(ع) از داوود: ﴿وَوَرِثَ سُلَيْمَانُ دَاوُودَ﴾ و دیگری، درخواست وارث از جانب زکریّا(ع): ﴿وَإِنِّي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِنْ وَرَائِي وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا﴾، ﴿يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا﴾، ﴿هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ﴾، ﴿وَزَكَرِيَّا إِذْ نَادَى رَبَّهُ رَبِّ لَا تَذَرْنِي فَرْدًا وَأَنْتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ﴾.

اسلام و وراثت

درباره ارث آیات متعدّدی نازل شده است که در بین آیات الاحکام، عدد قابل توجّهی به‌شمار می‌آید. برخی از آیات به بیان ارث‌هایی که اسلام آنها را نفی کرده، پرداخته، برخی دیگر، احکام ارث را در اسلام بیان می‌کنند و پاره‌ای از آیات به مباحث جانبی آن نظر‌ دارند.

وراثت‌های نسخ شده

اعراب جاهلیّت مانند بیش‌تر ملّت‌های کهن نظیر رومی‌ها، یونانی‌ها، هندی‌ها، مصری‌ها و چینی‌ها زنان و ناتوانان را از ارث محروم می‌دانستند و ازطرف دیگر، به فرزند خوانده و کسی که با او پیمان حمایت می‌بستند، ارث می‌دادند.

به ارث بردن نکاح همسران

بر اساس سنّت اعراب جاهلیّت، نکاح همسر متوفّا به ارث می‌رفت در نتیجه، وارثحق داشت که با او بدون مهر ازدواج کند یا او را به ازدواج دیگری درآورد و مهرش را تصاحب کند و گاهی نیز صرفاً منتظر مرگش می‌ماند تا از او ارث ببرد. در مردود بودن چنین توارثی از نظر اسلام جای هیچ‌گونه تردیدی نیست. بیش‌تر مفسّران، آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ كَرْهًا وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا﴾ را به این مسأله مربوط می‌دانند. در تفاسیر شیعه و سنی آمده است: پس از مرگ ابوقیس، پسرش نکاح نامادری خود را به ارث برد؛ امّا نه با او ازدواج کرد و نه به او نفقه می‌داد. آن زن به پیامبر(ص) شکایت کرد که آیه پیش گفته در این باره نازل شد. در تفسیر قمی، ابی‌الجارود از امام باقر(ع) نقل می‌کند که آیه ﴿وَلَا تَنْكِحُوا مَا نَكَحَ آبَاؤُكُمْ مِنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَمَقْتًا وَسَاءَ سَبِيلًا﴾ درباره همسر ابوقیس، و آیه‌ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ كَرْهًا وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا﴾ درباره گروهی از زنان که نکاح آنها به ارث رسیده بود، نازل شد. برخی معتقدند که آیه‌ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ كَرْهًا وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا﴾ با توجّه به قید ﴿كَرْهًا﴾، درصدد نهی از ممانعت ورثه از ازدواج همسران متوفّا به منظور ارث بردن از آنها و آیه ﴿وَلَا تَنْكِحُوا مَا نَكَحَ آبَاؤُكُمْ مِنَ النِّسَاءِ﴾ برای منع ارث بردن نکاح است؛ چرا‌که ازدواج بدون مهر با همسران متوفّا دائم با‌اکراه همراه نبوده است؛ چنان‌که نمی‌تواند حکم به حرمت، به فرض اکراه منحصر باشد؛ امّا به‌نظر می‌رسد که قید کرهاً مانع از نظر آیه به سنّت جاهلیت نباشد؛ چون سنّت بر ازدواج نبوده؛ بلکه بر ولایت وارث بر آن و عدم اختیار همسر متوفّا بوده است و طبیعی است که سلب اختیار، به‌طور دائم اکراهی است. گروهی از مفسّران نیز آیه‌ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّسَاءَ كَرْهًا وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا﴾ را در مقام نهی ازدواج با زنی، به منظور بردن ارث از‌ او می‌دانند. در قسمت دوم آیه ﴿وَلَا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ مَا آتَيْتُمُوهُنَّ﴾ نیز اختلاف شده، و ظاهرترین معنا این است که بر همسران خود سخت نگیرید تا از قسمتی از مهرشان گذشته، تقاضای طلاق خلع کنند؛ چون عضل در لغت، به‌معنای سخت‌گیری است؛ اگر چه فیومی و شیخ طوسی، عضل در زنان را به منع از ازدواج تعریف کرده‌اند و شاید به همین جهت، گروهی از مفسّران، آیه پیشین را به ارث بردن نکاح همسران مربوط می‌دانند. طبری آیه را این‌گونه تفسیر کرده است که نباید وارث‌ها برای به‌دست آوردن مالی که به‌صورت مهریّه همسران داده شده است آنان را از ازدواج منع کنند تا پس از مرگشان آن را به ارث برند..

ارث فرزند خوانده

از سنّت‌های موجود میان عرب و دیگر اقوام، آن بود که فرزند خوانده، همچون فرزندان خانواده، حقوق فرزندی داشت و مانند فرزند حقیقی ارث می‌برد. این سنّت بین مسلمان‌ها نیز وجود داشته، آیاتی از قرآن با کنایه یا تصریح از فرزند خواندگی زید برای پیامبر(ص) خبر می‌دهد ﴿وَإِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَأَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَّهَ وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ فَلَمَّا قَضَى زَيْدٌ مِنْهَا وَطَرًا زَوَّجْنَاكَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْوَاجِ أَدْعِيَائِهِمْ إِذَا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَرًا وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا﴾، ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾؛ امّا بر وقوع آن پس از بعثت و مشتمل بودن آن بر توارث، دلالتی ندارند.

در روایتی آمده که پیامبر(ص) قریش را بر فرزند خواندگی زید و بر ارث بردن از یک‌دیگر شاهد گرفت. ازاین روایت استفاده می‌شود که مسأله فرزند خواندگی پس از اسلام نیز وجود داشته و توارث، از آثار آن بوده است. بر اساس نقل برخی از مفسّران، مقصود از ﴿عَقَدَتْ أَيْمَانُكُمْ﴾ در آیه‌ ﴿وَلِكُلٍّ جَعَلْنَا مَوَالِيَ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَالَّذِينَ عَقَدَتْ أَيْمَانُكُمْ فَآتُوهُمْ نَصِيبَهُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدًا﴾پیمان فرزند خواندگی است یا اطلاق آن، پیمان فرزندخواندگی را شامل می‌شود؛ البتّه با نزول آیات ﴿مَا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَكُمُ اللَّائِي تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِكُمْ وَمَا جَعَلَ أَدْعِيَاءَكُمْ أَبْنَاءَكُمْ ذَلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْوَاهِكُمْ وَاللَّهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ يَهْدِي السَّبِيلَ﴾، ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾، که در آنها فرزند حقیقی بودن پسرخوانده نفی شده: ﴿وَمَا جَعَلَ أَدْعِيَاءَكُمْ أَبْنَاءَكُمْ﴾ و ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ﴾، آثار آن، از‌جمله توارث ابطال‌ شد.

ارث به سبب پیمان حمایت

در میان اعراب جاهلیّت، کسانی‌ که توان حمل سلاح و دفاع را نداشتند، ارث نمی‌بردند و از‌ طرف دیگر، یک‌ ششم دارایی متوفّا به هم‌پیمان و هم قسم او ارث می‌رسید. به نظر گروهی از مفسّران، آیه ﴿َ وَالَّذِينَ عَقَدَتْ أَيْمَانُكُمْ فَآتُوهُمْ نَصِيبَهُمْ﴾، به این معنا اشاره دارد. دلالت آیه بر ارث به‌سبب پیمانِ حمایت، مبتنی بر چند امر است:

1. مقصود از نصیب، سهم ارث باشد؛ چنان‌که بسیاری از مفسّران گفته‌اند؛
2. منظور از عقد، خصوص پیمان حمایت یا تمام پیمان‌های موجب ارث باشد؛
3. جمله ﴿َ وَالَّذِينَ عَقَدَتْ أَيْمَانُكُمْ فَآتُوهُمْ نَصِيبَهُمْ﴾، خود، جمله‌ای مستقل باشد که به جمله‌ پیشین عطف شده است. در این صورت، معنایش چنین می‌شود: و کسانی‌ که با آنها پیمان حمایت بسته‌اید، سهمشان= ‌میراثشان را بپردازید. با این تفسیر، ارث به جهت پیمان حمایت، ثابت می‌شود؛ البتّه برخی از مفسّران، این سه امر را نمی‌پذیرند.

بیش‌تر مفسّران معتقدند که این آیه، با آیات دیگری نظیر ﴿وَالَّذِينَ آمَنُواْ مِن بَعْدُ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ مَعَكُمْ فَأُولَئِكَ مِنكُمْ وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ نسخ شده است و شوکانی می‌گوید: بعضی صدر آیه ﴿وَلِكُلٍّ جَعَلْنَا مَوَالِيَ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ﴾ را ناسخ ذیل و بعضی ذیل را ناسخ صدر قرار داده‌اند؛ امّا بعضی از‌ جمله حنفیّه، به عدم نسخ معتقدند. از آنجا که قوام نسخ به تنافی و عدم امکان جمع است و از‌ طرف دیگر، جمع بین صدر و ذیل این آیه و جمع بین این آیه با دیگر آیات ممکن است، شبهه نسخ مرتفع می‌شود؛ (چون آیه‌ ﴿ وَالَّذِينَ آمَنُواْ مِن بَعْدُ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ مَعَكُمْ فَأُولَئِكَ مِنكُمْ وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ و ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُوا الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلاَّ أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُم مَّعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا﴾ مفادش اولویّت خویشاوندان بر غیر آنها است و با وجود آنها، دیگری ارث نخواهد برد؛ امّا اگر خویشاوندی وجود نداشته باشد، این آیات ارث دیگران را نفی نمی‌کنند) و آیه مورد بحث، اصل ارث را ثابت می‌کند و بر جایگاه آن درباره ارث‌های دیگر دلالتی ندارد.

