بحث:مسلم بن عقیل در تاریخ اسلامی

مسلم بن عقیل در کوفه

مسلم در اجرای این مأموریت از مکه به مدینه آمد و به مسجد پیغمبر اکرم(ص) رفت. سپس با کسان خود وداع نمود و با اجیر کردن دو نفر راهنما شبانه به سوی کوفه حرکت کرد. راهنماها پس از چندی در بین راه از تشنگی مردند. مسلم، موضوع را به امام حسین(ع) خبر داد و گفت: من آن را به فال بد میگیرم. اگر صلاح می‌دانی مرا از این سفر معاف دار».

امام(ع) در پاسخ نوشت: «بیمی به خود راه مده و به سوی مأموریت حرکت کن». مسلم هم به راه افتاد تا به کوفه رسید و به خانه مختار بن ابی عبید ثقفی درآمد. با ورود مسلم به کوفه شیعیان و دیگر مردم به دیدارش شتافتند و هرگاه گروهی بر او جمع می‌شدند، نامه امام حسین(ع) را برای آنها می‌خواند و مردم می‌گریستند. مردم کوفه با مسلم بن عقیل بیعت نمودند و این بیعت چنان ادامه یافت تا شمار بیعت کنندگان به هجده هزار نفر رسید. کوفیان به مسلم وعده نبرد و یاری می‌دادند و می‌گفتند: به خدا سوگند با شمشیرهای خود در پیش روی حسین(ع) می‌جنگیم تا همه جان دهیم.

آن‌گاه مسلم به امام حسین(ع) نامه‌ای نوشت و ضمن گزارش استقبال کوفیان و بیعت هجده هزار تن از آنان، از امام(ع) خواست تا به کوفه بیاید. رفت‌وآمد مردم نزد مسلم ادامه داشت تا اینکه نعمان بن بشیر حاکم کوفه از حضور مسلم بن عقیل و استقبال و بیعت کوفیان با وی احساس خطر کرد و در سخنانی در مسجد کوفه مردم را از آشوب و تفرقه بر حذر داشت و گفت: مبادا تفرقه باعث ریختن خون‌ها شود و مردان و اموال از میان برود. سپس از آنان خواست به خلافت یزید که بر جای معاویه نشسته است، وفادار بمانند. اما مردم کوفه نسبت به او بی‌اعتنا بودند و مسلم بن عقیل نیز با فرستادن مختاربن ابی عبید ثقفی به اطراف کوفه به منظور گرفتن بیعت قبایل اطراف، به کار خود ادامه می‌داد.

عبدالله بن مسلم حضرمی، عمارة بن عقبة بن ابی معیط و عمر بن سعد ابی وقاص از هواداران کوفی بنی امیه در نامه‌های جداگانه‌ای به یزید بن معاویه، آمدن مسلم بن عقیل به کوفه و بیعت گرفتن او از مردم این شهر برای امام حسین(ع) و ناتوانی نعمان بن بشیر در مقابله با فعالیت‌های او را گزارش کردند و تأکید کردند اگر یزید کوفه را می‌خواهد باید فرد نیرومندی را به فرمانروایی کوفه تعیین کند تا ضمن اجرای دستورات خلیفه، با دشمن او مانند خود یزید رفتار کند.

یزید پس از اطلاع از ورود مسلم به کوفه و روی آوردن مردم این شهر به وی و ضعف نعمان بن بشیر در مقابله با او، با «سرجون» مشاور رومی و مسیحی خود مشورت کرد و به پیشنهاد او عبید الله بن زیاد حاکم بصره را با حفظ سمت به فرمانروایی کوفه تعیین نمود. یزید به وی نوشت: «طرفداران من از کوفه خبر داده‌اند که پسر عقیل مردم را جمع می‌کند تا وحدت مسلمانان را در هم شکند. هرگاه نامه‌ام را خواندی به سوی کوفه حرکت کن تا بر اهل کوفه وارد شوی. پس در جست‌وجوی پسر عقیل مانند جستن دانه‌های تسبیح باش تا بر او دست یابی و او را کشته و یا اسیر نموده و یا تبعید کنی».

به نقلی دیگر یزید به عبیدالله بن زیاد دستور داد که «حسین به سمت کوفه می‌رود. اگر دو بال داری پرواز کن و پیش از حسین در کوفه باش». با رسیدن فرمان یزید به بصره، عبیدالله بن زیاد برادرش عثمان بن زیاد را در بصره جانشین ساخت و ضمن تهدید مردم آن شهر در صورت نافرمانی عثمان، با گروهی از افراد مورد اعتمادش از اهل بصره به سوی کوفه حرکت کرد.

ابن زیاد برای آزمودن مردم کوفه به سبک اهل حجاز لباس پوشید و به کوفه وارد شد، در حالی که صورت خود را پوشانده بود. به مردم کوفه خبر رسیده بود که امام حسین(ع) به سوی آنان در حرکت است؛ از این رو انتظار ورود آن حضرت را می‌کشیدند. وقتی عبیدالله بن زیاد به کوفه درآمد، مردم به تصور آنکه امام حسین(ع) است به استقبالش شتافتند و بر او به عنوان فرزند رسول خدا(ص) درود فرستاده و خوش‌آمد می‌گفتند. ابن زیاد از این تبریک و تهنیت‌های بسیار ناراحت شده بود اما سکوت کرد و پاسخی نداد تا اینکه مسلم بن عمرو باهلی از نزدیکان و همراهان او فریاد برآورد: «از امیر دور شوید. این کسی نیست که گمان می‌برید. این، امیر عبیدالله بن زیاد است». مردم با شنیدن این سخن از گرد وی پراکنده شدند و ابن زیاد به سمت دارالاماره کوفه رفت. نعمان بن بشیر که خبر گرفته بود امام حسین(ع) وارد کوفه شده است در قصر را به روی عبیدالله بن زیاد بست. نعمان از فراز دارالاماره به تصور آنکه امام حسین(ع) است، به وی گفت: «تو را به خدا از من دور شو. به خدا سوگند امانت خود را به تو تسلیم نمی‌کنم و من هم حاجتی به کشتن تو ندارم». ابن زیاد نزدیک آمد و با معرفی خود گفت: در را باز کن که پیروز نگردی. به این ترتیب عبیدالله بن زیاد در کوفه مستقر گشت.

آن‌گاه ابن زیاد در مسجد نطقی کرد و با تهدید شدید، مردم را از اجتماع پیرامون مسلم بن عقیل برحذر داشت. مسلم نیز از خانه مختار که پایگاه آشکار فعالیت‌های او بود، به خانه هانی بن عروه مذحجی آمد و آنجا را پایگاه مخفی خود قرار داد. ابن زیاد از طریق نفوذ دادن «معقل» غلام مخصوص خود در میان شیعیان، از نهانگاه مسلم بن عقیل باخبر شد. مردم نیز از بیم عبیدالله کمتر به سراغ مسلم - نماینده امام حسین(ع) - آمدند. عبیدالله زیاد سپس هانی بن عروه از سران کوفه که مسلم را پنهان کرده بود، احضار نمود و او را به سختی مضروب ساخت و به زندان افکند. قبیله مذحج که هانی بن عروه از آنها بود، پس از شنیدن خبر دستگیری و ضرب و شتم هانی، به فرماندهی عمرو بن حجاج به محاصره دارالاماره پرداختند. ابن زیاد، شریح قاضی را خواست و گفت به زندان رود و هانی را ببیند، سپس به پشت بام قصر برود و به قبیله او اعلام کند که هانی زنده است و جای نگرانی نیست. شریح نیز چنین کرد و در پی آن، عمرو بن حجاج و قبیله مذحج محاصره را رها کردند و پراکنده شدند. مسلم بن عقیل که خود را مدیون هانی می‌دید به منظور نجات وی مجبور شد زودتر از موعد قیام کند. هنگام قیام مسلم، چهار هزار نفر از هجده هزار تنی که با وی بیعت کرده بودند، همراه او شدند. مسلم پس از اولین درگیری به طرف دارالاماره حرکت کرد. به نقلی هنوز به قصر نرسیده بودند که تعداد یاران او به سیصد نفر کاهش یافت. مسلم قصر را محاصره کرد و با این کار مجدداً عده زیادی به او پیوستند. کار بر عبیدالله تنگ شد، و حفظ دارالاماره برایش سخت گردید؛ زیرا به جز سی نگهبان و بیست تن از اشراف کوفه - که شماری از آنان با ورود ابن زیاد، بیعت خود با مسلم بن عقیل را شکسته و به وی ملحق شده بود - و خانواده و غلام‌هایش، کسی با او نبود. عبیدالله بن زیاد تنی چند از سران شهر را که نزد او بودند مأموریت داد تا از در مخفی دارالاماره بیرون رفته و در کوفه بگردند و مردم را از همراهی مسلم بن عقیل بازدارند و از جنگ و پیامدهای سخت آن بیم دهند و پرچم امانی برای آنها که مسلم را رها کنند، برافرازند. این افراد عبارت بودند از: کثیر بن شهاب حارثی از قبیله مذحج مأمور گردش در شهر، محمد بن اشعث بن قیس کندی مأمور قبیله کنده و حضرموت، قعقاع بن شور ذھلی، شبث بن ربعی تمیمی، حجار بن ابجر عجلی و شمر بن ذی الجوشن. ابن زیاد بقیه سران و اشراف حاضر کوفه را نزد خود نگاه داشت تا از آنها یاری جوید.

مسلم بن عقیل پس از اطلاع از موضوع، گروهی را برای رویارویی با محمد بن اشعث فرستاد. ابن زیاد پرچمی برای شبث بن ربعی بست و او را برای جذب مردم و رویارویی با مسلم بیرون فرستاد. شبث با مسلم بن عقیل و یارانش سخت جنگید. مردم با مسلم بودند و تا شب تکبیر می‌گفتند و کارشان استوار بود. آن‌گاه عبیدالله زیاد به سران کوفه گفت از بالای قصر، خود را به مردم بنمایانند و به افرادی که اطاعت کنند، وعده پاداش و احترام داده و نافرمان‌ها را از مجازات و حرمان بیم دهند و بگویند لشکر یزید از شام برای رویارویی با آنها در حرکت است. بزرگان کوفه نیز چنین کردند. ابتدا کثیر بن شهاب، خطاب به مردم گفت: «ای مردم! به نزد خویشان خود بازگردید و شتاب به کار بد نکنید و خود را به کشتن ندهید؛ زیرا سپاه امیرالمؤمنین یزید می‌رسد. امیر (عبیدالله) تصمیم گرفته است در صورت پافشاری به جنگ با او، باقی مانده شما را از عطا محروم سازد و رزمندگان را بدون مقرری در جبهه‌های شام پراکنده کند. سالم را به جای بیمار، و حاضر را به جای غایب بگیرد تا هیچ کس از نافرمان‌ها باقی نماند که وبال کار خود را ندیده باشد». دیگر سرشناسان کوفه نیز مانند او سخنانی گفتند و مردم با شنیدن آن، شروع به رفتن کرده و پراکنده شدند. وحشت و اضطراب تمام کوفه را فرا گرفت، به گونه‌ای که زن می‌آمد و دست شوهرش را می‌گرفت و می‌گفت: «برویم، آنها را به حال خود بگذار. کسانی که می‌مانند، برای یاری مسلم کافی هستند». همه به خانه‌ها رفتند و در به روی خود بستند. چون شب فرا رسید و مسلم خواست نماز مغرب بگزارد، تنها سی نفر با او نماز گزاردند و چون دید کسی با او نمانده است به کوچه‌های قبیله کنده رفت. زمانی که به کوچه‌ها رسید، ده نفر با او بودند و چون از آن کوچه‌ها بیرون آمد، هیچ کس همراهش نبود. به قول دیگری مسلم بن عقیل وقتی شب برای نماز به مسجد آمد، بیش از ده نفر با او نبود. وقتی نماز مغرب را گزارد و به پشت سر خود نگاه کرد، متوجه شد آن ده نفر هم رفته‌اند. مسلم پس از نماز از مسجد خارج شد و بدون اینکه جایی را در نظر داشته باشد بی‌هدف در کوچه‌های کوفه به راه افتاد.

در آن هنگام به اطراف خود نگاه کرد، حتی یک نفر را هم ندید که راه را به او بنمایاند. زنی به نام «طوعه» که انتظار بازگشت پسرش را می‌کشید، مسلم را دید که در مقابل خانه او ایستاده است. وی را شناخت و به خانه‌اش برد. مسلم تمام شب را در خانه آن زن به نماز و عبادت قیام کرد. عبیدالله بن زیاد با آگاهی از اینکه مردم کوفه مسلم را رها کرده‌اند، به مسجد آمد و مردم را برای نماز عشا فراخواند. آن‌گاه به منظور دستگیری مسلم بن عقیل به حصین بن نمیر - رئیس شرطه خود – اختیار تام داده و بر منبر مسجد، خطاب به او گفت: «باید به خوبی از کوچه‌های کوفه مراقبت کنی، به گونه‌ای که مسلم نتواند از شهر خارج شود و دستگیرشده او را نزد من بیاوری، که تو را بر تمام خانه‌های اهل کوفه مسلط کردم؛ نگهبانان را بر سر کوچه‌ها قرار بده و صبح فردا یک به یک تمام خانه‌ها را بازرسی کن تا او را دستگیر کنی و نزد من بیاوری». فردا صبح پیش از آنکه حصین بن نمیر این مأموریت را اجرا کند، عبیدالله از طریق عبدالرحمن بن محمد بن اشعث (که توسط بلال پسر طوعه، زنی که مسلم را پناه داده بود، محل استقرار او را دانسته بود) از مخفیگاه مسلم باخبر شد و گروهی را به فرماندهی محمد بن اشعث بن قیس برای دستگیری مسلم اعزام داشت و عمرو بن حریث را هم به کمک او فرستاد.

مسلم بن عقیل از خانه بیرون آمد و با مهاجمان درگیر شد. برخی از مردم از پشت بام‌ها او را زیر باران تیر و سنگ گرفتند. مسلم گفت: «ای مردم کوفه وای بر شما! چرا من را مانند کفار سنگ باران می‌کنید؟ من از خاندان پیغمبرم. آیا حق پیغمبر(ص) را درباره‌ام رعایت نمی‌کنید»؟ این را گفت و به آن تبهکاران حمله کرد. در آخر چون به سختی مجروح و تشنه شده بود، قدرت مقاومت را از دست داد و با هجوم دسته جمعی نیروهای ابن زیاد دستگیر شد. به نقل طبری، محمد بن اشعث به وی امان داد و او با کراهت، امان آنها را پذیرفت. مسلم را به نزد عبیدالله بن زیاد بردند. پس از گفتگو و بگومگویی که میان آنها انجام شد، ابن زیاد دستور داد، مسلم را بر بام دارالاماره ببرند و گردن بزنند و بدن بی‌سرش را پایین بیندازند. به دستور او مسلم بن عقیل را گردن زدند و هانی بن عروه را نیز به جرم پناه دادن به او به بازار گوسفند فروشان بردند و سرش را از تن جدا کردند. پس از آن، عبیدالله بن زیاد سرهای آن دو را برای یزید به شام فرستاد و بدن آنها را هم در کناسه کوفه واژگونه دار زد. یزید نیز در شام، سرهای مسلم و هانی را بر دروازه دمشق آویخت و طی نامه‌ای به عبیدالله بن زیاد دستور داد مراقب باشد اگر حسین بن علی(ع) به کوفه رسید او را زیر نظر بگیرد و اخبارش را به وی برساند.

گزارش‌هایی درباره رخدادها در مسیر کوفه

ابو مخنف نقل می‌کند:... آن‌گاه حسین (ع)، مسلم بن عقیل را فرا خواند و او را به همراه قیس بن مسهر صیداوی، عمارة بن عبید سلولی و عبدالرحمان بن عبدالله بن کدن ارحبی، به سمت کوفه فرستاد. او را به پروا کردن از خدا، پنهان نگه داشتن جریان سفر، و نرمی و ملاطفت با مردم فرمان داد و [نیز به این که] اگر تشخیص داد مردم، یک پارچه و قابل اعتمادند، به سرعت، ایشان را باخبر سازد. مسلم، حرکت کرد تا وارد شهر مدینه شد و در مسجد پیامبر خدا (ص)، نماز خواند و با کسانی از بستگانش که می‌خواست، خداحافظی کرد. آن‌گاه دو راه نما از قبیله قیس، اجیر کرد. وی با آن دو، حرکت کرد؛ ولی راه را گم کردند. تشنگی شدیدی به آنان دست داد. دو راهنما گفتند: این راه به آب می‌رسد. همگی از تشنگی، در حال مرگ بودند. مسلم بن عقیل، نامه‌ای برای حسین (ع) توسط قیس بن مسهر صیداوی از تنگه بطن خبیت فرستاد: «اما بعد، به راستی که من از مدینه به همراه دو راهنما بیرون آمدم؛ ولی آن دو، راه را گم کردند. تشنگی بر ما غالب شد و آن دو از تشنگی مردند. ما آمدیم تا به آب رسیدیم و با کمترین رمق باقی‌مانده در بدن، زنده ماندیم. این آب، در سرزمینی است که تنگه بطن خبیت نامیده می‌شود. من، این رخداد را نشانه بدشگونی این سفر می‌دانم. اگر مرا معذور بداری و دیگری را به جای من به کوفه بفرستی[، بهتر است]. والسلام!». حسین (ع) جواب او را چنین نوشت: «امیدوارم که ترس، تو را وادار به نوشتن استعفانامه نکرده باشد. به آن سمتی که تو را روانه ساختم، حرکت کن. درود بر تو باد!». مسلم، چون نامه را خواند، گفت: این [نامه نوشتن]، به خاطر ترس بر جانم نبود. پس به مسیر ادامه داد تا به آبگاهی از قبیله طی رسید. در آنجا فرود آمد و سپس از آنجا بار بست. او مردی را دید که شکار می‌کرد. شکارچی به سوی آهویی تیر انداخت و او را کشت. مسلم گفت: دشمن ما نیز کشته خواهد شد، به خواست خدا.

تأملی در گزارش‌های مربوط به استعفای مسلم از نمایندگی امام حسین (ع)

بر پایه برخی گزارش‌ها، مسلم بن عقیل، پس از پذیرفتن نمایندگی امام حسین (ع) برای رفتن به کوفه، از مکه به مدینه آمد و از آنجا با دو نفر راه نما، به سوی کوفه حرکت کرد؛ اما آن دو، راه نما، راه را گم کردند و هر دو از شدت تشنگی، هلاک شدند. مسلم و همراهانش با زحمت بسیار، خود را به آب رساندند و از هلاکت، نجات یافتند؛ ولی او این حادثه را به فال بد گرفت و از این‌رو، نامه‌ای به امام حسین (ع) نوشت و از به انجام رساندن این مأموریت، عذرخواهی کرد. امام (ع) نیز در پاسخ وی، ضمن متهم کردن او به ترس از انجام دادن مأموریتش، با استعفای وی مخالفت کرد و دستور اکید داد که به راه خود، ادامه دهد. این گزارش‌ها، به دلایلی که بدانها اشاره می‌شود، فاقد اعتبارند: ۱. هیچ یک از این گزارش‌ها، سند معتبری که بتوان بدان اعتماد کرد، ندارند. ۲. بر اساس اسناد تاریخی، مسلم، فاصله مکه تا کوفه را در مدت بیست روز، طی کرد؛ زیرا وی در پانزدهم رمضان، از مکه بیرون آمد و در پنجم شوال، وارد کوفه شد. با عنایت به این که فاصله مکه تا کوفه، حدود هزار و چهارصد کیلومتر است، او می‌بایست به طور متوسط، هر روز، هفتاد کیلومتر راه را طی کرده باشد و البته این، جدا از چند روز توقفی است که در مدینه داشته است. حال اگر بخواهیم در نظر بگیریم که وی پس از خارج شدن از مدینه، قاصدی را به مکه فرستاده تا از امام (ع) کسب تکلیف کند، چنانچه فرصتی را که برای پیدا کردن قاصد و اعزام او به مکه برای گرفتن پاسخ از امام (ع) و بازگشت قاصد از مکه لازم بوده، به مدتی که خود او در مدینه مانده و مدتی که برای استراحت نیاز داشته، بیفزاییم، زمان سفرش، به طور قطع، بیش از یک ماه می‌شود. ۳. بعید به نظر می‌رسد راه نمایانی که به سختی‌های راه عادت دارند، هر دو از تشنگی هلاک شوند؛ اما مسلم و همراهانش زنده بمانند. ۴. فال بد زدن، در فرهنگ اسلامی، نکوهیده است. از این‌رو، بعید به نظر می‌رسد که شخص والامرتبه‌ای همچون مسلم - که امام حسین (ع) او را به نمایندگی از جانب خود برای چنان مأموریت مهمی انتخاب کرده- به بهانه فال بد زدن، از نمایندگی امام (ع) استعفا دهد. ۵. در نقل ابن کثیر، تعبیر «استعفا» و «کناره گیری» نیامده است؛ بلکه تنها مسلم از امام حسین (ع) نظر خواسته و کسب تکلیف کرده است. ۶. متهم شدن شخصیت بزرگی مانند مسلم به ترس و سستی در انجام دادن وظیفه از جانب امام حسین (ع)، بعید است. بر پایه این دلایل و قرائن، می‌توان گفت: در موضوع استعفای مسلم از نمایندگی امام حسین (ع) و وقایع مربوط به آن، تردید جدی وجود دارد و چنین می‌نماید که ساختن این‌گونه داستان‌ها، توسط هواداران بنی امیه و با هدف تحریف تاریخ عاشورا صورت گرفته است و جاعلان، بسیاری از حقایق تاریخی را با داستان‌های جعلی در آمیخته‌اند.