ارث به سبب پیمان برادری و هجرت

بیش‌تر مفسّران معتقدند که پس از اجرای پیمان برادری از سوی پیامبر(ص) بین مهاجران و انصار، برادری دینی ملاک وراثت شد. بر این اساس، خویشان مهاجر که در مکّه بودند، از مهاجران ارث‌ نبرده، میراث آنها به انصار و افرادی که با آنها پیمان برادری بسته بودند، منتقل می‌شد و آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا وَإِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ را شاهد بر این مدّعا ذکر می‌کنند؛ امّا بعضی از مفسّران با توجّه به فاصله کوتاهی که بین جعل این ارث و نسخ آن وجود دارد، معتقدند: مقصود از ولایت در آیه مذکور، کمک و یاری و مانند اینها است و نمی‌توان آن را بر ارث حمل‌ کرد، مگر اینکه بر اراده ارث از آن، اجماع وجود داشته باشد؛ علاوه بر اینکه ظاهر آیه ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُوا الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلاَّ أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُم مَّعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا﴾ درصدد نفی ارث مهاجران با وجود ارحام است. از حدیث منقول از امام باقر(ع) استفاده می‌شود که مصادیق پیمان برادری، متعدّد، و موضوع ارث نخستین پیمان بوده است.

جایگاه تشریع ارث

گرچه بر تمام اموالی که از شخص متوفّا باقی می‌ماند، به اتّفاق امّت، ارث گفته می‌شود ولی مخارج تجهیز، پرداخت بدهی (شخصی و الهی مانند خمس و زکات) و عمل به وصیّت، پیش از انتقال ارث به وارث، صورت می‌گیرد؛ البتّه کافر بودن، عبد بودن و نیز قاتل مورث بودن، از موانع ارث و موجب حرمان وارث از ارث است.

در آیات ﴿يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَإِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾، ﴿وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ﴾، پس از بیان ارث فرزندان و پدر و مادر می‌فرماید: ﴿مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ﴾. براساس این عبارت، پس از عمل به وصیّت میّت و پرداخت بدهکاری او، نوبت به ارث می‌رسد. ذیل آیه‌ ﴿وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ﴾ پس از بیان ارث خواهر و برادر می‌فرماید: ﴿مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ﴾. مفسّران گفته‌اند: مقصود از وصیّت و دَیْن مضارّ، وصیّت به بیش از ثلث یا اقرار دروغین به دَیْن یا محروم کردن بعضی ورثه از ارث است .

از نظر امامیّه، آیه‌ ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ﴾ بر جواز وصیّت برای وارث دلالت می‌کند. چون شکّی نیست که پدر و مادر در رتبه اوّل وارثان قرار داشته، کسی مانع از ارث آنها نیست. در عین حال، آیه از وصیّت برای آنها سخن می‌گوید؛ امّا اهل‌سنّت معتقدند که وصیّت برای وارث جایز نیست و آیه مذکور و آیات دیگر، نظیر ﴿وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِيَّةً لِأَزْوَاجِهِمْ مَتَاعًا إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْرَاجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِي مَا فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ با آیات ارث نسخ شده‌اند؛ ولی چون هیچ‌گونه تنافی بین آیات ارث و این آیه وجود ندارد، نسخ بیوجه است؛ بدین سبب، بعضی از اهل‌سنّت نیز به عدم نسخ قائل شده‌اند و بر فرض التزام به نسخ باید گفت: وجوب وصیّت، نسخ شده و استحباب آن باقی است. گفته می‌شود عالمان متأخّر اهل‌سنّت از قول به عدم جوازِ وصیّت برای وارث عدول کرده، به جواز قائل شده‌اند.

اهمیت فراگیری احکام ارث و عمل به آن

اهمّیّت دانستنِ احکام ارث در اسلام به‌حدّی است که از آن به "نصف علم" تعبیر و به آن سفارش شده، و به‌صورت علمی مستقل به نام "علم الفرائض" در آمده است. این اصطلاح، از آیات ﴿لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ نَصِيبًا مَفْرُوضًا﴾ و روایات گرفته شده‌است. از‌ جمله اموری که بر اهمّیّت ارث دلالت دارند، عبارت‌اند از: ثواب عمل به این احکام ﴿تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾.، بزرگی گناه تجاوز به ارث ﴿وَآتُوا الْيَتَامَى أَمْوَالَهُمْ وَلَا تَتَبَدَّلُوا الْخَبِيثَ بِالطَّيِّبِ وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَهُمْ إِلَى أَمْوَالِكُمْ إِنَّهُ كَانَ حُوبًا كَبِيرًا﴾.، و انذار از آن ﴿وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُهِينٌ﴾، تنوّع کیفر تجاوز و نیز نوع کیفرها. به‌سبب اهمّیّت ویژه ارث یتیم، کیفرهای خاصّی (افزون بر کیفرهای عام تجاوز به ارث)، برای تجاوز به آن در نظر گرفته شده است. ﴿وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُهِينٌ﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا﴾ آیه‌ ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا﴾ کیفر تجاوز به مال یتیم را خوردن آتش و داخل شدن در جهنم بیان می‌کند. به عقیده مفسّران، ﴿يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا﴾ کنایه از هرگونه تصرّف غاصبانه و اتلاف است که اراده چنین تصرّفی از کلمه "أکل" در زبان فارسی نیز رایج است. طبق ظاهر آیه، خوردن ظالمانه مال یتیم، به حقیقت، خوردن آتش است؛ چنان‌که طبق مفاد روایتی در روز قیامت، شعله‌های آتش دهان خورندگان مال یتیم را پر می‌کند. آیه‌ ﴿وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُهِينٌ﴾ خلود در آتش را برای متجاوزان به ارث یتیم می‌داند. برخی مفسّران معتقدند: این آیه، همه متجاوزان به ارث را دربر می‌گیرد؛ ولی خلود درباره مسلمانان، به‌معنای بقای طولانی در آتش است (معنای کنایی). قرآن، پس از سرزنش وابستگی به دنیا و برشمردن نمونه‌هایی از آن، به خوردن میراث ضعیفان اشاره می‌کند: ﴿وَتَأْكُلُونَ التُّرَاثَ أَكْلًا لَمًّا﴾. مقصود از ﴿أَكْلًا لَمًّا﴾ این است که نصیب خود و دیگران را می‌خورند؛ چون "لمّ" در لغت، به‌معنای "جمع" یا "جمع شدید" است. برخی آیه را با توجّه به آیات پیشین، در ارث یتیم منحصر دانسته‌اند؛ البتّه ممکن است با توجّه به روش جاهلیّت، خصوص ارث زنان و ضعیفان منظور باشد. آیه در ادامه، به شدّتِ عذاب آن در قیامت اشاره می‌کند: ﴿فَيَوْمَئِذٍ لَا يُعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ﴾، ﴿وَلَا يُوثِقُ وَثَاقَهُ أَحَدٌ﴾ از اینکه عذاب بر مجموع گناهانی که یکی از آنها تجاوز به ارث یتیم است، مترتّب شده، اهمّیّت ارث فهمیده می‌شود؛ به‌ویژه بنابراینکه آیات ﴿وَتَأْكُلُونَ التُّرَاثَ أَكْلًا لَمًّا﴾، ﴿وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا﴾ را تفسیر آیات ﴿كَلَّا بَلْ لَا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ﴾، ﴿وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ﴾ بدانیم؛ چون در این صورت، فقط دو صفتِ "تجاوز به ارث یتیم" و "محبّت زیاد به مال"، موجب چنین عذابی خواهد شد.

احکام کلی ارث

موجبات ارث نسب، سبب، ولا)

موجبات ارث دراسلام، خویشاوندی نسبی و سببی (پیوند زناشویی) است و اگر کسی وارث نسبی و سببی نداشته باشد، امام وارث او است

ارث خویشاوندان نسبی (ارحام)

از‌ نظر احکام ارث اسلامی، با وجود ارحام، به دیگران (به‌جز زن یا شوهر) ارث نمی‌رسد. عالمان اهل‌سنّت، کلّیّت آن را نپذیرفته و آن را به عصبه (خویشاوندان پدریِ میت) محدود کرده‌اند؛ امّا از نظر امامیّه، این حکم به‌طور مطلق ثابت است. آیه ﴿ وَالَّذِينَ آمَنُواْ مِن بَعْدُ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ مَعَكُمْ فَأُولَئِكَ مِنكُمْ وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾، ﴿ النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُوا الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلاَّ أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُم مَّعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا﴾، بر این معنا دلالت دارد. گروهی از مفسّران شیعه به تبع امامان معصوم(ع) بر ردّ تعصیب، به این آیه استدلال کرده‌اند. دلالت آیه بر تقدّم ارحام بر غیر ارحام و نیز تقدّم بعضی از ارحام بر بعضی دیگر روشن است؛ ولی در تعیین ملاک آن صراحتی نداشته، تناسب حکم و موضوع و قراین دیگر، بر تقدّم قرابت نزدیک‌تر بر قرابتِ دورتر دلالت دارد.

برخی مفسّران به این دلالت تصریح کرده‌اند و روایاتی نیز از معصومان(ع) بر آن وارد شده‌است. جمعی از مفسّران، شأن نزول این آیه را نسخ ارث بر اساس پیمان حمایت یا برادری و‌... دانسته، و برخی گفته‌اند: آیه، بعضی از ارحام را بر بعضی دیگر ترجیح داده است؛ ولی مشخّص نکرده که مقصود از این بعض، چه کسانی هستند و چون در ذیل آیه فرموده: این حکم در کتاب خدا یعنی قرآن ثابت است و آن‌چه قرآن در آیات دیگر بر آن دلالت می‌کند "ارث عصبه" است، این آیه نیز بیش از آن را نمی‌فهماند. این سخن از جهاتی قابل مناقشه است: اوّلا مفسّران در تفسیر "کتاب"اختلاف کرده، بعضی مقصود از آن را قرآن و بعضی، لوح محفوظ یا حکم خدا دانسته‌اند؛ ثانیاً هیچ مانعی از انعقاد اطلاق برای "اولُوا الاَرحامِ بَعضُهم اَولی بِبعض" وجود نداشته، مقتضای اطلاق، اراده همه خویشاوندان است و بر فرض که در جای دیگر، اراده خصوص عصبه شده باشد، مانع از انعقاد این اطلاق نخواهد‌بود؛ بدین سبب، برخی از اهل‌سنّت نیز به‌این اطلاق تصریح کرده‌اند؛ ثالثاً تقیید حکم‌ارث ارحام به خصوص عصبه، خالی از اشکال نیست.

گروهی از مفسّران، مقصود از اولویّت ارحام را در ارث منحصر ندانسته، به اطلاق لفظ ﴿أَوْلَى﴾ تمسّک کرده‌اند؛ امّا عدّه‌ای اعتقاد دارند که در موارد دیگر غیر ارحام نیز حکم ارحام را دارد.

ارث زنان و ضعیفان

پس از تشریع ارث به جهت برادری و ارث ارحام و نزول آیات نخست سوره نساء، زمینه تصریح به ارث زنان و ضعیفان فراهم شده است. طبق آیه‌﴿لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ نَصِيبًا مَفْرُوضًا﴾ برای هر یک از مردان و زنان از اموالی که پدر و مادر و خویشاوندان از خود بر جای می‌گذارند، سهمی است. از تکرار عبارت ﴿نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ﴾ و از عبارت ﴿مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ﴾ و ﴿نَصِيبًا مَفْرُوضًا﴾، تأکید در این حکم استفاده می‌شود. مقصود از رجال، جنس مذکر و مقصود از نساء، جنس مؤنث، اعمّ از کوچک و بزرگ است. نقض فخر رازی در کلّیّت این حکم به این است که اوّلا منظور از نصیب مفروض، سهم مقدّر است که چنین سهمی برای همه ارحام وجود ندارد و ثانیاً اقربون صفت تفضیلی است و فقط نزدیک‌ترین خویشاوندان، یعنی پدر و مادر و فرزند را دربرمی‌گیرد که ذکر ﴿الْأَقْرَبُونَ﴾ پس از ﴿الْوَالِدَانِ﴾، ذکر عام بعد از خاص‌ است. این گفته مخدوش است؛ چون اوّلا "فرض" به‌معنای ثبوت است؛ چنان‌که زمخشری و خود فخر رازی به آن اشاره کرده‌اند و سیوطی، دو روایت نقل کرده که در آنها مفروض به معلوم تفسیر شده است. بعضی، ﴿ نَصِيبًا مَفْرُوضًا﴾ را به تملّک قهری (غیر‌ اختیاری) تفسیر کرده‌اند که شاید مورد پذیرش اکثریّت باشد. ثانیاً اگر "مفروض" به‌معنای مقدّر باشد، مفهوم مقدّر، سهم همه خویشان را شامل می‌شود. این نکته را از موارد کاربرد این کلمه در قرآن می‌توان استفاده کرد؛ زیرا در موارد استعمال این مادّه، تعیین به‌صورت نسبت که مدّعای فخر رازی است، وجود ندارد؛ بدین جهت، جصّاص با وجود اینکه مفروض را به مقدّر معنا کرده، به شمول آیه درباره ارث همه خویشان تصریح کرده‌است. اشکال دوم نیز مخدوش است و اقربون عرفاً غیر پدر و مادر و فرزند را نیز شامل می‌شود؛ بنابراین کم‌تر مفسّری در عموم آیه مناقشه کرده‌است. شاید وجه نا تمامی اشکال این باشد که اگر صفت تفضیلی به صیغه مفرد به‌کار رود، بر برتری صاحب وصف بر دیگران دلالت می‌کند؛ یعنی کسی که به این صفت متّصف شده است، باید بالاترین مرتبه وصف را داشته باشد؛ امّا اگر به صیغه جمع به‌کار رود، بر برتری نسبی دلالت‌ می‌کند.

بعضی احتمال داده‌اند که ﴿الْوَالِدَانِ﴾، اجداد را هم شامل شود. از عبارت برخی لغویان استفاده می‌شود که ﴿الْأَقْرَبُونَ﴾ و اقربا از نظر سعه مفهومی مشابه یک‌دیگرند و بعضی گفته‌اند: انتخاب لفظ اقربون به جای اقربا، به تقدّم قرابتِ‌ نزدیک بر قرابتِ دور در ارث اشعار دارد و بعضی به دلالت آیه بر علّیّت قرابت بر توارث تصریح کرده‌اند. این آیه با توجّه به عمومیّتش برای همه وارث‌ها و مورّث‌ها و تأکید و تصریح به ارث زنان، بر ارث بردن همه ارحام دلالت دارد که برخی از عالمان اهل‌سنّت به این دلالت، اعتراف کرده‌اند. آیه بر ارث بردن از پیامبران نیز دلالت می‌کند. در تفسیر قمی آمده است: این آیه، با آیات ﴿يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَإِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾، ﴿وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ﴾ نسخ شده است که گویا مقصود از نسخ، رفع اجمال باشد. آیه‌ ﴿وَلِكُلٍّ جَعَلْنَا مَوَالِيَ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَالَّذِينَ عَقَدَتْ أَيْمَانُكُمْ فَآتُوهُمْ نَصِيبَهُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدًا﴾ به اجمال بر ارث بردن ضعیفان و زنان دلالت می‌کند. این آیه که پس از آیات تفصیلی ارث ﴿يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَإِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾، ﴿وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ﴾ آمده، بنا به نظر بعضی مفسّران، اجمالی از آن آیات است. به عقیده مفسّران شیعه و گروهی از مفسّران اهل‌سنّت، مولا به‌معنای وارث و اعمّ از عصبه ذکور از ارحام پدری است. ماوردی و طبرسی، آیات ﴿وَإِنِّي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِنْ وَرَائِي وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا﴾، ﴿يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا﴾ را شاهد بر این مدّعا دانسته و بعضی از روایاتی که اهل‌سنّت نقل کرده‌اند، بر همین امر دلالت می‌کند؛ امّا بیش‌تر اهل‌سنّت، مولا را به عصبه تفسیر کرده‌اند که این تفسیر، افزون بر آنکه در لغت، نمونه‌ای ندارد، مخالف نظر گروهی از عالمان است؛ چون ﴿الْمَوَالِيَ﴾، مترادف ولی است (کسی که کاری را به عهده دارد). بعضی از لغویان به‌کاربرد این واژه درباره مؤنث نیز تصریح کرده‌اند. گویا روایاتی که عالمان اهل‌سنّت در بحث تعصیب به آن استدلال می‌کنند، در این تفسیر دخالت داشته است. به نظر جمعی از مفسّران، آیه‌ ﴿وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾ درباره ارث نازل شده است.

در برخی از تفاسیر آمده است که ام‌سلمه عرض کرد: ای پیامبرِ خدا! ما با مردان به جنگ نمی‌رویم و به ما نصف میراث مردان داده می‌شود. ای کاش ما نیز مانند مردان به جنگ می‌رفتیم و به آن‌چه مردان رسیده‌اند، می‌رسیدیم. برخی مفسّران در تطبیق این آیه بر ارث چنین شبهه کرده‌اند که اکتساب، فعلِ اختیاری است؛ حال آنکه ارث، تملّک قهری به‌شمار می‌رود؛ پس آیه، ارث را شامل نخواهد شد. در پاسخ گفته شده است که گرچه لغویان، کسب و اکتساب را طلب اختیاری معنا کرده‌اند، گفته‌اند که کسب در اصل، "جمع کردن" است و اکتساب را می‌توان اعم گرفت.

احکام تفصیلی ارث

از آیات ﴿لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ نَصِيبًا مَفْرُوضًا﴾، ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُوا الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلاَّ أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُم مَّعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا﴾ و مانند آن، دو حکم کلّی در باب ارث استفاده شده است:

1. همه ارحام (خویشان نسبی) ارث می‌برند؛
2. در ارث بردن، ارحام بر غیر ارحام و همین‌طور ارحامِ نزدیک‌تر بر ارحامِ دورتر مقدّمند.

ارحام میّت براساس دوری و نزدیکی به سه طبقه تقسیم می‌شوند:

1. پدر و مادر و فرزندان که نزدیک‌ترین خویشاوندان (بدون واسطه) هستند؛
2. خواهر و برادر و پدر بزرگ و مادر بزرگ که به واسطه پدر و مادر با میّت مرتبط بوده، در مرتبه دوم قرار دارند؛
3. عمو، عمّه، دایی و خاله که به واسطه پدر بزرگ و مادر بزرگ با میّت مرتبط بوده، در مرتبه سوم قرار‌دارند.

مقتضای آیات کلّی ارث این است که همه افراد این سه طبقه، جزو وارثان به‌شمار می‌آیند؛ امّا با وجود طبقه قبل، نوبت به طبقه بعد نمی‌رسد و افراد هم طبقه، در کنار هم ارث می‌برند. در آیات تفصیلی ارث، برای زن و شوهر سهمی در کنار ارحام قرار داده شده و موجب تخصیص اولویّت ارحام بر غیر‌ارحام است.

بر اساس قواعد اصولی، اطلاق و عموم، حجّت بوده تا وقتی که مقیِّد و مخصِّصی بر آن وارد نشود، قابل استدلال است. هم‌چنین پس از ورود مقیّد و مخصّص، در غیر مورد مقیّد و مخصّص نیز حجّت هستند و در موارد شک در تقیید و تخصیص نیز باید به اطلاق و عموم مراجعه کرد؛ بدین جهت، به آیاتِ پیشین در موارد شک در جعل ارث برای افرادی از ارحام استدلال شده است. به اتّفاق اهل‌سنّت و شیعه، "سنّت" می‌تواند مخصّص و مقیّد قرآن باشد و به نظر شیعه، روایات امامان‌ معصوم(ع) نیز می‌توانند موجب تخصیص و تقیید شوند؛ بنابراین بدون توجّه به روایات نمی‌توان به اطلاق و عموم آیه اخذ کرد.

ارث فرزندان

ارث دختر و پسر

اگر میّت دارای فرزند دختر و پسر باشد، سهم هر پسر برابر سهم دو‌دختر قرار داده شده است: ﴿يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَإِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾. وصیّت خدا به‌معنای امر او به انجام کار و وجوب آن کار است.

اولاد، جمع ولد، و ولد در لغت به‌معنای متولّد‌شده است و دختر و پسر را دربر می‌گیرد. مفسّران نیز به این شمول تصریح کرده‌اند؛ گرچه انکار این شمول به برخی نسبت داده شده که این قول به جهت مخالفت با لغت و اتفاق امّت ضعیف است. آیه مورد نظر، در این عموم صراحت دارد؛ چون پس از ذکر لفظِ اولاد، عبارت ﴿لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً﴾ آمده است که اگر اولاد دختر را در بر نمی‌گرفت، جایی برای این‌سخن نبود.