وارد شدن مسلم به کوفه و بیعت کوفیان با او

در کتاب الإرشاد نقل شده است: مسلم بن عقیل آمد تا وارد کوفه شد و در منزل مختار بن ابی عبید، ساکن شد و آن، خانه‌ای بود که امروز به خانه سلم بن مسیب معروف است. شیعیان به رفت و آمد نزد او رو آوردند. هر گاه گروهی از شیعیان نزد او اجتماع می‌کردند، نامه حسین بن علی (ع) را برایشان می‌خواند و آنان می‌گریستند. مردم با او بیعت کردند و این بیعت، ادامه یافت تا شمار بیعت‌کنندگان به هجده هزار نفر رسید. آن‌گاه مسلم - که خدا رحمتش کند - برای حسین (ع) نامه نوشت و به ایشان خبر داد که هجده هزار نفر، بیعت کرده‌اند و از او خواست به کوفه بیاید. رفت و آمد شیعیان به نزد مسلم، ادامه داشت تا این که محل اقامتش لو رفت و خبر به نعمان بن بشیر رسید. او والی کوفه از جانب معاویه بود و یزید هم او را ابقا کرده بود.

در کتاب الکامل فی التاریخ نقل شده: مسلم، حرکت کرد تا به کوفه رسید و در خانه مختار فرود آمد و برخی جایی دیگر را گفته‌اند. شیعیان، رفت و آمد با او را آغاز کردند و هر گاه گروهی از شیعیان نزد مسلم جمع می‌شدند، او نامه حسین (ع) را می‌خواند و آنان می‌گریستند و به مسلم، وعده نبرد و یاری می‌دادند.

در کتاب تاریخ الیعقوبی نقل است: چون مسلم وارد کوفه شد، مردم در نزد او گرد آمدند و با او بیعت کردند و عهد و پیمان بستند و وی را از یاری دادن، پیروی و وفاداری، مطمئن ساختند

سخنی درباره تعداد بیعت‌کنندگان با مسلم

در اسناد تاریخی، تعداد بیعت‌کنندگان با مسلم، متفاوت گزارش شده است: دوازده هزار، هجده هزار، بیست و چند هزار، بیست و پنج هزار، و بیش از سی هزار نفر. گفتنی است که بیشتر گزارش‌ها، تعداد هجده هزار نفر را تأیید می‌کنند. این تعداد در بیش از ده منبع کهن، گزارش شده و کتاب‌هایی چون: الأخبار الطوال، الإرشاد، تاریخ الطبری، الثقات ابن حبان و الطبقات الکبری، این رقم را آورده‌اند. به نظر می‌رسد نقل‌هایی که از دوازده هزار نفر یاد کرده‌اند، مربوط به ابتدای بیعت باشند که با گذشت زمان، تعداد، افزایش یافته است. نقل‌هایی هم که عددهای دیگر را ثبت کرده‌اند، با توجه به این که منابع آنها اندک است، احتمالاً گزارش تقریبی و تخمینی هستند. گفتنی است که در شماری از منابع، آمده است که اهل کوفه، ضمن نگارش نامه‌ای جهت دعوت امام حسین (ع) برای آمدن به کوفه، اظهار داشتند که در کوفه، یکصد هزار جنگجو با ایشان، همراهی خواهند داشت. شیخ مفید، این مطلب را چنین آورده است: مردم کوفه به امام (ع) نوشتند: «اینجا برایت یکصد هزار شمشیر [برای نبرد در رکابت] آماده است. معطل نکن». بدیهی است که این سخن، بر این که پس از ورود مسلم به کوفه، یکصد هزار نفر با وی بیعت کردند، دلالت ندارد؛ بلکه ممکن است به جنگجویان حاضر در کوفه، اشاره داشته باشد و یا به جهت تشویق امام (ع) بر آمدن به کوفه، در بیان تعداد علاقه‌مندان به ایشان، مبالغه شده باشد

سخنرانی نعمان بن بشیر و ترساندن مردم

از ابو وداک نقل است که: نعمان بن بشیر، نزد ما (مردم) آمد و بر منبر رفت. حمد خدا کرد و او را سپاس گزارد و گفت: اما بعد - بندگان خدا - از خدا پروا کنید و در تفرقه و فتنه و آشوب، شتاب مکنید؛ چراکه در فتنه و تفرقه است که مردان، هلاک می‌شوند و خون‌ها ریخته می‌شود و اموال به غارت می‌رود. نعمان، مردی بردبار، اهل عبادت و آرامش طلب بود. بیرون آمدن نماینده امام حسین از مکه تا شهادتش در کوفه آن‌گاه گفت: من با کسی که با من نجنگد، نمی‌جنگم و بر کسی که به من هجوم نیاورده، هجوم نمی‌برم و به شما دشنام نمی‌دهم، متعرض کسی نمی‌شوم، و به صرف اتهام و گمان، کسی را نمی‌گیرم؛ لکن اگر شما از نیات خود، پرده برداشتید و بیعت خود را شکستید و با پیشوای خود به مخالفت برخاستید، سوگند به خدایی که جز او خدایی نیست، با همین شمشیر، تا در دست من است، با شما خواهم جنگید، گرچه از میان شما، کسی یاری ام نکند؛ لکن امیدوارم در میان شما، آنکه حقیقت را می‌شناسد، بیشتر باشد از کسی که باطل، او را گم راه کرده است. آن‌گاه عبدالله بن مسلم، پسر سعید حضرمی و هم پیمان بنی امیه، برخاست و گفت: این وضعیت را جز ستمگری، اصلاح نمی‌کند. این رویه‌ای که تو با دشمنت در پیش گرفته‌ای، شیوه ناتوان‌هاست! نعمان گفت: اگر من جزو ناتوان‌ها، ولی در مسیر اطاعت خدا باشم، برایم دوست داشتنی‌تر است از این که جزو عزیزها، ولی در مسیر نافرمانی خدا باشم. آن‌گاه از منبر، فرود آمد

رسیدن خبر بیعت مردم با مسلم و ناتوانی نعمان بن بشیر، به یزید

از ابو وداک نقل شده است: عبدالله بن مسلم [از مجلس نعمان] بیرون آمد و برای یزید بن معاویه نامه‌ای نوشت: «اما بعد، به راستی که مسلم بن عقیل، وارد کوفه شده است و پیروان حسین بن علی، با او بیعت کرده‌اند. اگر کوفه را می‌خواهی، مردی نیرومند به کوفه بفرست که بتواند دستورات تو را اجرا کند و با دشمنت، مانند تو رفتار کند. به راستی که نعمان بن بشیر، مردی ناتوان است و یا خود را به ناتوانی می‌زند». او نخستین کسی بود که برای یزید، نامه نوشت. سپس عمارة بن عقبه مانند این را نوشت و پس از آنها عمر بن سعد بن ابی وقاص، چنین نامه‌ای نوشت

رایزنی یزید برای انتخاب حکمران کوفه

از عوانه نقل شده است: چون نامه‌های بسیاری در فاصله دو روز به دست یزید رسید، وی سرجون، غلام معاویه، را خواست و از او پرسید: نظر تو چیست؟ به درستی که حسین، قصد کوفه کرده و مسلم بن عقیل در کوفه برایش بیعت می‌گیرد. از ناتوانی نعمان و سخنان ناروای او نیز گزارش‌هایی به من رسیده است. آن‌گاه نامه‌ها را برایش خواند [و گفت:] رأی تو چیست؟ و چه کسی را بر کوفه بگمارم؟ البته یزید، همیشه عبیدالله بن زیاد را سرزنش می‌کرد. سرجون گفت: اگر معاویه اینک زنده شود، آیا به نظر او تن می‌دهی؟ یزید گفت: آری. سرجون، نامه معاویه درباره حکومت عبیدالله بر کوفه را بیرون آورد و گفت: این، نظر معاویه است. او از دنیا رفت و دستور داد این نامه نوشته شود. یزید، این رأی را پذیرفت و بصره و کوفه را به عبیدالله واگذار کرد و حکم زمامداری کوفه را برایش فرستاد

انتصاب عبیدالله بن زیاد به حکومت کوفه

در کتاب الکامل فی التاریخ آمده است: یزید، رأی سرجون را پذیرفت و حکومت کوفه و بصره را به عبیدالله سپرد و حکمش را نوشت و آن را به همراه مسلم بن عمرو باهلی، پدر قتیبه، فرستاد و به عبیدالله دستور داد در جستجوی مسلم بن عقیل باشد و [وقتی بر او دست یافت،] او را بکشد یا تبعید نماید. وقتی نامه به عبیدالله رسید، دستور داد وسایل سفر را مهیا کنند تا فردا حرکت کند

آمدن ابن زیاد به کوفه

از ابو عثمان نهدی نقل است: عبیدالله بن زیاد از بصره بیرون رفت و برادرش عثمان بن زیاد را جانشین خود کرد. او به طرف کوفه حرکت کرد و مسلم بن عمرو باهلی، شریک بن اعور حارثی و خدمتکاران و خانواده‌اش همراه او بودند، تا این که وارد کوفه شد و بر سرش عمامه‌ای سیاه گذاشته و صورت خود را پوشانده بود. به مردم، خبر رسیده بود که حسین (ع) به سمت آنان در حرکت است. از این‌رو، انتظار آمدن او را داشتند. وقتی عبیدالله وارد شد، گمان بردند که حسین (ع) است. از این‌رو از کنار هیچ کس نگذشت، مگر این که بر او سلام دادند و می‌گفتند: خوش آمدی، ای پسر پیامبر خدا! خوش آمدی! عبیدالله از این همه خوشحالی و بشارت دادن به حسین (ع)، ناراحت شد. مسلم بن عمرو وقتی دید این سخنان (خوش‌آمدگویی‌ها) زیاد شد، گفت: کنار بروید. این، امیر عبیدالله بن زیاد است. پس از آن، وقتی به پشت سرش نگاه کرد، جز چند مرد ندید. وقتی او وارد قصر شد و مردم دانستند که وی عبیدالله بن زیاد است، غم و اندوه فراوان بر دل‌هایشان نشست. عبیدالله نیز از آنچه شنیده بود، به غیظ آمده بود و گفت: هان! آنان را همان‌گونه که فکر می‌کردم، می‌بینم