برخی مفسّران، این کلمه را بر فرزندِ فرزند نیز شامل دانسته‌اند. از ابوحنیفه نقل شده که در‌صورت نبود فرزندِ بدون واسطه، این لفظ، نوه * را دربر خواهد گرفت؛ امّا گروهی از مفسّران، اطلاق آن را بر نوه، مجازی می‌دانند. همه مفسّران اتّفاق دارند که با نبود فرزند بدون واسطه، به فرزندِ فرزند ارث می‌رسد. امامیّه معتقد است که همه نوادگان، با نبود فرزند بدون واسطه ارث می‌برند و سهم ارث آنها معادل سهم کسی است که به واسطه او با میّت مرتبط می‌شوند؛ یعنی به فرزند پسر هر چند دختر باشد، دو سوم و فرزند دختر هرچند پسر باشد، یک‌سوم می‌رسد. اهل‌سنّت معتقد است که فقط نوه پسری ارث برده، سهم ارث او، همان سهم فرزند است؛ یعنی به پسرِ پسر، سهم پسر، و به دخترِ پسر، سهم دختر تعلّق می‌گیرد. برخی که اطلاق لفظِ "وَلَد" را بر فرزندِ فرزند مجاز می‌دانند، می‌گویند: انتخاب لفظ اولاد به‌جای ابنا که فرزند فرزند را نیز شامل می‌شود دلالت می‌کند که سهم ارث یک سهم و دو سهم مخصوص فرزندِ بدون واسطه است.

در ارتباط با آیه مذکور دو بحث دیگر قابل طرح‌است:

1. به اعتقاد بسیاری از مفسّران، عبارت ﴿لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ﴾ بر ابطال منع زنان از ارث اشاره‌دارد. در این عبارت، گویا ارث بردن زن امری مسلّم دانسته شده و خبر داده است که سهم ارث پسر برابر با سهم ارث دو دختر است یا اینکه اصل در تشریع، ارثزن بوده و ارث مرد با مقایسه با آن تشریع شده که در هر دو صورت، خطّ بطلانی بر روش جاهلی تحریم زنان از ارث است. در تأیید این بیان گفته شده: آیات ارث در مواردی نظیر ارث دختر و خواهر، متعرّض ارث زنان به‌طور مستقل شده‌اند؛ امّا هرگاه سخن از ارث مردان بوده، ارث آنها همراه با ارث زنان بیان شده و هیچ گاه به‌طور مستقل به بیان احکام ارث مردان نپرداخته است. گویا با این عبارت، به مردان گفته می‌شود که برای شما سهمی مساوی سهم دو زن کفایت می‌کند و نباید آنها را از ارث محروم کنید. وجوه دیگری نیز در بیان این مدّعا ذکر شده است.
2. همواره این پرسش مطرح بوده که چرا سهم مرد، دو برابر سهم زن قرار داده شده است. با اینکه زن از نظر جسمی از مرد ضعیف‌تر است و امکانات زن در تحصیل مال کم‌تر است؛ پس چگونه به او کم‌تر از مرد ارث داده می‌شود؟

بعضی روایات، علّت این امر را چنین بیان داشته‌اند:

1. هنگام آغاز زندگی مشترک، مرد باید مالی با عنوان مهر بپردازد و زن این مال را تملّک می‌کند؛
2. پس از آغاز زندگی مشترک، تأمین مخارج زندگیزن بر مرد لازم است؛ حال آنکه زن چنین مسؤولیّتی ندارد؛
3. در وضعیّت خاصّی، پرداخت دیه قتل خطایی ارحام بر مرد واجب است؛ ولی زن از چنین حکمی معاف است. اگر از دیگر حکمت‌های این حکم چشم بپوشیم و به همین سه امر توجّه کنیم، به سادگی در می‌یابیم که گرچه سهم ارثزن از سهم ارث مرد کم‌تر است، امّا با توجّه به مخارج غیر قابل پیش‌بینی برای مرد از یک طرف و تأمین مخارج عمومی (نفقه) زن به‌وسیله مرد از‌طرف دیگر، در استفاده از اموال که هدف اصلی از تملّک آنها است، زن سهم بیش‌تری دارد.

در سخنان پیشوایان معصوم به نکات دیگری نیز اشاره شده است؛ به‌طور مثال در حدیثی، یکی از علل‌ این حکم، وجوب جهاد بر مردان بیان شده است. بعضی از مفسّران نیز به نکات دیگری اشاره کرده‌اند. نکته قابل توجّه در بحث، این است که زن همیشه از سهم ارث کم‌تری بر خوردار نبوده؛ بلکه در مواردی، سهمش مساوی مرد (مادر و پدر همراه پسر) و حتّی گاهی بیش‌تر از مرد می‌شود (پدر و مادر همراه زوج) که با توجّه به بعضی از علل مذکور در روایات، در می‌یابیم علّت این حکم در همین مسائل مادّی خلاصه نشده؛ بلکه ملاک و مصالح دیگری دارد و شاید جمله ﴿إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾}} در پایان این آیه به این نکته اشاره داشته باشد که خداوند با توجّه به علم و حکمت بی‌پایانش، احکام را بر اساس مصالح و ملاک‌های‌ واقعی جعل می‌کند و طبیعی است که بشر با علم محدود خویش نمی‌تواند همه ملاک‌های احکام را درک کند..

ارث دختر

اگر فرزند میّت، منحصر به دختر باشد، قرآن برای یک دختر، یک دوم و برای بیش از دو دختر، دو سوم میراث را قرار داده است: ﴿ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَإِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ﴾. این عبارت، سهم دو دختر را مشخّص نکرده و از مفهوم آنکه با دو جمله شرطیّه بیان شده است، استفاده می‌شود که سهم دو دختر، نه یک دوم میراث است و نه دو سوم آن؛ بدین جهت بنابر نقلی، ابن‌عبّاس، سهم آنها را نصف میراث به اضافه یک قیراط قرار داده و با دیگر عالمان که سهم آنها را دو سوم قرار داده‌اند، مخالفت کرده و گفته است: مفهوم آیه با دو سوم قرار دادن سهم دو دختر تنافی دارد؛ امّا بنابر نقلی دیگر، او سهم آنها را یک دوم قرار داده است که این انتخاب ناقض استدلال او بر رد دو سوم است. همه عالمان اسلامی به جز ابن‌عبّاس متفقند که سهم دو دختر نیز دو سوم است و طبیعی است که درباره مفهوم جمله شرطیه ﴿فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ﴾، به تخصیص یا عدم مفهوم ملتزم می‌شوند. بسیاری از عالمان معتقدند که آیه‌ ﴿يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَإِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ سهم دو دختر را دو‌ سوم قرار داده است. گروهی از آنها این حکم را از عبارت ﴿لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ﴾ استفاده کرده‌اند.

در تقریب چنین استفاده‌ای گاهی گفته می‌شود: وقتی سهم پسر برابر با سهم دو دختر باشد، و میّت، یک پسر و یک دختر داشته باشد، مجموع سهام، سه سهم می‌شود که دو سهم آن ارث پسر، و یک سهم آن، ارث دختر است و چون سهم پسر، با سهم دو دختر برابر است، معلوم می‌شود که سهم دو دختر وقتی تنها باشند نیز دو‌سوم است. گاهی گفته می‌شود: وقتی سهم دختر با وجود یک پسر، یک سوم باشد، به طریق اَوْلی سهمش با وجود یک دختر، کم‌تر از یک سوم نخواهد بود و در نتیجه، مجموع سهام دو دختر، دو‌سوم می‌شود. عدّه‌ای از مفسّران، برای استفاده حکم ارث دو‌ دختر، از بعضی روایات در شأن نزول آیه استفاده کرده‌اند. بر اساس نقل بسیاری از مفسّران، آیه در شأن همسر و دو دختر سعدبن ربیع که در اُحُد شهید شد، فرود آمده است. پیامبر(ص) پس از نزول آیه، دو سوم میراث را به دخترها داد؛ البتّه این امر فقط می‌فهماند که آیه، درصدد بیان میراث دو دختر نیز هست؛ امّا چگونگی استفاده از آن را مشخّص نمی‌کند و شاید با توجّه به این شأن نزول بتوان گفت که در آیه، تقدیم و تأخیری وجود دارد و مقصود جدّی این است: ﴿فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ﴾؛ چنان‌که مشابه این بیان، در این حدیث پیامبر(ص) نیز مطرح است: «لا تُسَافِرْ الْمَرْأَةِ سَفَراً فَوْقَ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ إِلَّا وَ مَعَهَا زَوْجُهَا أَوْ ذُو مَحْرَمٍ لَهَا»، و گفته شده، مقصود مسافرت سه روز و بیش‌تر است. بعضی دیگر آن را از آیه‌ای که درباره سهم دو خواهر نازل شده، استفاده کرده و گفته‌اند: وقتی سهم ارث دو خواهر، دو سوم باشد، سهم ارث دو دختر به طریق اَوْلی دو سوم خواهد بود؛ چون آنها به میّت اقرب هستند.

شایان ذکر است که امامیّه با استدلال به آیاتی از قرآن معتقد است که انبیا نیز مانند دیگران اموالشان به فرزندان و دیگر وارثان آنان منتقل می‌شود.

1. اطلاق ﴿يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ﴾ اقتضا دارد که ارث هر میّتی به فرزندان و پدر و مادرش برسد که این اطلاق، پیامبر(ص) را نیز دربرمی‌گیرد؛ بدین جهت، فاطمه (علیها السلام) برای اثبات ارث خود، به این آیه و آیات ﴿وَوَرِثَ سُلَيْمَانُ دَاوُودَ وَقَالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَأُوتِينَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِينُ﴾، ﴿وَإِنِّي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِنْ وَرَائِي وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا﴾، ﴿يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا﴾ تمسّک جست و کسی این دلالت را انکار نکرد. فقط ابوبکر در مقام ردّ آن، به حدیثی تمسّک کرد که طبق آن، پیامبران چیزی به ارث نمی‌گذارند؛ البتّه بعضی از اهل‌سنّت، صدور چنین روایتی را که به امام علی و فاطمه(ع) نرسیده است، بعید شمرده، اجماع را دلیل عدم ارث می‌دانند. امامیّه نیز در تقیید آیه به این حدیث، مناقشه کرده‌اند.
2. بعضی از مفسّران، ذیل آیه‌ ﴿وَوَرِثَ سُلَيْمَانُ دَاوُودَ وَقَالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَأُوتِينَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِينُ﴾ به مسأله ارث از انبیا اشاره کرده و گفته‌اند: این آیه، بر آن دلالت دارد. آیات ﴿وَإِنِّي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِنْ وَرَائِي وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا﴾، ﴿يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا﴾،﴿يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا﴾ و ﴿وَزَكَرِيَّا إِذْ نَادَى رَبَّهُ رَبِّ لَا تَذَرْنِي فَرْدًا وَأَنْتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ﴾ نیز بر این مدّعا دلالت دارند.

ارث پدر و مادر

قرآن، سهم هر یک از پدر و مادر را در‌ صورتی که میّت، فرزند نیز داشته باشد، یک‌ ششم قرار داده است: ﴿وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ﴾ جمله ﴿مِمَّا تَرَكَ﴾ تأکید بر این است که سهم هر یک از پدر و مادر، یک ششم کلّ میراث است، نه یک ششم باقی مانده. بنابر نظر مفسّران اهل‌سنّت، قرآن با این جعل، جواز وصیّت برای آنها را نسخ کرده است چون در بعضی از روایاتی که در شأن نزول این آیه آمده، اشاره می‌کند که پیش از نزول این آیه ارث، مربوط به فرزند، و وصیّت، مربوط به اقربا بود؛ بدین جهت اهل‌سنّت قائل‌اند که وصیّت برای وارث جایز نیست؛ البتّه بنا به نقل برخی، اهل‌سنّت اخیراً به جواز وصیّت برای ورّاث عدول کرده‌اند. المنار نیز به عدم نسخ قائل‌است.

سهم مادر در‌ صورتی که برای میّت، فرزندی نباشد، یک سوم است و باقی‌مانده به پدر می‌رسد: ﴿فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ﴾ چنان‌که در فرض پیشین بیان شد، مقصود، یک سوم از کلّ مال است؛ امّا اهل‌سنّت با استناد به قیاس، با این ظهور مخالفت‌ کرده و در‌صورتی که افزون بر پدر و مادر، زن یا شوهر نیز ارث ببرند، سهم مادر را یک سوم باقی‌ مانده قرار داده‌اند؛ چون اگر مادر، یک سوم تمام مال را مالک شود، سهم پدر کم‌تر از سهم مادر یا کم‌تر از دو برابر آن می‌شود. بعضی در‌ صورتی که وارث زن باشد، برای مادر، یک سوم کلّ مال را قرار داده‌اند. امامیّه، ابن‌عبّاس و ابن‌سیرین در همه صورت‌ها، سهم مادر را یک‌ سوم کل قرار داده‌اند..

ارث زن و شوهر

سهم ارث شوهر از همسرش در‌ صورتی‌ که فرزندی برای همسر نباشد، یک دوم و در‌ صورتی‌ که فرزند داشته باشد، یک چهارم است و سهم ارث زن از شوهرش در‌ صورتی‌ که فرزندی برای شوهر نباشد، یک‌ چهارم و در‌صورتی‌ که فرزند داشته باشد، یک‌ هشتم است: ﴿وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ﴾؛ البتّه مقصود زن و شوهر دائم است و ازدواج موقّت، موجب ارث نمی‌شود. فرزندِ فرزند نیز حاجب زن و شوهر به‌شمار می‌رود.

از آیات ارث درباره ارث زن و شوهر نکاتی استفاده می‌شود:

1. مقصود از فرزند در ارث زن و شوهر، فرزند میّت است؛ پس اگر میّت دارای فرزندی نبود، ولی وارث (زن یا شوهر) فرزند داشت چنین فرزندی موجب تنصیف سهم وارث نمی‌شود و این امر، از آیه مورد بحث استفاده می‌شود؛ چون در‌صورت وفات زن، فرزند را به زن نسبت داده و گفته است: ﴿إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ﴾ و‌ در‌ صورت وفات شوهر، فرزند را به شوهر نسبت داده و گفته است: ﴿إِن لَّمْ يَكُن لَّكُمْ وَلَدٌ﴾.
2. زن و شوهر با همه وارث‌ها ارث می‌برند.حکم مذکور از آیات تفصیلی ارث استفاده می‌شود ﴿يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَإِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾، ﴿وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ﴾ و ﴿يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلَالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَا إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهَا وَلَدٌ فَإِنْ كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِنْ كَانُوا إِخْوَةً رِجَالًا وَنِسَاءً فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾؛ چون نه ارث بردن دیگران به نبودن زن و شوهر، و نه ارث بردن آنها به نبود دیگران مشروط شده است.
3. امامیّه معتقد است که در هیچ وضعی به زن و شوهر کم‌تر از سهم مقرّر داده نمی‌شود و مقتضای اطلاق آیه نیز همین است؛ چون سهام مذکور را به حالت خاصّی مقیّد نکرده است؛ امّا اهل‌سنّت در‌ صورت زیادتی سهام بر مجموع میراث، از سهم زن و شوهر نیز کم می‌کنند.
4. مقتضای اطلاق موضوعیّت زوجیّت برای ارث، این است که به محض عقد نکاح، توارث بین زن و شوهر برقرار شده، همبستر شدن در آن نقشی ندارد؛ امّا بر اساس روایات، اگر ازدواج (عقد‌نکاح) در مرض موت مرد واقع شده باشد، توارث بر همبستر شدن متوقّف است. از‌طرف دیگر، لازمه موضوعیّت، این است که با زوال زوجیّت، توارث لغو شود؛ ولی طبق بیان روایات، در مواردی، توارث، پس از انقطاع زوجیّت نیز برقرار‌است
5. اگر متوفّا بیش از یک همسر داشته باشد، همه آنها به‌طور مساوی در سهم مذکور شریک هستند این حکم نیز از آیه مورد بحث استفاده می‌شود؛ چون اطلاق ﴿وَلَهُنَّ﴾ مورد تعدّد همسر را دربر می‌گیرد.
6. اطلاق آیه بر ارث بردن زن و شوهر از همه اموال یک‌دیگر دلالت دارد؛ امّا امامیّه به‌سبب روایاتی که از اهل‌بیت(ع) رسیده، اطلاق آیه را تقیید کرده، و معتقد است که زن از زمین ارث نمی‌برد .

ارث خواهر و برادر (کلاله)

قرآن در دو آیه، به ارث خواهر و برادر اشاره، و از آنها به کلاله تعبیر کرده است. ﴿وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ﴾ و ﴿يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلَالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَا إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهَا وَلَدٌ فَإِنْ كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِنْ كَانُوا إِخْوَةً رِجَالًا وَنِسَاءً فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ کلاله از ریشه کلل و به‌معنای ثقل و احاطه است. کلاله به معانی گوناگونی تعبیر شده؛ مانند غیر از فرزند و پدر، غیر پدر، غیر فرزند، میت، وارث، میراث و هر سه مورد اخیر؛ ولی امامیّه به تبع اهل‌بیت(ع) آن را به خواهر و برادر تفسیر کرده‌اند و از آیاتی که متعرّض ارث کلاله شده‌اند، غیر از این معنا استفاده نمی‌شود. مفسّران و لغویان در توجیه اطلاق کلاله بر خواهر و برادر با توجّه به‌معنای لغوی آن وجوهی را ذکر کرده‌اند.

ارث خواهر و برادر مادری

سهم ارث خواهر یا برادر مادری هر یک، یک ششم است و اگر بیش از این باشند، سهم مجموع آنها یک‌سوم است که به‌طور مساوی تقسیم می‌کنند: ﴿وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ﴾ به اتّفاق همه مفسّران، این آیه مربوط به کلاله مادری و آیه‌ ﴿يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلَالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَا إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهَا وَلَدٌ فَإِنْ كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِنْ كَانُوا إِخْوَةً رِجَالًا وَنِسَاءً فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ مربوط به کلاله پدری و پدر و مادری است. تقسیم ارث بین کلاله مادری به اتفاق امّت یک‌سان است که آیه نیز بر آن دلالت دارد، چون عبارت ﴿فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ﴾ به شراکت آنها در یک سوم میراث حکم کرده است که اگر تقسیم یک‌سان نبود، می‌بایست سهم هر یک را مشخّص می‌کرد.

از نظر امامیّه، خواهر و برادر در طبقه دوم ارث قرار داشته که با وجود یکی از افراد طبقه نخست (فرزند، فرزندِ فرزند و‌... پدر، مادر) به آنها ارث نمی‌رسد. بعضی، از ذکر جمله ﴿فَإِن كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ﴾ پس از‌ جمله ﴿ فَإِن لَّمْ يَكُن لَّهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ﴾ استفاده کرده‌اند که طبقه برادران، پس از طبقه نخست (فرزند و پدر و مادر) است؛ چون در جمله ﴿فَإِن كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ﴾ وجود برادر را فرض، و در عین حال، وارث‌ها را در پدر و مادر منحصر می‌کند؛ امّا اهل‌سنّت براساس قاعده تعصیب با وجود دختر و دختر پسر و مادر، به برادر و خواهر نیز ارث می‌دهند و گروهی از آنها جد (پدر پدر) را بر خواهر و برادر مقدّم داشته‌اند. نقل شده که ابوبکر، جد را در‌صورت نبود پدر، به منزله پدر قرار داده، با وجود او، به برادر ارث نمی‌داد که در زمان حیاتش کسی با او مخالفت نکرد؛ ولی پس از آن، علی(ع) و زید و ابن‌مسعود با این مسأله مخالفت کردند. نظیر آن در زمان عمر نیز روی داده که ابن‌عبّاس، علّت عدم مخالفتش را هیبت عمر دانسته است با توجّه به این امور، صحّت احکام صادر از سوی خلفا مورد تردید است.

ارث خواهر و برادر پدری و پدر و مادری

قرآن، سهم یک خواهر را نصف میراث و سهم یک برادر را همه میراث قرار داده، می‌فرماید: اگر دو خواهر باشند، سهم آنها ۲ سوم میراث است و در‌صورتی‌که خواهر و برادر باهم باشند، سهم هر برادر، برابر سهم دو خواهر است: ﴿يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلَالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَا إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهَا وَلَدٌ فَإِنْ كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِنْ كَانُوا إِخْوَةً رِجَالًا وَنِسَاءً فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ ارث خواهر و برادر نیز بر نبود فرزند یا فرزند فرزند متوقّف است. به اتّفاق همه عالمان، خواهر و برادر با وجود پدر نیز ارث نمی‌برند. این مطلب از عمر و ابوبکر نیز نقل شده است. امامیّه، مادر را نیز‌ حاجب می‌داند امّا اهل‌سنّت معتقد است که با وجود مادر، آنها نیز ارث خواهند برد.