سخنرانی ابن زیاد در مسجد کوفه و ترساندن مردم از مخالفت با خویش

در کتاب الأخبار الطوال آمده است: ابن زیاد از تهنیت گفتن‌های مردم به حسین (ع) ناراحت شد و آمد تا به مسجد جامع وارد شد. مردم را برای اجتماع، خبر کردند. عبیدالله بر منبر رفت و حمد و ثنای خدا را به جا آورد و گفت: ای کوفیان! به راستی که امیر مؤمنان، مرا بر شهر شما گمارده و ثروت‌هایتان را میانتان تقسیم کرده و مرا به رعایت انصاف با ستم‌دیدگان شما و نیکی به افراد مطیع و حرف شنو و سختگیری بر سرکشان و اهل تردیدتان، دستور داده است. من، فرمان او را اجرا می‌کنم و برای افراد مطیع، پدری مهربان و برای مخالفان، زهر کشنده‌ام. هر یک از شما، مراقب خود باشد و خود را نگه دارد. آن‌گاه از منبر، فرود آمد و به سمت قصر، راه افتاد و وارد قصر شد. نعمان هم به سوی وطن خود، شام، حرکت کرد

سیاست ابن زیاد برای تسلط بر کوفه

ابو وداک نقل می‌کند: ابن زیاد بر سران قبیله‌ها و مردم، بسیار سخت گرفت و گفت: نام افراد غریبه و کسانی که امیر مؤمنان به دنبال آنان است و پیروان خوارج و افراد تفرقه‌افکن را که عقیده به مخالفت و جدایی دارند، برایم بنویسید. هر کس نام این افراد را بنویسد، چیزی بر عهده‌اش نیست؛ ولی اگر ننویسد، باید تضمین کند که در محدوده قبیله او، کسی با ما مخالفت نمی‌ورزد و بر ضد حکومت، سرکشی نخواهد داشت و اگر چنین نکند، حکومت، نسبت به او تعهدی نخواهد داشت و مال و خونش برای ما حلال است. هر سردسته قبیله که در محدوده او، یکی از کسانی یافت شود که مورد پیگرد امیر مؤمنان است و او را به ما معرفی نکرده باشد، بر در خانه‌اش به چارمیخ کشیده می‌شود و حق نقابت وی، ملغا می‌گردد و به جنگلی در عمان، تبعید می‌شود.

در کتاب الفتوح نقل شده است که: قیس بن مسهر صیداوی وارد کوفه شد، در حالی که عبیدالله، نگهبان‌ها و چراغ‌هایی را بر راه‌ها گذارده بود و کسی نمی‌توانست بدون بازرسی، عبور کند

رفتن مسلم به خانه هانی بن عروه

از ابو وداک نقل می‌شود: مسلم بن عقیل، خبر آمدن عبیدالله و سخنرانی او را شنید و از سختگیری‌هایش بر مردم و سران قبایل، باخبر گشت. او از خانه مختار - که لو رفته بود - بیرون آمد و به منزل هانی بن عروه مرادی رسید. بر آستان در ایستاد و کسی را در پی او فرستاد که بیرون بیاید. هانی بیرون آمد و از بودن مسلم در آن جا، ناراحت شد. مسلم به وی گفت: نزد تو آمده‌ام تا مرا پناه دهی و میزبانی کنی. هانی گفت: خدا، تو را رحمت کند! مرا به بیش از ظرفیت و طاقتم تکلیف می‌کنی. اگر نبود که بر در خانه‌ام آمده‌ای و به من اعتماد کرده‌ای، دوست می‌داشتم و از تو درخواست می‌کردم از این جا بروی؛ لکن حرمت داشتن تو نمی‌گذارد و سزاوار نیست کسی مانند من، کسی مانند تو را برگرداند. داخل شو. هانی، او را پناه داد و شیعیان در خانه هانی بن عروه با مسلم، رفت و آمد داشتند.

عمار دهنی از امام باقر: مسلم پس از آمدن عبیدالله بن زیاد، از خانه‌ای که در آن اقامت داشت، به خانه هانی بن عروه مرادی منتقل شد.

نامه مسلم به امام (ع) برای آمدن به کوفه

از محمد بن قیس نقل شده: مسلم بن عقیل، بیست و هفت روز پیش از آنکه کشته شود، برای حسین (ع) نوشته بود: «اما بعد، راهنما، به کسان خود، دروغ نمی‌گوید. جماعت مردم کوفه، با شمایند. هنگامی که نامه مرا خواندی، حرکت کن. درود بر تو باد!».

در کتاب الطبقات الکبری (الطبقة الخامسة من الصحابة) آمده است که: مسلم به حسین بن علی (ع) چنین نوشت: «من، وارد کوفه شدم و تا زمان نوشتن نامه، هجده هزار نفر بیعت کرده‌اند. در آمدن، شتاب کنید که برای آمدن، هیچ مانعی نیست».

برخی گزارش‌های مربوط به نقشه کشتن ابن زیاد

در کتاب الطبقات الکبری (الطبقة الخامسة من الصحابة) آمده است که: شریک بن اعور حارثی، به همراه عبیدالله از بصره وارد کوفه شد. او از شیعیان علی (ع) بود. شریک نیز مانند مسلم، به خانه هانی بن عروه فرود آمد. شریک در آنجا بیمار شد. عبیدالله برای عیادت شریک، به خانه هانی آمد و نمی‌دانست که مسلم بن عقیل در آن جاست. آنان سی مرد را آماده کرده بودند که وقتی عبیدالله داخل شد، او را بکشند. عبیدالله نزد شریک آمد و از احوال او می‌پرسید و شریک این شعر را می‌خواند: چرا سلمی را در انتظار می‌گذارید که او را تحیت بگویید؟ مرا سیراب کنید، اگر چه جانم از دست برود. عبیدالله گفت: چه می‌گوید؟ گفتند: هذیان می‌گوید. مردان آماده حمله، به جنب و جوش افتادند. عبیدالله از این وضعیت، تعجب کرد و از جا جست و بیرون رفت. سپس غلام هانی بن عروه را که جزو شرطه‌ها بود، فرا خواند. جریان را از او پرسید. او هم داستان را به وی گزارش داد. عبیدالله گفت: عجب! آن‌گاه رفت و داخل قصر شد.

در کتاب سیر أعلام النبلاء آمده است که: شریک بن اعور - که شیعی بود- به همراه عبیدالله، وارد کوفه شد و در منزل هانی بن عروه منزل کرد. وی در آنجا بیمار شد. عبیدالله می‌خواست در آنجا از وی عیادت کند. آنان سی مرد را آماده کردند تا عبیدالله را غافلگیرانه بکشند؛ ولی این کار به انجام نرسید و عبیدالله از مسئله باخبر شد و برخاست و بیرون رفت.

تأملی در گزارش طرح ترور ابن زیاد

یکی از مسائل قابل تأمل در حوادث شهر کوفه قبل از شهادت مسلم، گزارشی در موضوع طرح ترور ابن زیاد است. بر پایه اسناد تاریخی، این طرح، توسط شریک بن اعور یا هانی بن عروه یا عمارة بن عبید، به مسلم، پیشنهاد گردید. او نیز آن را پذیرفت و قرار شد هنگامی که ابن زیاد به عیادت هانی یا شریک بن اعور آمد، مسلم، همراه با سی مرد مسلح، طبق نقشه قبلی، ابن زیاد را ترور نماید. ابن زیاد، به عیادت شریک بن اعور و یا هانی آمد و زمینه برای اجرای نقشه ترور، آماده شد؛ اما مسلم، در آخرین لحظات از اجرای آن، امتناع ورزید. در پاسخ به این پرسش که: «چرا طرح ترور ابن زیاد اجرا، نشد؟»، گزارش‌های متفاوتی وجود دارد. شماری از گزارش‌ها، حاکی از آن‌اند که ابن زیاد، از قرائن موجود، متوجه طرح ترور خود شد و صحنه را فوراً ترک کرد. برخی از گزارش‌ها، تصریح می‌کنند که زنی در خانه هانی، مانع اقدام مسلم گردید. در شماری از گزارش‌ها نیز پاسخ خود مسلم، به این که چرا اقدام به ترور ابن زیاد نکرد، آمده است که دو چیز، مانع اقدام او شد: یکی این که هانی، مایل نبوده است که این اقدام، در خانه او انجام شود؛ و دیگر، به خاطر آوردن حدیثی از پیامبر (ص) که فرمود: «إِنَّ‏ الْإِيمَانَ‏ قَيَّدَ الْفَتْكَ‏ وَ لَا يَفْتِكُ مُؤْمِنٌ‏». اسلام، غافلگیرانه کشتن را در بند کشیده است و هیچ مسلمانی، غافلگیرانه نمی‌کشد. همچنین در برخی از گزارش‌ها، مسلم، علت امتناع خود را فقط حدیث مورد اشاره، ذکر کرده است. در گزارشی دیگر، مسلم، علت امتناع خود را تنها مایل نبودن هانی به انجام گرفتن این کار در خانه او می‌داند. و در نقلی دیگر، مسلم برای توجیه کار خود، به دو عامل اشاره می‌کند: یکی، حدیث «فتک (ترور)»؛ و دیگر، این که مایل نبوده است این اقدام در خانه شریک بن اعور انجام شود. با تأمل در این گزارش‌های متناقض، نخستین نکته‌ای که به ذهن می‌رسد، ساختگی بودن همه آنهاست؛ زیرا: اولا، حضور یافتن ابن زیاد در خانه علاقه‌مندان به مسلم، به معنای قرار دادن خود در کانون خطر است که با در نظر گرفتن زیرکی سیاسی ابن زیاد و اوضاع بحرانی کوفه، انجام گرفتن این اقدام ضد امنیتی به وسیله او، باور نکردنی است، به‌ویژه این که از طریق مأمور نفوذی خود، اطلاع یافته بود که مسلم در خانه هانی، مخفی شده است. ثانیاً، ضرورترین لازمه اجرای نقشه ترور، مخفیکاری است و این، با در جریان کار قرار گرفتن سی نفر - که همراهی آنها برای ترور یک نفر، ضرورتی ندارد- منافات دارد. ثالثاً، اگر نقشه اعدام ابن زیاد، واقعیت داشت، مقتضای در نظر گرفتن تدابیر سیاسی و امنیتی برای این عملیات، این بود که اجرای آن به فردی غیر از مسلم - که رهبری نهضت کوفه را به عهده داشت- واگذار می‌شد. بر این اساس، می‌توان گفت که ماجرای ترور ابن زیاد، احتمالا ساخته و پرداخته خود او و دستیارانش و برای موجه جلوه دادن اقدام خویش بر ضد مسلم و سران قبایل هوادار ایشان بوده است. اگر این تحلیل، پذیرفته نشود و نقشه یاد شده را واقعی بدانیم، گزارش دوم که حاکی از متوجه شدن ابن زیاد از طریق قرائن موجود است و یا گزارش سوم که تصریح می‌کند زنی در خانه هانی، مانع اجرای آن شد، به صحت، نزدیک‌ترند. اما درستی گزارش‌های دیگری که می‌گویند مسلم، با یادآوری حدیث نبوی «فتک»، از تصمیم خود منصرف شد، بسیار بعید می‌نماید؛ بلکه می‌توان گفت که اهانت به مسلم است. آیا می‌توان پذیرفت که نماینده امام (ع)، هنگام طرح نقشه یاد شده، حکم آن را نمی‌دانسته و موقع اجرا، با یادآوری آن، از تصمیم خود، منصرف شده است؟! سایر آنچه در گزارش‌های یاد شده، برای بیان علت امتناع مسلم از اجرای طرح ترور آمده، آن قدر سست است که ارزش نقد ندارد.

فرستادن مال و جاسوس برای شناسایی محل مسلم

از ابو وداک نقل است: ابن زیاد، غلامش را که معقل نام داشت، فرا خواند و به وی گفت: سه هزار درهم بگیر و مسلم و یارانش را پیدا کن و این سه هزار درهم را به آنان بده و بگو: با این پول با دشمنانتان بجنگید و خود را یکی از آنان نشان بده. اگر این پول را به آنان بدهی، به تو اعتماد و اطمینان خواهند کرد و کارهای سری‌شان را از تو پنهان نمی‌کنند. صبح و شام با آنان رفت و آمد کن. معقل، پول را گرفت و نزد مسلم بن عوسجه اسدی (از قبیله بنی سعد بن ثعلبه) در مسجد اعظم آمد، که نماز می‌خواند. از مردم شنید که می‌گفتند: او برای حسین، بیعت می‌گیرد. نزد او آمد و نشست تا از نماز، فارغ شد. آن‌گاه گفت: ای بنده خدا! من مردی شامی هستم و هم‌پیمان قبیله ذو کلاع. خداوند به من، محبت اهل بیت و دوستانشان را عنایت فرموده است. این، سه هزار درهم است و می‌خواهم با مردی از اهل بیت که شنیده‌ام به کوفه آمده و برای پسر دختر پیامبر خدا، بیعت می‌گیرد، دیدار کنم. من به دنبال دیدار او هستم؛ ولی کسی را نیافتم که مرا به سوی او راه نمایی کند و کسی محل او را نمی‌شناسد. اینک در مسجد نشسته بودم که از مردم شنیدم که می‌گفتند: این مرد با خاندان پیامبر، آشناست. به نزد تو آمدم تا این پول را بگیری و مرا نزد آقای خود ببری تا با او بیعت کنم. اگر خواستی، پیش از دیدار او، از من بیعت بگیر. مسلم بن عوسجه گفت: خداوند را سپاس‌گزار باش که مرا دیدی. من هم خوشحالم که تو به آنچه دوست داری، می‌رسی. امید است خداوند به وسیله تو، خاندان پیامبر را یاری کند. البته از این که مرا پیش از استواری کار، شناختی، ناراحتم، از ترس این طاغوت و قدرت او. آن‌گاه پیش از رفتن، از او بیعت گرفت و از او پیمان‌های سخت گرفت که خیرخواه و روراست باشد و امور را پنهان کند. معقل نیز ضمانت داد. آن‌گاه به وی گفت: روزها به منزل من، رفت و آمد کن تا برای تو اجازه ملاقات با مسلم را بگیرم. معقل به همراه مردم، رفت و آمد می‌کرد تا برایش اذن بگیرد.... معقل - همان غلام ابن زیاد بود که ابن زیاد، وی را با پول، به سوی مسلم و یارانش فرستاده بود- روزهایی را به خانه مسلم بن عوسجه، رفت و آمد کرد تا او را نزد مسلم بن عقیل ببرد، تا این که پس از مرگ شریک بن اعور، او را نزد مسلم برد و تمام اخبار را به وی داد و مسلم از او بیعت گرفت و به ابو ثمامه صاعدی دستور داد اموالی را که آورده بود، بگیرد. ابو ثمامه کسی بود که اموال را تحویل می‌گرفت و کمک‌ها را جمع‌آوری می‌کرد. او سلاح می‌خرید؛ چون خبره این کار بود و از جنگجویان عرب و سرشناسان شیعه بود. این مرد (معقل)، یکسره نزد آنان رفت و آمد می‌کرد. او نخستین کسی بود که می‌آمد و آخرین کسی بود که می‌رفت. اخبار را می‌شنید و از اسرار، باخبر می‌شد و سپس می‌رفت و همه را در گوش ابن زیاد می‌گفت.

دعوت مسلم از نیروهایش و حرکت به سوی قصر

عبدالله بن خازم این چنین نقل کرده است: به خدا سوگند، من فرستاده مسلم پسر عقیل به قصر بودم تا ببینم هانی چه می‌کند. چون او کتک خورد و زندانی شد، بر اسبم سوار شدم و نخستین فردی بودم که برای مسلم بن عقیل خبر آوردم. در این هنگام، زنان در خانه هانی جمع شده بودند و فریاد می‌زدند: ای غم! ای مصیبت! من بر مسلم بن عقیل وارد شدم و به وی خبر دادم. به من دستور داد در میان اصحاب و یارانش - که خانه‌های اطراف را پر کرده بودند و چهار هزار مرد بودند - [شعاری را] فریاد کنم. من فریاد زدم: «یا منصور! أمت» و مردم کوفه نیز شعار دادند و اجتماع کردند. آن‌گاه مسلم، فرمانده قبایل کنده، مذحج، اسد، تمیم و همدان را تعیین کرد و مردم، همدیگر را فرا خواندند و اجتماع کردند. زمانی نگذشت که مسجد و بازار، از جمعیت، پر شدند و تا شب، جمعیت، یکسر اضافه می‌شد. عرصه بر عبیدالله تنگ شد و تنها کاری که توانست انجام دهد، این بود که در قصر را ببندد. همراهان او در قصر، تنها سی نگهبان و بیست تن از اشراف کوفه و خانواده و نزدیکانش بودند.

محاصره قصر ابن زیاد به وسیله مسلم و یارانش

در کتاب مروج الذهب آمده است که: چون خبر رفتار ابن زیاد با هانی به مسلم رسید، دستور داد منادی فریاد کند: «یا منصور!» و این، شعارشان بود. مردم کوفه، این شعار را فریاد کردند و در آن واحد، هجده هزار نفر، نزد مسلم جمع شدند. جمعیت به سمت ابن زیاد، حرکت و او را در قصر محاصره کردند.

نبرد میان مسلم و نیروهای ابن زیاد و زخمی شدن مسلم

هلال بن یساف نقل می‌کند: آن شب در راه، مسلم و یارانش را نزدیک مسجد انصار دیدم. از هر کوچه که می‌گذشتند، گروهی سی یا چهل نفره باز می‌گشتند. وقتی به بازار رسیدند - که شبی تاریک بود - و وارد مسجد شدند، به ابن زیاد گفته شد: جمعیت زیادی نمی‌بینیم و سر و صدای بسیاری نمی‌شنویم. عبیدالله دستور داد سقف را برداشتند و قندیل‌ها را روشن کردند. دیدند که جمعیت آنان، حدود پنجاه مرد است. مسلم، وارد مسجد شد و بر منبر رفت و به مردم گفت: مردم هر ناحیه و قبیله، با هم جمع شوند. مردم، چنین کردند و گروهی به نبرد با مسلم و یارانش به پا خاستند. مسلم، جراحتی سنگین برداشت و گروهی از یارانش کشته شدند و فرار کردند. مسلم از مسجد، خارج و وارد خانه‌ای از خانه‌های قبیله کنده شد.

نقشه ابن زیاد برای پراکنده کردن مردم از اطراف مسلم

در کتاب الأخبار الطوال آمده است که: عبیدالله بن زیاد به بزرگان کوفه که نزد او بودند، گفت: هر یک از شما در یک جهت از برج‌های قصر بروید و از بالای قصر، به مردم رو کنید و آنان را بترسانید. کثیر بن شهاب، محمد بن اشعث، قعقاع بن شور، شبث بن ربعی، حجار بن ابجر و شمر بن ذی الجوشن، هر یک [از جانبی] بر مردم اشراف یافت و فریاد زد: ای کوفیان! از خداوند، پروا کنید و در فتنه [و بحران شتاب مکنید و اتحاد امت را بر هم مزنید و لشکر شام را به سمت خود مکشانید، که شما [پیش از این، آمدن] آنان را چشیده و صولت آنها را تجربه کرده‌اید!

و در کتاب تذکرة الخواص آمده است که: سران کوفیان، نزد ابن زیاد بودند، که به آنان گفت: برخیزید و عشیره‌های خود را از اطراف مسلم، پراکنده سازید، وگرنه گردن‌های شما را می‌زنم. آنان بالای قصر رفتند و با مردم، سخن گفتند. پس از آن، کسانی که با مسلم بودند، پراکنده و از او جدا شدند.

پراکنده شدن مردم از پیرامون پسر عقیل

در کتاب أنساب الأشراف نقل است که: ابن زیاد، محمد بن اشعث بن قیس و کثیر بن شهاب حارثی و گروهی دیگر از سران را فرستاد تا مردم را از مسلم بن عقیل و حسین بن علی (ع) جدا کنند و آنان را از یزید بن معاویه و لشکر شام و قطع بخشش‌های حکومتی و کیفر شدن بی‌گناه به خاطر گنهکار و حاضر به خاطر غایب، بترسانند. یاران مسلم بن عقیل، از اطراف او پراکنده شدند و شب هنگام، جز سی مرد، کسی همراهش نبود. مسلم، وقتی اوضاع را چنین دید، [از داخل مسجد کوفه به سمت درهای کنده [که به خانه‌های قبیله کنده باز می‌شدند]، حرکت کرد؛ ولی باقی‌مانده همراهانش نیز پراکنده شدند و خودش تنها ماند و در کوچه‌های کوفه به این طرف و آن طرف می‌رفت، در حالی که کسی همراه او نبود.

عمار دهنی از امام باقر (ع) نقل می‌کند: عبیدالله به دنبال سران کوفه فرستاد و آنان را در قصر، نزد خود جمع کرد. چون مسلم به نزدیک قصر رسید، سران کوفه [از بالای قصر] بر افراد قبیله‌های خود، اشراف پیدا کرده، برایشان سخن می‌گفتند و آنان را باز می‌گرداندند. پس پیوسته یاران مسلم، کم می‌شدند تا این که شب هنگام، پانصد نفر باقی ماندند و چون هوا تاریک شد، آنان هم رفتند.