امامیّه براساس قانون اقربیّت و شدّت قرابت معتقد است که با وجود کلاله پدر و مادری، کلاله پدری ارث نمی‌برد؛ امّا اهل‌سنّت قائل‌اند که گرچه برادر و خواهران پدر و مادری، مانع از برادر و خواهران پدری می‌شوند، خواهر پدر و مادری مانعی برای خواهر پدری نیست. آیه‌ ﴿يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلَالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَا إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهَا وَلَدٌ فَإِنْ كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِنْ كَانُوا إِخْوَةً رِجَالًا وَنِسَاءً فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ فقط ارث خواهر از برادر و برادر از خواهر را بیان داشته، و به حکم ارث خواهر از خواهر و برادر از برادر تصریح نکرده است؛ ولی می‌توان حکم این موارد را نیز از آن به‌دست آورد؛ چون اگر مرد یا زن بودن میّت در ارث تأثیری می‌داشت، باید صورت‌های دیگر را نیز بیان می‌کرد. هم‌چنین از این آیه استفاده می‌شود که ارث کلاله بر نبود پدر و مادر متوقّف است؛ چون اگر با وجود آنها کلاله ارث می‌بردند، بایست سهم ارث آنها را نیز بیان می‌کرد.

ارث پدر‌بزرگ و مادر‌بزرگ

آیات تفصیلی ارث، متعرّض ارث اجداد نشده‌اند؛ امّا به مقتضای آیات کلّی ارث ﴿لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ نَصِيبًا مَفْرُوضًا﴾ در‌صورتی که میّت، فرزند و نوه و پدر و مادر نداشته باشد، به اجداد ارث می‌رسد. در تعلّق ارث به اجداد و چگونگی تقسیم آن، روایات بسیاری از امامان معصوم(ع) وارد شده است. اهل‌سنّت نیز معتقدند که همه اجداد ارث می‌برند و به روایاتی استدلال کرده‌اند. بعضی از آنها در خصوص ارث پدرِ پدر به آیه ﴿وَلِأَبَوَيْهِ﴾ تمسّک کرده‌اند. برخی‌از عالمان امامیّه نیز احتمال داده‌اند که مقصود از ابوان، اعمّ از پدر و مادر‌با‌واسطه و بیواسطه بوده، اجداد را نیز شامل‌می‌شود. از نظر شافعی و مالکی، به پدرِ مادر ارث نمی‌رسد و در‌صورت فقدان صاحبان فرض و عصبه، میراث به بیت المال منتقل می‌شود؛ ولی‌ حنفیّه و حنبلی معتقدند که در‌صورت فقدان صاحبان فرض و عصبه، به پدرِ مادر ارث تعلّق می‌گیرد.

ارث عمو و عمه، دایی و خاله

این گروه نیز مانند اجداد بر اساس آیات کلّی ارث ﴿لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ نَصِيبًا مَفْرُوضًا﴾، ﴿ وَالَّذِينَ آمَنُواْ مِن بَعْدُ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ مَعَكُمْ فَأُولَئِكَ مِنكُمْ وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ در‌ صورت نبودِ وارث نزدیک‌تر، ارث می‌برند. در روایتی، به آیه "اولُوا‌الاَرحام" برای ارث بردن دایی و خاله تمسّک‌شده است. اهل‌سنّت به عمو و پسر عموی پدر و مادری و پدری به‌صورت تعصیب ارث می‌دهند؛ امّا دیگران را جزو ارحام می‌دانند. شافعی و مالکی به آنها ارثی نمی‌دهند و حنبلی و حنفی در‌صورت فقدان صاحبان فرض و عصبه آنها را نیز مشمول‌ارث می‌داند.

حجب حرمان

حجب در لغت، به‌معنای منع است و در اصطلاح فقیهان به ممنوع شدن شخصی از همه یا مقداری از ارث به‌سبب وجود شخصی دیگر اطلاق می‌شود. منع از کلّ ارث، حجب حرمان، و منع از بعض آن، حجب نقصان نامیده می‌شود . به نظر امامیّه، براساس حجب حرمان هر طبقه از ارحام، بر اساس قاعده اقربیّت، طبقه بعدی را از ارث محروم می‌کند. از نظر اهل‌سنّت، قاعده اقربیّت به لحاظ اصناف هر طبقه جریان دارد؛ برای مثال پدر، حاجب پدر و مادر خویش است، نه حاجب پدر و مادر همسرش (مادر میّت)؛ البتّه این حکم در بین مذاهب چهارگانه، اختلافی‌ است.

حجب نقصان

فرزند میّت و در‌صورت فقدانِ فرزند، برادران میّت، حاجب مادر میّت هستند و سهم او را از یک سوم به یک ششم تقلیل می‌دهند. ﴿يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَإِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ نقصان سهم مادر با وجود برادرانِ میّت قطعی است که آیه آن را با صراحت بیان می‌کند؛ امّا در این حکم جهاتی وجود دارد که مورد اختلاف واقع شده است:

1. از آیه استفاده می‌شود که برای نقصان سهم مادر، میّت باید بیش از دو برادر داشته باشد؛ چون اخوة، جمع، و اقلّ جمع، سه است؛ بدین‌جهت از ابن‌عبّاس نقل شده که کم‌تر از سه‌برادر، حاجب نیستند؛ امّا همه عالمان اتّفاق دارند که دو برادر نیز حاجب‌اند.
2. در حاجب بودن خواهران اختلاف است. ابن‌عبّاس در این مسأله نیز به مفهوم آیه ملتزم شده است؛ امّا دیگران، خواهر را نیز حاجب می‌دانند؛ البتّه اهل‌سنّت، دو خواهر یا یک خواهر و یک‌ برادر را نیز حاجب می‌دانند؛ ولی امامیّه، کم‌تر از ۴ خواهر یا یک برادر و دو خواهر را حاجب نمی‌دانند.
3. اگر میّت فرزند نداشته باشد و پدر و مادر هر دو وارث او باشند، سهم مادر، یک سوم خواهد‌ بود: ﴿فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ﴾. براین‌ اساس، حجب مادر به‌ وسیله برادران نیز به‌صورت وراثت پدر و مادر مربوط است؛ چون عبارتِ ﴿فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ﴾ به‌عبارتِ ﴿فَلأُمِّهِ الثُّلُثُ﴾ عطف شده؛ به همین جهت، امامیّه معتقد است که اگر پدر وجود نداشته باشد یا به دلیلی ارث نبرد، حجبی نیز نخواهد بود. اهل‌سنّت معتقدند که در فرض نبود پدر نیز حجب ثابت است. برخی این حکم را به بعضی از شیعه نیز نسبت داده‌اند.
4. آیه در کم شدن سهم مادر در‌صورت وجود برادران صراحت دارد؛ امّا در اینکه مقدار نقصان به چه کسی خواهد رسید، صراحتی ندارد؛ البتّه ظاهر آیه با توجّه به فرض وارث بودن پدر و مادر این است که باقی‌مانده، سهم پدر است که همه عالمان به آن معتقدند؛ امّا ابن‌عبّاس مقدار حجب را یک ششم سهم برادران می‌داند. طبق روایات، چون مخارج زندگی و ازدواج برادران و خواهران به عهده پدر است، خداوند مقدار حجب را ارث پدر قرار داده است.
5. طبق نظر اهل‌سنّت، همه اقسام برادران، حاجب هستند و بنابر نقلی از ابن‌عبّاس، مقدار حجب به خود آنها تعلّق دارد؛ ولی امامیّه معتقدند که برادران مادری حاجب نیستند. تعلیل مذکور نیز چنین اقتضا می‌کند؛ چون به‌طور معمول، مخارج آنها به عهده مادر است؛ بدین جهت در حدیثی از امام صادق(ع) نقل شده که خداوند، کریم‌تر از آن است که خرج مادر را به واسطه فرزندانش زیاد، و میراثش را کم کند.

کیفیت تقسیم ارث

براساس آیات تفصیلی ارث، فرزند و پدر و مادر در مرتبه نخست و خواهر و برادر در مرتبه دوم قرار دارند و زن و شوهر، همراه با همه وارث‌ها ارث می‌برند. سهم بیش‌تر آنها به‌صورت کسری از مجموع میراث بیان شد. اگر سهم مجموع وارث‌ها به‌اندازه کلّ میراث باشد، در تقسیم میراث مشکلی نبوده، به هریک از وارث‌ها به مقدار سهم مقرّر از میراث پرداخت می‌شود؛ به‌طور مثال اگر وارث‌ها به دختر و پسر و پدر منحصر باشند، سهم پدر را که یک ششم میراث است، جدا ساخته، بقیّه را بر اساس سهم هر پسر برابر دو دختر بین فرزندان تقسیم می‌کنیم. همچنین اگر وارثان، بیش از یک دختر و پدر و مادر باشند، به هر یک از پدر و مادر یک ششم و به دخترها دو سوم میراث پرداخت‌می‌شود؛ امّا اگر مجموع سهام بیش‌تر از کلّ میراث (عول) یا کم‌تر از آن (مورد رد و تعصیب) باشد، آیات تفصیلی ارث مشکل تقسیم میراث را برطرف نمی‌کنند؛ چون در‌صورت نخست، تقسیم میراث بر اساس سهام ممکن نبوده، در‌صورت دوم، مقداری از مال باقی می‌ماند؛ پس تقسیم میراث در هر یک از این دو صورت، به دلیلی غیر از آیات سهام نیاز دارد که امامیّه و اهل‌سنّت در آن دلیل و در نتیجه در کیفیّت تقسیم اختلاف دارند و این اختلاف با توجّه به فراوانی موارد، در بسیاری از مسائل ارث منشأ اختلاف شده است.

عول

"عول" در لغت، به کفالت و جور و انحراف از حق و سنگینی تعریف شده است و در اصطلاح، به زیادتی سهام وارث‌ها بر مجموع میراث اطلاق می‌شود. برای نامیدن این زیادتی به عول وجوهی ذکر شده است. امامیّه اعتقاد دارد که عول در سهام، امری غیرممکن است؛ یعنی محال است که خداوند بین دو سوم و یک دوم را در یک میراث جمع کند (فرض دو خواهر و یک شوهر)؛ امّا بیش‌تر اهل‌سنّت، اصل عول را مسلّم گرفته در جستوجوی راه‌حل آن برآمده‌اند. آنها این مسأله (عول) را به مسأله مدیونی که بدهی‌اش بیش از سرمایه‌اش است تشبیه، و براساس حکم آن مسأله، مشکل بحث عول را حل کرده‌اند در کتاب‌های اهل‌سنّت از ابن‌عبّاس و محمّد حنفیّه و داوود و عطا و زین‌العابدین و محمد بن علی‌ بن حسین مخالفت با عول نقل شده است. بنابر روایات متعدّدی که از طریق اهل‌سنّت نقل شده، نخستین کسی که در سهام به عول قائل شده، عمر بوده که رفع مشکل را به تقسیم نقص، بر تمام سهام دانسته است. گفته شده: اگر او کسی را که خدا مقدّم داشته، مقدّم می‌داشت، سهام، از میراث زیادتر نمی‌شد. در روایتی آمده است: وقتی مشکل عول پیش آمد، عمر * با اعتراف به جهل درباره حکم الهی آن، به ایراد نقص بر همه سهام و تقسیم میراث به تناسب سهام حکم کرد.