پناه بردن مسلم به خانه طوعه

از مجالد بن سعید نقل شده: مسلم، چون دید شب شده و جز سی نفر با او کسی نمانده، به سمت درهای کنده به راه افتاد و وقتی به آن درها رسید، ده نفر باقی مانده بودند و از مسجد که خارج شد، دیگر کسی با او نبود. توجه کرد. دید کسی نیست تا به او راه را نشان دهد و او را به خانه‌ای ببرد و اگر دشمن بر او حمله کرد، با او همدردی نماید و از او دفاع کند. همان‌گونه سرگردان در کوچه‌های کوفه می‌گشت و نمی‌دانست کجا می‌رود، تا به خانه‌های بنی جبله (از قبیله کنده) رسید. رفت تا به در خانه زنی رسید که نامش طوعه بود. آن زن، کنیز اشعث بن قیس بود و چون از او بچه دار شده بود، او را آزاد کرده بود. آن‌گاه اسید حضرمی، با او ازدواج کرد و فرزندی به نام بلال از او داشت. بلال به همراه مردم، بیرون رفته بود و مادرش بر در ایستاده بود و انتظارش را می‌کشید. پسر عقیل بر زن، سلام کرد و زن، جواب داد. مسلم به زن گفت: بنده خدا! به من، قدری آب بده. زن رفت و برایش آب آورد. مسلم، همان‌جا نشست. زن، ظرف آب را برد و باز گشت و گفت: مگر آب نخوردی؟ مسلم گفت: چرا. زن گفت: پس نزد خانواده‌ات باز گرد. مسلم، سکوت کرد. زن، دو مرتبه حرف‌هایش را تکرار کرد. باز مسلم، سکوت کرد. آن‌گاه زن گفت: به خاطر خدا باز گرد، سبحان الله! ای بنده خدا! خدا، سلامتت بدارد! نزد خانواده‌ات باز گرد. شایسته نیست بر در خانه من بنشینی و من، این کار را روا نمی‌دارم. مسلم برخاست و گفت: ای بنده خدا! من در این شهر، خانه و خانواده‌ای ندارم. آیا می‌خواهی پاداشی ببری و کار نیکی انجام دهی؟ شاید در آینده بتوانم جبران کنم. زن گفت: ای بنده خدا! جریان چیست؟ گفت: من، مسلم بن عقیل هستم. این مردم به من دروغ گفتند و مرا فریفتند. زن گفت: تو مسلم هستی؟ گفت: آری. زن گفت: داخل خانه شو. و او را داخل اتاقی غیر از اتاق نشیمن خود کرد و فرشی برایش انداخت و برایش شام برد؛ ولی او شام نخورد. زمانی نگذشت که پسر آن زن، باز گشت. پسر دید که مادرش به آن اتاق، زیاد رفت و آمد می‌کند. پس گفت: رفت و آمد بسیارت به آن اتاق در این شب، مرا به شک انداخته است. در آنجا کاری داری؟ زن گفت: از این بگذر. پسر گفت: به خدا سوگند باید مرا در جریان بگذاری. زن گفت: به کارت برس و از من، چیزی مپرس. پسر اصرار کرد. زن گفت: فرزندم! در آنچه می‌گویم، با هیچ کس از مردم سخن مگو. و از او پیمان گرفت و پسر، سوگند یاد کرد. زن، جریان را به وی گفت. پسر، دراز کشید و سکوت کرد. برخی گمان کرده‌اند که مردم، آن پسر را از خود رانده بودند و برخی گفته‌اند که با دوستان نزدیکش می‌گساری می‌کرد.

ابن زیاد در جستجوی مسلم و یارانش

در کتاب الأخبار الطوال نقل شده است که: ابن زیاد، وقتی دیگر سر و صداها را نشنید، گمان کرد جمعیت، وارد مسجد شده‌اند. گفت: بنگرید و ببینید در مسجد، کسی را می‌یابید. مسجد، کنار قصر بود. آنها مسجد را جستجو کردند؛ ولی کسی را نیافتند. آنان طناب‌های حصیری [مسجد] را آتش زدند و آنها را به طرف صحن مسجد، پرتاب کردند تا فضا روشن شود. آن‌گاه جستجو کردند؛ ولی کسی را نیافتند. ابن زیاد گفت: مردم، پراکنده شده‌اند و مسلم را رها کرده‌اند و بازگشتند. ابن زیاد سپس به همراه گروهی بیرون آمد و وارد مسجد شد و شمع‌ها و قندیل‌ها روشن شدند.

سخنرانی ابن زیاد و فرمان جستجوی خانه به خانه

مجالد بن سعید نقل می‌کند: وقتی نشانی از مسلم و یارانش ندیدند، این را به ابن زیاد گزارش دادند. آن‌گاه دری را که به مسجد باز می‌شد، گشودند و عبیدالله به همراه یارانش از قصر، بیرون آمدند. او بر منبر رفت و به آنان دستور داد اطرافش بنشینند و تا یک سوم از سر شب رفته، در مسجد نشستند. او دستور داد که عمرو بن نافع، بانگ بر آورد: بدانید هر یک از نگهبانان و نقیبان و سران و جنگجویان که نماز عشا را در غیر مسجد بخواند، از تعهد به حکومت، بیرون رفته است. ساعتی نگذشت که مسجد، پر از جمعیت شد. آن‌گاه به مؤذن، دستور اذان داد و سپس نماز گزارد. حصین بن تمیم [به ابن زیاد] گفت: اگر دوست داری، خودت با مردم نماز بخوان، یا دیگری نماز بخواند و تو در قصر، نماز بخوانی؛ چراکه احساس امنیت نمی‌کنم. مبادا برخی از دشمنانت، به تو آسیبی رسانند! عبیدالله گفت: به محافظانم دستور بده پشت سرم بایستند، همان‌گونه که همیشه می‌ایستند و خود در میان آنان بچرخ؛ چراکه داخل قصر نمی‌شوم. او با مردم، نماز خواند. آن‌گاه برخاست و حمد و ثنای خدا به جا آورد و گفت: اما بعد، به درستی که پسر عقیل، آن مرد سفیه و نادان، چنان که دیدید، اختلاف و دودستگی به وجود آورد. ذمه خداوند را از مردی که مسلم را در خانه‌اش بیابیم، بر می‌داریم (خونش مباح است). هر کس مسلم را بیاورد، به مقدار دیه او [جایزه می‌گیرد]. بندگان خدا! تقوا پیشه کنید و به بیعت و فرمانبری، پایبند باشید و هیچ راهی را برای بهانه‌گیری، بر خود، هموار مسازید. ای حصین بن تمیم! مادرت به عزایت بنشیند، اگر بانگی از یکی از کوچه‌های کوفه بر آید، یا که این مرد از کوفه خارج شود و او را نزد من نیاوری! اینک، تو را مأمور خانه‌های کوفیان کردم. مراقبانی را بر سر کوچه‌ها بگمار و فردا تمام خانه‌ها را جستجو کن تا این مرد را بیاوری. حصین، رئیس شرطه و از قبیله بنی تمیم بود. آن‌گاه از منبر، پایین آمد و داخل قصر شد. همچنین به عمرو بن حریث، پرچمی داد و او را فرمانده کرد.

خبر دادن پسر طوعه از مخفیگاه مسلم بن عقیل

از مجالد بن سعید نقل است که: چون صبح شد، ابن زیاد جلوس کرد و اجازه داد مردم بر او وارد شوند. آن‌گاه محمد بن اشعث آمد. عبیدالله گفت: مرحبا به کسی که دورویی ندارد و مورد اتهام نیست! و او را کنار خود نشاند. پسر پیرزن - که مادرش مسلم بن عقیل را پناه داده بود - [نامش] بلال بن اسید بود. او صبحگاهان نزد عبدالرحمان بن محمد بن اشعث رفت و به وی خبر داد که مسلم بن عقیل، نزد مادر اوست. عبدالرحمان به نزد پدرش - که در مجلس ابن زیاد بود - آمد و با او در گوشی صحبت کرد. ابن زیاد پرسید: چه گفت؟ محمد بن اشعث گفت: به من خبر داد که مسلم بن عقیل در یکی از خانه‌های ماست. ابن زیاد با چوبش به پهلوی محمد زد و گفت: برخیز و هم اینک، او را بیاور.

حمله وحشیانه به خانه طوعه برای دستگیری مسلم

در کتاب الفتوح آمده است که: عبیدالله بن زیاد به جانشین خود، عمرو بن حریث مخزومی، دستور داد که سیصد مرد دلاور را به همراه پسر اشعث بفرستد. محمد بن اشعث حرکت کرد تا به خانه‌ای رسید که مسلم بن عقیل در آن بود.

از سعید بن خالد نقل است که: ابن زیاد، مردی از قبیله بنی سلیم را به همراه صد سواره به آن خانه فرستاد و مسلم را غافلگیر کردند.

نبرد شدید در اطراف خانه طوعه

در کتاب البدایة و النهایة آمده است که: سپاهیان بر مسلم، هجوم آوردند و مسلم با شمشیر، در برابر آنان ایستاد و سه مرتبه آنان را از خانه بیرون راند. لب بالا و پایین مسلم، ضربت خورد. آن‌گاه سپاهیان به سوی مسلم، سنگ پرتاب کردند و طناب‌های حصیری را آتش زدند [و به طرفش انداختند]؛ ولی باز هم نتوانستند بر او دست یابند. مسلم با شمشیر از خانه بیرون آمد و به نبرد با آنان پرداخت.

از ابو عبید قاسم بن سلام نقل می‌شود: سپاهیان به سمت مسلم بن عقیل روانه شدند. مسلم با شمشیر به سوی آنان آمد و با آنان می‌جنگید، تا این که جراحت‌های سنگین برداشت و او را اسیر کردند.

اسارت مسلم پس از جراحت دیدن بسیار

در کتاب الملهوف آمده است که: چون مسلم، گروهی از آنان را کشت، محمد بن اشعث بانگ بر آورد: ای مسلم! تو در امانی. مسلم گفت: چه اعتمادی به امان اهل نیرنگ و فجور هست؟! و باز یورش آورد و با آنان می‌جنگید و سروده‌های حمران بن مالک خثعمی را در روز نبرد خثعم و بنی عامر می‌خواند: سوگند یاد کرده‌ام که جز به آزادگی، کشته نشوم، گرچه مرگ را ناخوش می‌دارم. خوش ندارم که به من نیرنگ بزنند یا فریب بخورم و با آب گوارا، آب گرم و تلخ را مخلوط کنم. هر کسی روزی، مرگ را ملاقات می‌کند. با شما نبرد می‌کنم و از سختی، هراسی ندارم. به وی گفتند: به راستی که نیرنگ و فریبی نیست. ولی مسلم، بدان توجه نکرد و پس از دیدن جراحت‌های سنگین، جمعیت بر او هجوم آوردند و مردی از پشت به وی ضربتی زد و به زمین افتاد و به اسارت گرفته شد.

و در کتاب الفتوح نقل است که: عبیدالله بن زیاد برای محمد بن اشعث، پیغام فرستاد که به مسلم، امان بده؛ چراکه جز از این طریق، نمی‌توانی بر او دست یابی. محمد بن اشعث، پس از آن گفت: وای بر تو، ای مسلم! خودت را به کشتن مده. تو در امانی. مسلم بن عقیل می‌گفت: مرا به امان اهل نیرنگ، نیازی نیست. آن‌گاه به نبرد پرداخت و این شعر را می‌خواند: سوگند یاد کرده ام که جز به آزادگی، کشته نشوم، گرچه مرگ را جامی تلخ بیابم. خوش ندارم به من نیرنگ بزنند و یا فریب بخورم. هر کسی روزی، مرگ را ملاقات می‌کند. با شما نبرد می‌کنم و از سختی نمی‌هراسم. محمد بن اشعث، بانگ برآورد و گفت: وای بر تو، ای پسر عقیل! به راستی که به تو دروغ گفته نمی‌شود و تو فریب داده نمی‌شوی. این جمعیت، قصد کشتن تو را ندارند. پس خودت را به کشتن مده. مسلم - که خداوند، رحمتش کند - به سخن پسر اشعث، اعتنایی نکرد و به نبرد، ادامه داد تا جراحت‌های سنگینی بر او وارد شد و از جنگیدن، ناتوان شد. جمعیت بر او یورش بردند و با تیر و سنگ بر او می‌زدند. مسلم گفت: وای بر شما! آیا به سویم سنگ، پرتاب می‌کنید - آن‌گونه که به کفار، سنگ می‌زنند- در حالی که من از خانواده پیامبران ابرارم؟ آیا حق پیامبر را درباره خاندانش پاس نمی‌دارید؟ سپس با وجود ضعف، بر آنان یورش برد و جمعیت را در هم شکست و آنان را پراکنده ساخت. آن‌گاه برگشت و بر در خانه تکیه زد. سپاهیان به سمت مسلم، باز گشتند و محمد بن اشعث بر آنان بانگ زد که: او را رها کنید تا با او سخن بگویم. پسر اشعث به مسلم، نزدیک شد و رو به روی وی ایستاد و گفت: وای بر تو، ای پسر عقیل! خودت را به کشتن مده. تو در امانی و خونت بر گردن من است. مسلم به وی گفت: ای پسر اشعث! گمان می‌کنی تا نیرویی برای جنگیدن دارم، دست دراز می‌کنم؟ نه! به خدا، هرگز چنین نمی‌شود. آن‌گاه بر پسر اشعث، یورش برد و او را تا پیش یارانش عقب راند. سپس به جای خود بازگشت و ایستاد و گفت: بار خدایا! عطش، امانم را بریده است! کسی جرئت نداشت به وی نزدیک شود، یا به او آب دهد. پسر اشعث، رو به یارانش کرد و گفت: وای بر شما! این برای شما ننگ و عار است که این‌گونه از یک مرد، درمانده شوید. همه با هم، بر او یورش برید. همه بر مسلم یورش آوردند و او هم بر آنان یورش برد. مردی کوفی به نام بکیر بن حمران احمری، به سمت مسلم آمد و دو ضربت میان آنان رد و بدل شد. بکیر، ضربتی بر لب بالای مسلم زد و مسلم بن عقیل هم بر او ضربتی زد و او کشته بر زمین افتاد. آن‌گاه مسلم از پشت سر، مورد اصابت نیزه قرار گرفت و بر زمین افتاد و به اسارت گرفته شد و اسب و سلاحش را هم گرفتند. مردی از قبیله بنی سلیمان به نام عبیدالله بن عباس نیز جلو آمد و عمامه‌اش را برداشت.

تأملی در گزارش‌های مربوط به دستگیری مسلم، پس از امان دادن به او

گزارش‌هایی را که حاکی از دستگیری مسلم (ع) پس از امان دادن به او هستند، می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:

1. گزارشی که بیشتر منابع تاریخی نقل کرده‌اند که: مسلم (ع)، پیشنهاد امان را قاطعانه رد کرد و در پاسخ محمد بن اشعث -که این پیشنهاد را مطرح کرد- گفت: وأی أمان للغدرة الفجرة؟! چه اعتمادی به امان اهل نیرنگ و فجور هست؟! سپس با تمثل به اشعار حمران بن مالک خثعمی، خطاب به دشمنان حاضر در صحنه نبرد گفت: أقسمت لا اقتل إلا حرا.... سوگند یاد کرده‌ام که جز به آزادگی، کشته نشوم. سپس به نبرد ادامه داد، تا این که از پشت سر، مورد اصابت نیزه قرار گرفت و به زمین افتاد و اسیر شد.
2. گزارشی که حاکی از آن است که مسلم (ع) پس از درگیری با دشمن و وارد شدن جراحت‌های بسیار به او و زمینگیر شدن، امان را پذیرفت.
3. گزارشی که به طور مطلق، پذیرش امان به وسیله مسلم (ع) را تأیید کرده است.

با تأمل در گزارش‌های یاد شده، می‌توان در یافت که گزارش سوم، بی‌تردید، نادرست است؛ زیرا مشخص است که پیشنهاد امان دادن به رهبر قیامی که زمینه را برای نهضتی بزرگ‌تر آماده می‌کند، آن هم از سوی فاسق و فاجری مانند ابن زیاد، دام و فریبی بیش نیست. چگونه می‌توان پذیرفت که مسلم (ع)، متوجه چنین نکته‌ای نبوده و بدون چون و چرا، امان ابن زیاد را پذیرفته و خود را تسلیم نموده است؟! در مورد گزارش دوم نیز به نظر می‌رسد که گزارشگر، تسلیم شدن مسلم (ع) را پس از این که جراحات بسیاری برداشته و دیگر توان جنگیدن نداشته، «پذیرفتن امان» تصور کرده است. بر این اساس، گزارش نخست -که بسیاری از منابع، آن را نقل کرده‌اند و متن آن با روح بلند و عزم استوار و شهامت و شجاعت یاران سید الشهدا (ع) سازگاری دارد- نزدیک به واقع است که: مسلم (ع)، هیچ گاه پیشنهاد امان را نپذیرفت و تا آخرین رمق جنگید و هنگامی که دیگر توان دفاع نداشت، دستگیر شد.

گریه مسلم بر امام حسین (ع) و خانواده‌اش

از قدامة بن سعید بن زائدة بن قدامه ثقفی نقل شده: استری آوردند و مسلم را بر آن، سوار کردند و دورش را گرفتند و شمشیرش را برداشتند. در این حال، مسلم - که گویا از زندگی و جانش ناامید شده بود- اشکش جاری شد و گفت: این، آغاز نیرنگ است. محمد بن اشعث گفت: امیدوارم برایت مشکلی پیش نیاید. مسلم گفت: این، جز آرزویی بیش نیست. کجاست امان شما؟ «انا لله و انا الیه راجعون». و گریه کرد. عمرو بن عبیدالله بن عباس، به مسلم گفت: کسی که دنبال چیزی است مانند آنچه تو دنبال آنی، وقتی چنین حوادثی برایش رخ می‌دهد، گریه نمی‌کند. مسلم گفت: به خدا سوگند، من برای جان خود، گریه نمی‌کنم و برای کشتن خویش، مرثیه نمی‌خوانم، گرچه یک لحظه زیان [و گرفتاری را هم بر خویش نمی‌پسندم؛ اما [اکنون] برای خاندانم گریه می‌کنم که به سمت من می‌آیند. من برای حسین و خاندان حسین، گریه می‌کنم.

پیغام مسلم برای امام حسین (ع) جهت نیآمدن به کوفه

از ابو مخنف نقل می‌کنند: قدامة بن سعید بن زائدة بن قدامه ثقفی برایم نقل کرد که: آن‌گاه مسلم به سمت محمد بن اشعث آمد و گفت: ای بنده خدا! به خدا سوگند، می‌بینم که به زودی از عمل کردن به امانی که داده‌ای، ناتوان خواهی شد. آیا می‌توانی کار خیری انجام دهی؟ می‌توانی از جانب خود، مردی را بفرستی که از زبان من، پیغامی به حسین برساند -؛ چراکه می‌دانم او و خانواده اش، امروز از مکه به سمت کوفه به راه افتاد یا فردا حرکت می‌کند و بی‌تابی من هم برای این است - و بگوید: «پسر عقیل، مرا نزد تو فرستاده و او اینک در دست این قوم، اسیر است و صلاح نمی‌داند که به سوی مرگ، حرکت کنی. او می‌گوید: با خانواده‌ات برگرد و کوفیان، تو را فریب ندهند. آنان، همان یاران پدر تو‌اند که آرزو می‌کرد با مرگ یا کشته شدن، از آنان رهایی یابد. به راستی که کوفیان، تو را فریفتند و مرا هم فریفتند و کسی که فریفته می‌شود، رأیی ندارد». پسر اشعث گفت: به خدا سوگند که این کار را انجام می‌دهم و به ابن زیاد خواهم گفت که من به تو امان داده‌ام. همچنین جعفر بن حذیفه طایی برایم نقل کرد... و گفت: محمد بن اشعث، ایاس بن عثل طایی را - که از طایفه بنی مالک بن عمرو بن ثمامه بود - فرا خواند. این مرد، شاعر بود و بسیار نزد محمد، رفت و آمد می‌کرد. به وی گفت: حسین را ملاقات کن و این نامه را به وی برسان. و در آن نامه آنچه را پسر عقیل گفته بود، نوشت و به وی گفت: این، زاد و توشه راه و این هم متاعی برای خانواده ات. ایاس گفت: از کجا مرکب بیاورم؟ به راستی که مرکبم لاغر است. پسر اشعث گفت: این هم مرکب. آن را با هر آنچه بر آن است، سوار شو. ایاس از کوفه خارج شد و در منزل زباله (محلی معروف در راه مکه به کوفه) پس از چهار شب به حسین (ع) برخورد کرد و خبر را رساند و نامه را به وی داد. حسین (ع) به وی فرمود: «هر آنچه تقدیر شده، رخ می‌دهد. جان خود و نیز فساد امت را به رضا و حساب خداوند، وا می‌گذاریم».