مستند اهل‌سنّت در این مسأله، چیزی جز فعل عمر نیست؛ بدین سبب ابن‌شهاب زهری می‌گوید: اگر فعل عمر نبود، کلام ابن‌عبّاس، شایسته متابعت و اجماع امّت بر آن بود. التزام به عول از جهاتی قابل تأمّل است:

1. قائل این حکم، از حکم خدا اظهار بی‌اطّلاعی کرده و به‌طور تلویحی فهمانده است که خدا بعضی از وارث‌ها را بر بعضی دیگر مقدّم داشته و عولی وجود ندارد؛ پس چرا برای به‌دست آوردن حکم واقعی، فحص و تأمّل بیش‌تری نشد و برای دست‌یابی به حکم واقعی، از امام علی(ع) استفاده نکردند؛ در‌حالی‌که طبق بیان پیامبر(ص)، او داناترین مردم به سنّت است.
2. ابن‌عبّاس در بطلان عول بسیار قاطع و جدّی بوده، طبق نقلی، خواستار مباهله با قائلان عول در کنار رُکن شده، علّت عدم مخالفت با عمر را در زمان حیاتش هیبت او دانسته است. در زمان ابوبکر نیز کسی با حکم به عدم تعلّق ارث به خواهر و برادر با وجود جد مخالفت نکرد؛ بنابراین، آرا و احکام صادر شده از سوی خلفا، نمی‌تواند مستند حکم الهی قرار گیرد. التزام به عول، مستلزم نسبت دادن جهل به خداوند است. همان‌طور که از کلام عمر نیز استفاده می‌شود، خداوند، بعضی از وارث‌ها را بر بعضی دیگر مقدّم داشته است که برای تعیین مقدّم و مؤخّر باید به روایات پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) که مفسّران حقیقی وحی هستند، مراجعه کرد.

آن‌چه از احادیث استفاده می‌شود، این است که نقص بر دختر و خواهرِ پدر و مادری یا پدری وارد شده و از سهام دیگران چیزی کم نمی‌شود. در کتاب‌های اهل‌سنّت نیز حدیثی از ابن‌عبّاس به همین مضمون به چشم می‌خورد. فقیهان و مفسّران درباره عول، پاسخ‌های دیگری نیز داده‌اند.

تعصیب

تعصیب و عُصْبَة و عَصَبَة از ریشه "ع‌ ص‌ ب" به‌معنای بستن و محکم کردن است. عصبه (به فتح عین و صاد و باء) جمع عاصب و عُصَبَه (به ضم عین) اسم جمع بوده، مفرد ندارد. مقصود از تعصیب، ارث دادن به عصبه با وجود وارث صاحب فرض از طبقه پیشین است. توضیح اینکه اگر مجموع سهام وارث‌ها از جمیع میراث کم‌تر باشد، از نظر اهل‌سنّت مقدار باقیمانده از میراث پس از کم کردن سهام وارث‌ها به عصبه می‌رسد؛ هرچند صاحبان سهام از عصبه به میّت نزدیک‌تر باشند؛ امّا امامیّه معتقد است باقیمانده نیز به وارث‌ها رد می‌شود و با وجود وارثِ قریب، به عصبه چیزی نمی‌رسد.

معانی گوناگونی برای عصبه ذکر شده است. هم چون ذکور از ارحام که در نسبشان با میّت، زن وجود ندارد یا گروهی از همه مردان، گروهی که پشتیبان یک‌دیگرند، همه بستگان پسری اعمّ از مذکر و مؤنث که همین قول نزد لغویان معروف است.

ادله اهل سنت بر تعصیب

قرآن

زکریا(ع) ضمن مناجاتی عرضه می‌دارد که من از وارث‌های پس از خود خوف دارم و همسرم نازا است. خدایا! به من فرزندی عطا کن تا وارث من و آل‌یعقوب باشد: ﴿وَإِنِّي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِنْ وَرَائِي وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا﴾، ﴿يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا﴾.

در تقریب استدلال به این آیه بر تعصیب گفته شده است: مقصود از موالی پسرعموها (عصبه) بوده و زکریا به منظور ارث نبردن آنها، از خداوند تقاضای فرزند پسر کرد؛ چون ﴿وَلِيًّا﴾ مذکّر است و اگر با وجود دختر، عصبه ارث نمی‌بردند، تقاضای خصوص پسر وجهی نداشت. این استدلال از جهات متعدّدی قابل نقداست.

1. مقصود از "ولیّ" در آیه، مطلقِ فرزند (دختر و پسر) است؛ چون اوّلاً این لفظ بر مذکّر و مؤنّث اطلاق می‌شود؛ ثانیاً به‌صورت تغلیب به‌کار رفته و مقصود از آن، مطلقِ فرزند است و چنین کاربردی در قرآن بسیار شیوع دارد. نقل همین درخواست در آیه‌ ﴿هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ﴾شاهد بر اطلاق است. در این آیه، از‌ لفظ ذرّیّه به‌معنای نسل (اعمّ از دختر و پسر) استفاده شده است. بعضی با توجّه به آیه‌ ﴿فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَكَفَّلَهَا زَكَرِيَّا كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ يَا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾ معتقدند که آن‌چه زکریا(ع) درخواست کرده، خصوص دختر است؛ چون او، پس از مشاهده کمالات مریم این تقاضا را مطرح کرده است. شاهد دیگر بر اراده مطلق فرزند، این است که همین درخواست در سوره انبیا این‌گونه بیان شده است: ﴿وَزَكَرِيَّا إِذْ نَادَى رَبَّهُ رَبِّ لَا تَذَرْنِي فَرْدًا وَأَنْتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ﴾ در این آیه، فقط درخواست فرزند، ذکر شده است؛ امّا از عبارت ﴿وَأَنْتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ﴾ ذیل آیه استفاده می‌شود که انگیزه تقاضای فرزند، داشتن وارث بوده است.
2. جمله ﴿وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِرًا﴾ دلالت می‌کند که نازا بودن همسر زکریا(ع) در این خواسته دخالت داشته است؛ یعنی اگر همسرش نازا نبوده و فرزندی حتّی دختر می‌داشت، چنین درخواستی نمی‌کرد؛ بنابراین، آیه نه‌تنها بر ارث بردن عصبه دلالت ندارد، بلکه بر بطلان تعصیب دلالت می‌کند. نظیر این بیان درباره آیه‌ ﴿وَزَكَرِيَّا إِذْ نَادَى رَبَّهُ رَبِّ لَا تَذَرْنِي فَرْدًا وَأَنْتَ خَيْرُ الْوَارِثِينَ﴾ نیز وجود دارد.
3. بر فرضِ قبول دلالت این آیه، در شرعِ زکریا(ع) تعصیب مشروعیّت داشته است، و با توجّه به آیاتی که بر عدم مشروعیّت تعصیب در اسلام، دلالت می‌کند، نمی‌توان از این آیه وجود چنین حکمی در اسلام را استفاده کرد. در آیه‌ ﴿يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلَالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَا إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهَا وَلَدٌ فَإِنْ كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِنْ كَانُوا إِخْوَةً رِجَالًا وَنِسَاءً فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ ارث خواهر و برادر بر نبود فرزند مبتنی شده و این خود دلیلی بر بطلان تعصیب است؛ چون واژه ولد، بدون شک دختر را نیز شامل می‌شود.

سنّت

مهم‌ترین دلیل اهل‌سنّت بر تعصیب، روایات است که می‌توان آن را به دو دسته تقسیم کرد:

1. روایات وارده در شأن نزول آیه‌ ﴿يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَإِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾.
2. روایاتی که در آنها این مضمون وجود دارد؛ «أَلْحِقُوا الْفَرَائِضَ بِأَهْلِهَا، فَمَا بَقِيَ فَهُوَ لأَوْلَى رَجُلٍ ذَكَرٍ»؛ اوّل میراث صاحبان فریضه را بدهید و آن‌چه از سهم آنها اضافه آمد، به نزدیک‌ترین مرد از خویشان واگذارید. عنوان تعصیب برای این مسأله از همین روایات گرفته شده است. دسته دوم از روایات دلیل اصلی تلقّی شده‌اند که بعضی از آنها از طریق عبدالله بن محمد بن عقیل نقل شده که از نظر خود اهل‌سنّت ضعیف است و به روایتش استدلال نمی‌شود. بعضی دیگر از طریق ابن‌طاووس از پدرش از ابن‌عباس نقل شده است. این حدیث نیز با صرفنظر از اشکال سندی به‌سبب اشکالاتی فاقد اعتبار است.
   1. ابن‌عبّاس گوید: من چنین حدیثی نقل نکرده‌ام و طاووس نیز از من نقل نکرده است؛ سپس در ادامه می‌گوید: ارث باید براساس آیه "اولُوا‌الاَرحام" تقسیم شود.
   2. طبق حدیث مورد نظر، باقیمانده میراث به مردان ارحام تعلّق دارد؛ ولی همه امّت در مواردی به این حدیث عمل نکرده‌اند؛ مثل اینکه وارث، دخترهای میّت بوده و برادر و خواهر نیز داشته باشد که در این صورت، امامیّه همه میراث را به دختران می‌دهد؛ ولی اهل‌سنّت، مقدار زاید بر سهم دخترها را به خواهر و برادر می‌دهند و این خلاف تعصیب و حدیث مورد بحث است و چون دلیل معتبری بر مخالفت با ظاهر این حدیث اقامه‌ نکرده‌اند، ظهور حدیث از اعتبار ساقط نخواهد شد. مخالفت ابن‌عبّاس در ارث دادن به خواهر با وجود دختر و عمل طبق مذهب امامیّه، مشهور است و جابر بن‌عبداللّه با ابن‌عبّاس در این مسأله موافقت کرده است. به ابن‌زبیر و داوود‌بن‌علی اصفهانی نیز مخالفت با تعصیب و عمل طبق مذهب امامیّه نسبت داده شده است. عالمان امامیّه در ردّ تعصیب به نکات دیگری اشاره کرده‌اند.

بعضی از عالمان امامیّه در ردّ تعصیب به آیه‌ ﴿أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾ تمسّک جسته‌اند که در آن، خواهان حکم جاهلیّت شدن، نکوهش شده و بدیهی است که اختصاص ارث به مردان و منع زنان از آن، از احکام جاهلی است؛ بنابراین، المنار می‌گوید: عدم بیان ارث عصبه به جهت این است که عرب، همه میراث را به آنها می‌داد. در حدیثی از زید‌ بن ثابت نیز آمده است که ارث دادن به مردان و محروم کردن زنان، از احکام جاهلیّت است؛ ازاین‌رو عدّه‌ای از عالمان متأخّر اهل‌سنّت درصدد تغییر این حکم (تعصیب) برآمده‌اند؛ چنان‌که جمعی از مردم بر اثر این حکم به تشیّع مایل شده‌اند.

رد (برگرداندن باقیمانده میراث به وارث‌ها)

امامیّه معتقد است: مقتضای آیات کلّی ارث، ردّ باقیمانده به وارث‌ها به نسبت سهامشان است؛ به‌طور مثال اگر وارث‌ها به یک دختر و پدر منحصر باشند، سهم خاص هریک از آنها که یک‌دوم و یک ششم است، پرداخت شده و باقیمانده آنکه دو ششم است به نسبت سهام یعنی سه و یک بین آنها تقسیم خواهد شد یا اگر میّت، دختر و برادر داشته باشد، همه مال به دختر تعلّق داشته، به برادر ارث نمی‌رسد. در‌صورتی‌ که مجموع سهام، از کلّ میراث کم‌تر باشد، به مقتضای آیاتی‌ که سهام مقدّر را بیان کرده‌اند، باید آن سهام را به صاحبان سهم داد و باقیمانده از سهام بر اساس آن آیات وارث خاصّی ندارد؛ بنابر این اگر بر اعطای آن به وارث خاصّی، دلیل وجود داشته باشد، به آن عمل می‌شود و بر همین اساس، اهل‌سنّت مدّعی شده‌اند که باقیمانده به عصبه داده می‌شود؛ امّا دلیل آنها ناتمام است.

به نظر امامیّه، آیات کلّی ارث حکم باقیمانده را مشخّص می‌کنند؛ چون بر اساس آن آیات، همه ارحام اعمّ از زن و مرد و کوچک و بزرگ جزو وارث‌هایند؛ امّا با وجود وارثِ نزدیک، به وارث دور ارثی نمی‌رسد؛ بنابراین نمی‌توان باقیمانده ارث را به وارثِ دورتر یا به وارثانِ مرد در یک طبقه خاص اختصاص داد. اهل‌سنّت به برگرداندن باقیمانده ارث به وارث‌ها دو اشکال کرده‌اند. یکی اینکه مقتضای تعیین سهام خاص در آیات ﴿يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَإِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾، ﴿وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ﴾، ﴿يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلَالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَا إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهَا وَلَدٌ فَإِنْ كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِنْ كَانُوا إِخْوَةً رِجَالًا وَنِسَاءً فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ این است: ارثی که به هر‌یک از صاحبان سهام تعلّق دارد، همین مقدار خاص است و رد کردن باقیمانده به آنها خلاف این آیات است.

در پاسخ این اشکال گفته شده است: اوّلا اگر تعیین سهم خاص با زیادتی تنافی داشته باشد، با نقصان نیز منافات خواهد داشت؛ حال آن‌که اهل‌سنّت در بحث عول به آن ملتزم شده‌اند؛ ثانیاً گروهی از اهل‌سنّت در‌صورت نبود عصبه، باقیمانده را به وارث‌ها بر می‌گردانند؛ پس اشکال بر آنها نیز وارد است؛ ثالثاً حق این است که این آیات، مقدار مشخّص شده را برای افراد خاصّی از وارثان می‌داند؛ ولی درباره تعلّق باقیمانده ارث به‌صورت قرابت بر اساس ﴿وَأُوْلُوا الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ﴾، به همان وارث ساکت بوده، نفی و اثباتی نمی‌کند؛ بنابر این اگر شخصی، هم زوج باشد و هم پسر‌عمو، به مقتضای هر دو عنوان ارث می‌برد؛ پس اعطای باقیمانده ارث به جهت قرابت با تعیین مقداری خاص به جهت فرض، تنافی نخواهد داشت.

اشکال دوم: طبق آیه‌ ﴿يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلَالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَا إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهَا وَلَدٌ فَإِنْ كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِنْ كَانُوا إِخْوَةً رِجَالًا وَنِسَاءً فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ در‌صورتی که وارث، یک خواهر باشد، نصف میراث و در‌صورتی که وارث برادر باشد، همه میراث را می‌برد: ﴿وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَا﴾؛ یعنی در جعل حکم ارث بین خواهر و برادر تفصیل داده است؛ حال آن‌که اعطای باقیمانده ارث به خواهر، موجب وحدت حکم آن دو در ارث و لغو بودن تفصیل است.

پاسخ این اشکال آن است که تفصیل آیه در جعل ارثِ خواهر و برادر به ارث بالفرض خواهر مربوط است و این تفصیل با اعطای باقیمانده به او از جهت قرابت نیز ثابت است.

بهره‌مندی غیر وارث از میراث

وضع ارث، مانند همه احکام شرعی تابع ملاک‌هایی است که از ذیل آیه‌ ﴿يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَإِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ استفاده می‌شود: ﴿آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لَا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾. خداوند، دوسوم دارایی شخص را ارث حتمی و یک‌سوم آن را در اختیار خود او قرار داده است. شاید یکی از مصالح چنین حکمی این است که در جعل ارث به مقتضای کلّی بودن، خصوصیات موارد لحاظ نشده و چه بسا در مواردی مصلحت در بهره‌مند ساختن غیر وارث از آن دارایی باشد؛ بر این اساس، خداوند، اختیار یک سوم مال را به صاحب مال داده است تا بتواند افراد دیگر را بهره‌مند سازد. شاید ذیل آیه‌ ﴿ النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُوا الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلاَّ أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُم مَّعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا﴾ به همین امر، اشاره داشته باشد. در این آیه، پس از اختصاص ارث به ارحام، به احسان به دوستان اشاره شده است: ﴿إِلاَّ أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُم مَّعْرُوفًا﴾. از این عبارت، مقبولیّت بهره‌مند ساختن غیر وارث استفاده می‌شود؛ چون از آن به معروف تعبیر کرده است. این استثنا گرچه منقطع است، ارتباط آن با جعل ارث برای خصوص ارحام روشن‌ است.

آیه‌ ﴿ وَإِذَا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُوْلُواْ الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينُ فَارْزُقُوهُم مِّنْهُ وَقُولُواْ لَهُمْ قَوْلاً مَّعْرُوفًا﴾ به سه مورد دیگر از بهره‌مندی غیر وارث از میراث (خویشاوندان، یتیمان و مستمندان) اشاره کرده است. برخی مفسّران احتمال داده‌اند که آیه، درباره حضور این اشخاص نزد مورث هنگام وصیّت، و امر به بهره‌مند ساختن، متوجّه مورث است، یعنی برای آنها نیز وصیّت کند؛ امّا ظاهر آیه طبق نظر بیش‌تر مفسّران، این است که اگر این افراد، هنگام تقسیم ارث حضور داشتند، آنها را از میراث بهره‌مند سازید. به نقل فخررازی، بعضی اولواالقربی را به وارث تفسیر کرده‌اند؛ امّا به نظر می‌رسد مقصود غیر وارث باشد.

در وجوب و استحباب آن، اختصاص حکم به وارث‌های کبیر یا شمول وارث‌های صغیر و هم‌چنین نسخ حکم مذکور اختلاف است. بیش‌تر مفسّران استحباب را ترجیح داده و بعضی، آن را واجب دانسته‌اند. عدّه‌ای، علّت ترجیح استحباب را بیان نکردن مقداری که به این اشخاص داده‌می‌شود، دانسته‌اند. عدّه‌ای، آیه را منسوخ دانسته‌اند که به نظر می‌رسد این گفته خالی از اشکال نباشد؛ چون هیچ‌گونه تنافی بین این حکم و احکام ارث وجود ندارد؛ از آن جهت که آیات ارث فقط سهمی را برای وارث‌ها تعیین می‌کنند؛ امّا وظیفه وارث را بیان نکرده‌اند؛ بنابر این باید تعبیر نسخ که در بعضی از روایات آمده است، توجیه شود. از گفته برخی استفاده می‌شود که مقصود از نسخ، نسخِ وجوب است. با توجّه به اختلاف در شمول حکم برای وارث‌های صغیر، کسانی‌که معتقدند این حکم آنها را شامل نمی‌شود، گفته‌اند: "فَارزُقوهُم مِنه"، امر وارث‌های کبیر به بهره‌مند ساختن یتیمان و مساکین، و ﴿وَقُولُواْ لَهُمْ قَوْلاً مَّعْرُوفًا﴾، برخورد پسندیده با وارث‌های صغیر است؛ امّا آنها که حکم را مطلق می‌دانند می‌گویند: مقصود این است که اعطا، با کلام خوش و بدون منّت توأم باشد.

وظیفه وارث در ارتباط با فرزند شیرخوار

اسلام برای مادر، حقّ شیر دهی فرزند را تا دو سال مقرّر داشته است. این حکم برای همسر مطلّقه نیز ثابت است. در آیه‌ ﴿وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلَادَكُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ پس از بیان این حکم می‌فرماید: پدر باید در مدّت شیر دهی، مخارج همسر مطلّقه خود را به مقدار متعارف و درحد توان تأمین کند درادامه می‌فرماید: ﴿وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ﴾. مفسّران در تفسیر "وارث" آرای گوناگونی را ذکر کرده‌اند؛ مانند وارث پدر، وارث فرزند خود فرزند شیرخوار، وهریک از پدر و مادر در‌صورت مرگ دیگری.اختلاف دیگر این است که آیا خصوص وارث مرد، موضوع این حکم است یا خصوص محارم یا همه وارث‌ها اعمّ از زن و مرد و محرم و غیر محرم. آیه در وارث پدر ظهور دارد و وجهی برای اختصاص آن به خصوص مردان یا محارم نیست. در عبارت ﴿مِثْلُ ذَلِكَ﴾ نیز اختلاف شده است. بعضی، همه آن‌چه را بر پدر لازم بود، بر وارث لازم دانسته‌اند و بعضی، خصوص مخارج رضاع را لازم شمرده‌اند و بعضی آن را به عدم اِضرار معنا کرده‌اند.

منابع

1. تبادکانی، سید حسن، مقاله «ارث»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۲