نکته

هر چند اقدام ابن اشعث و ابن سعد، در ظاهر، عمل کردن به وصیت مسلم (ع) و رساندن پیام او به امام حسین (ع) بود، ولی بدیهی است که هدف اصلی آنان، منصرف کردن امام (ع) از آمدن به کوفه و جلوگیری از رسیدن ایشان به کانون نهضت، یعنی کوفه بوده است. به همین جهت، هنگامی که امام (ع) بر خلاف توصیه مسلم (ع) به حرکت خود به سوی کوفه ادامه داد، در سرزمین کربلا، راه را بر ایشان بستند و او و یارانش را به شهادت رساندند.

آب خواستن مسلم

ابو مخنف نقل کرده است که: قدامة بن سعد، برایم نقل کرد که: چون مسلم بن عقیل به در قصر رسید، کوزه خنکی در آنجا نهاده شده بود. پسر عقیل گفت: از این آب، به من بدهید. مسلم بن عمرو به وی گفت: می‌بینی چه قدر خنک است؟ نه، به خدا سوگند! از این آب، قطره‌ای نخواهی نوشید تا از آب‌های داغ در آتش جهنم بچشی. پسر عقیل به وی گفت: وای بر تو!... همچنین سعید بن مدرک بن عماره برایم نقل کرد که: عمارة بن عقبه، غلامی را به نام قیس صدا کرد و او کوزه‌ای که بر آن پارچه‌ای بود، به همراه ظرفی آورد و در آن، آب ریخت و به مسلم نوشاند. هر گاه مسلم آب می‌نوشید، ظرف پر از خون می‌شد. وقتی برای بار سوم، ظرف را پر از آب کرد و خواست بنوشد، دندان‌های جلویش در ظرف افتاد. آن‌گاه گفت: ستایش، خدا را! اگر این آب، روزی من بود، آن را می‌نوشیدم!

وصیت‌های مسلم بن عقیل

در کتاب أنساب الأشراف آمده است که: مسلم بن عقیل را نزد ابن زیاد آوردند. ابن اشعث به وی امان داده بود؛ ولی [عبیدالله] امانش را نپذیرفت. وقتی مسلم در برابر ابن زیاد ایستاد، به همنشین‌های عبیدالله نگاه کرد. آن‌گاه به عمر بن سعد بن ابی وقاص گفت: میان من و تو، خویشاوندی است و تو آن را می‌دانی. برخیز تا به تو وصیت کنم. عمر بن سعد، امتناع کرد. ابن زیاد به وی گفت: برخیز و نزد عموزاده‌ات برو. عمر بن سعد برخاست. مسلم گفت: از هنگامی که به کوفه وارد شده‌ام، هفتصد درهم بدهکارم. آن را ادا کن. جنازه‌ام را از ابن زیاد، تحویل بگیر و به خاک بسپار، و کسی را به سوی حسین بفرست تا او را برگرداند. عمر بن سعد، تمام آنچه را که مسلم گفته بود، برای ابن زیاد باز گفت. ابن زیاد به عمر بن سعد گفت: مال تو، اختیارش با توست. هر کاری می‌خواهی، بکن. درباره حسین نیز، اگر او قصد ما را نداشته باشد، ما هم با او کاری نداریم. و اما جنازه مسلم، شفاعت تو را در این باره نمی‌پذیریم؛ زیرا او تلاش کرد که ما را نابود کند. سپس گفت: پس از کشتن او، با جنازه‌اش می‌خواهیم چه کنیم؟!

سعید بن خالد نقل کرده است که: مسلم بن عقیل به عبیدالله بن زیاد گفت: اجازه بده وصیت کنم. ابن زیاد گفت: وصیت کن. مسلم، عمر بن سعد را به خاطر خویشاوندی‌ای که میان او (عمر بن سعد) و حسین (ع) بود، خواست و به وی گفت: به راستی که حسین با شمشیرها و زره‌ها و جمعی از فرزندان و خاندانش به سمت کوفه می‌آید. کسی را به سویش بفرست تا او را بترساند و بر حذر دارد، تا باز گردد؛ چراکه بی‌وفایی کوفیان را به عیان دیدم.

شهادت مسلم بن عقیل

مسلم بن عقیل (ع)، یکی از درخشان‌ترین چهره‌های نهضت حسینی بود که برای ارزیابی زمینه قیام، به وسیله امام حسین (ع) به کوفه اعزام شد. کنیه مسلم، ابو داوود و لقبش، محدث بوده است. وی به پیامبر خدا (ص) شباهت داشت و شجاع‌ترین فرزند عقیل بن ابی طالب، شمرده می‌شد. مادر مسلم (ع)، کنیزی به نام حلیه، از اسیران شام بوده است که پدرش عقیل، او را خریده بود. بر پایه گزارش طبری، مسلم (ع) در کوفه متولد شده است. این گزارش، در کنار گزارش‌های دیگر - که وی را از یاران امام علی (ع) و در جنگ صفین، از فرماندهان جناح راست پیاده نظام لشکر ایشان شمرده‌اند- حاکی از آن است که عقیل، سال‌ها قبل از آمدن امام علی (ع) به کوفه، در این شهر، زندگی می‌کرده است و شاید یکی از عللی که امام حسین (ع)، مسلم را به نمایندگی از جانب خود به کوفه اعزام کرد، آشنایی او با مردم آن شهر باشد. مسلم، داماد امیر مؤمنان (ع) بود و نام همسرش در برخی منابع، رقیه و در برخی دیگر، ام کلثوم، گزارش شده است که احتمالا کنیه رقیه باشد. وی، دو فرزند به نام‌های عبدالله و علی داشت که عبدالله، در کربلا به شهادت رسید. فرزندان دیگری نیز از وی، گزارش شده است. به هر حال، تصریح شده که نسلی از وی، باقی نمانده است. چند تن از برادران مسلم (ع) در کربلا حضور داشته‌اند و به شهادت رسیده‌اند.

در کتاب الإرشاد آمده است که: ابن زیاد به وی گفت: خداوند، مرا بکشد، اگر تو را به‌گونه‌ای نکشم که [پیش از این] در اسلام، کسی آن‌گونه کشته نشده است! مسلم به وی گفت: تو سزاوارترین کسی هستی که در اسلام، بدعت بگذارد و تو هیچ گاه بدترین کشتن و زشت‌ترین مثله کردن و بدسرشتی و پیروزی دنائت‌آمیز را رها نمی‌کنی. ابن زیاد، شروع به دشنام دادن به مسلم و حسین و علی و عقیل - که درود و سلام خداوند بر آنان باد - کرد و مسلم، هیچ پاسخ نمی‌گفت. آن‌گاه ابن زیاد گفت: او را بالای قصر ببرید و گردنش را بزنید و آن‌گاه بدنش را به سرش ملحق سازید. مسلم بن عقیل - که رحمت خدا بر او باد - گفت: اگر میان من و تو، خویشاوندی ای بود، مرا نمی‌کشتی! ابن زیاد گفت: کجاست کسی که ابن عقیل بر سرش ضربت زد؟ بکر بن حمران احمری را آوردند. ابن زیاد به وی گفت: بالا [ی قصر] برو. باید تو گردنش را بزنی. او مسلم را بالا[ی قصر] برد، در حالی که مسلم تکبیر می‌گفت، استغفار می‌کرد و بر پیامبر (ص) درود می‌فرستاد و می‌گفت: خداوندا! میان ما و قومی که ما را فریفتند و تکذیب کردند و خوار ساختند، داوری فرما. مسلم را به بالای محلی که امروزه جایگاه کفشدارها نامیده می‌شود، بردند و گردنش را زدند و بدنش را به دنبال سرش پایین انداختند.

فرستاده شدن سرهای مسلم و هانی برای یزید، به وسیله ابن زیاد

در کتاب الفتوح نقل است که: عبیدالله بن زیاد، دستور داد مسلم بن عقیل و هانی بن عروه - که خداوند، آن دو را رحمت کند - را وارونه به دار کشند و تصمیم گرفت سرهای آنان را نزد یزید بن معاویه بفرستد.... سپس نامه‌ای این چنین برای یزید بن معاویه نوشت: «به نام خداوند بخشنده مهربان. به بنده خدا یزید بن معاویه، امیر مؤمنان، از عبیدالله بن زیاد. ستایش، خدایی را که حق امیر مؤمنان را ستاند و او را از شر دشمنش رها کرد! به امیر مؤمنان - که خداوند، او را تأیید کند - خبر می‌دهم که مسلم بن عقیل، آن بر هم زننده وحدت، وارد کوفه شد و در خانه هانی بن عروه مذحجی فرود آمد. من بر آن دو، جاسوسانی را گماردم، تا این که آنان را از خانه بیرون آوردم و پس از نبرد و درگیری، خداوند، مرا بر آنان مسلط ساخت. گردن آنها را زدم و سرهایشان را به همراه هانی بن ابی حیه وادعی و زبیر بن اروح تمیمی، برای شما فرستادم. این دو، گوش به فرمان و ملتزم به سنت و جماعت مسلمانان‌اند و امیر مؤمنان، هر چه می‌خواهد، از آنان بپرسد. آن دو، اهل خرد و فهم و صداقت‌اند». وقتی نامه و دو سر به یزید بن معاویه رسید، نامه را خواند و دستور داد سرها بر دروازه شهر دمشق، نصب گردند.

نامه سپاس‌گزاری یزید از ابن زیاد و تحریک وی بر ضد امام حسین (ع)

از ابو جناب یحیی بن ابی حیه کلبی نقل می‌کنند: یزید برای ابن زیاد، نامه‌ای فرستاد: «اما بعد، تو همان‌گونه هستی که دوست داشتم. با تدبیر و دوراندیشی، رفتار کردی و مانند دلاوری متین و آرام، اقتدار به خرج دادی. تو ما را بی‌نیاز ساختی و خاطر ما را جمع کردی و گمان و رأیم را درباره خودت، تصدیق نمودی. دو فرستاده ات را فرا خواندم و از آنان پرسش کردم و با آنان به تنهایی به گفتگو نشستم و آنان را در فضیلت و نظر، همان‌گونه یافتم که تو گفتی. [به کارگزارانت] درباره این دو، سفارش به نیکی کن. به من خبر رسیده که حسین، به سمت عراق، حرکت کرده است. دیده‌بان‌ها و نگهبانان را بگمار. از موارد مظنون، کاملاً مراقبت کن و به اتهام، دستگیر کن؛ لکن کسی را مکش، مگر آنکه با تو نبرد کند، و تمام اتفاقات را برایم بنویس. درود و رحمت خداوند بر تو باد!».

منابع

1. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین