←پرسش‌های وابسته
| خط ۱۹۷: | خط ۱۹۷: | ||
در آیاتی که در بالا به ترتیب نزول‌شان تنظیم شده‌اند، نخست یک به یک معنای [[احسان]] را با توجه به همه [[آیات]] بررسی کرده و بعد از آن، کیفیت بیان احسان را در آنها [[تحقیق]] می‌کنیم و سرانجام هم [[آموزش]] [[فضایل]] را از کیفیت بیان احسان در [[قرآن]] فرا می‌گیریم.<ref>[[عبدالنبی امامی|امامی، عبدالنبی]]، [[فرهنگ قرآن ج۱ (کتاب)|فرهنگ قرآن ج۱]]، ص ۷۲.</ref> | در آیاتی که در بالا به ترتیب نزول‌شان تنظیم شده‌اند، نخست یک به یک معنای [[احسان]] را با توجه به همه [[آیات]] بررسی کرده و بعد از آن، کیفیت بیان احسان را در آنها [[تحقیق]] می‌کنیم و سرانجام هم [[آموزش]] [[فضایل]] را از کیفیت بیان احسان در [[قرآن]] فرا می‌گیریم.<ref>[[عبدالنبی امامی|امامی، عبدالنبی]]، [[فرهنگ قرآن ج۱ (کتاب)|فرهنگ قرآن ج۱]]، ص ۷۲.</ref> | ||
===== معنای احسان با توجه به آیات===== | |||
*'''معنای اول احسان''': معنای اول احسان، خوش‌برخوردی، گفتار [[پسندیده]]، [[احتراز]] از گفتار و [[رفتار]] [[ناپسند]] است نسبت به [[والدین]] به طور اختصاصی و درباره [[مردم]] به صورت عمومی: {{متن قرآن|وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ}}. در این معنا، احسان به [[پرهیز]] از گفتار ناپسند و رفتار نامطلوب بر احسان به گفتار پسندیده و مطلوب، ارجح است؛ زیرا در [[آیه کریمه]]: {{متن قرآن|لَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا}}، [[نهی]] از گفتار ناپسند و [[رفتار]] نامطلوب، مقدم بر امر به گفتار بزرگوارانه و [[پسندیده]] ذکر شده است. | |||
*'''معنای دوم [[احسان]]''': معنای دوم احسان، [[بخشش مال]] است بالابتداء و بدون مقدمه به [[والدین]] و [[خویشاوندان]] مستحق به ویژه، و به دیگران با رعایت مراتب به طور عام: {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ}}، {{متن قرآن|وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ}}، {{متن قرآن|وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ}}. | |||
در [[آیه کریمه]] ۳۶ [[نساء]]، مستحقان [[بخشش]] به ترتیب [[اولویت]] در نُه مرتبه قرار دارند: | |||
اولویت اول: والدین هستند: {{متن قرآن|وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا}}؛ ذکر شده در هر سه [[آیه]] بالا. | |||
اولویت دوم: خویشاوندان نزدیک (مستحق): {{متن قرآن|وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى}}، {{متن قرآن|وَذِي الْقُرْبَى}}، {{متن قرآن|وَبِذِي الْقُرْبَى}}؛ ذکر شده در هر سه آیه فوق. | |||
اولویت سوم: [[یتیمان]] هستند که از داشتن [[نعمت]] [[پدر]] محرومند: {{متن قرآن|وَالْيَتَامَى}}، که در دو آیه ۸۳ بقره و ۳۶ نساء ذکر شده است. | |||
اولویت چهارم: [[بیچارگان]] و [[درماندگان]] زمین‌گیر هستند: {{متن قرآن|وَالْمَسَاكِينِ}}، که در دو آیه ۸۳ بقره و ۳۶ نساء از آنها یاد شده است. | |||
اولویت پنجم: [[همسایگان]] نزدیک‌اند: {{متن قرآن|وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى}}، ذکر شده در آیه ۳۹ نساء. | |||
اولویت ششم: همسایگان دور هستند: {{متن قرآن|وَالْجَارِ الْجُنُبِ}}، ذکر شده در همان آیه قبل. | |||
اولویت هفتم: مصاحبان و [[دوستان]] نزدیک‌اند: {{متن قرآن|وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ}}، که در همان آیه قبلی ذکر شده است. | |||
اولویت هشتم: مسافرانی هستند که در [[سفر]] از لحاظ هزینه آن [[درمانده]] شده‌اند: {{متن قرآن|وَابْنِ السَّبِيلِ}}، که باز هم در همان آیه ۳۶ نساء از آن یاد شده است. | |||
اولویت نهم: بردگان (و خدمتگزاران) هستند: {{متن قرآن|وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ}}، که باز هم در همان آیه ۳۶ نساء از آن یاد شده است. | |||
*'''معنای سوم احسان''': احسان در این معنا، معنای وسیع نیکی‌نمودن به [[جامعه]] و به خویشتن را دارد و طریق آن عبارت است از: | |||
# [[نهی]] از [[ارتکاب گناهان]] پنهانی و پوشیده: «الفحشاء»؛ | |||
#و نهی از ارتکاب گناهان آشکار و ظاهر: «المنکر»؛ | |||
#و نهی از [[تجاوز]] و تعدی‌کردن از حد خویش: «البغی»: {{متن قرآن|وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ...}}؛ | |||
#نزدیک‌نشدن به [[اعمال زشت]] و [[قبیح]]، چه آن [[اعمال]] قبیح، آشکار و هویدا باشد و چه پنهان و [[ناپیدا]]: {{متن قرآن|وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ}}. | |||
*'''معنای چهارم [[احسان]]''': در یک معنای دقیق، احسان به معنای [[تعقل]] برای [[احتراز]] از مناهی و [[معاصی]] است: {{متن قرآن|وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ}}<ref>«و زشتکاری‌های آشکار و پنهان نزدیک نشوید و آن کس را که خداوند (کشتن او را) حرام کرده است جز به حق مکشید؛ این است آنچه شما را به آن سفارش کرده است باشد که خرد ورزید» سوره انعام، آیه ۱۵۱.</ref>. | |||
#تعقّل در این که روزی‌دهنده، [[پروردگار]] [[قادر]] [[متعال]] است؛ اوست که روزی [[والدین]] و فرزندانش را می‌رساند و نباید والدین از روی [[ترس]] و [[فقر]]، مرتکب [[قتل]] فرزندشان شوند: {{متن قرآن|وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ}}. | |||
# تعقل نمودن در اینکه همه [[انسان‌ها]]، [[بنده]] [[خالق]] متعال بوده و همه در [[بندگی]] او یکسانند و عاقلانه نیست که بنده‌ای سبب نابودی و [[هلاکت]] بنده‌ای دیگر شود: {{متن قرآن|وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ}}. | |||
*'''معنای پنجم احسان''': احسان در معنایی ظریف، [[نفی]] نسبت احسان است به [[رفتاری]] که مصیبتی را تولید نموده و منشأ آن عدم توجه به [[رضای الهی]] و [[پیروی]] از خواسته و میل [[انسان]] است: {{متن قرآن|فَكَيْفَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ ثُمَّ جَاءُوكَ يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا إِحْسَانًا وَتَوْفِيقًا}}<ref>«پس چه حالی دارند هنگامی که برای کارهایی که کرده‌اند مصیبتی به آنان برسد سپس نزد تو آیند و به خداوند سوگند خورند که ما جز نیکی و هماهنگی نظری نداشتیم؟!» سوره نساء، آیه ۶۲.</ref>. | |||
*'''معنای ششم [[احسان]]''': در معنایی ویژه، احسان، پرداخت دیه از طرف جانی است به [[ولیّ]] دم، در وقت تعیین‌شده آن و از روی [[طیب]] خاطر: {{متن قرآن|فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ}}<ref>«و اگر به کسی از جانب برادر (دینی)اش (یعنی ولیّ دم) گذشتی شود، (بر ولیّ دم است) که شایسته پیگیری کند و (بر قاتل است که) خون‌بها را به نیکی به او بپردازد، این آسانگیری و بخشایشی از سوی پروردگار شماست و هر که پس از آن از اندازه درگذرد عذابی دردناک خواهد داشت» سوره بقره، آیه ۱۷۸.</ref>. | |||
*'''معنای هفتم احسان''': در این معنا، احسان، علاقه‌داشتن به [[شکرگزاری]] در برابر نعم و [[رحمت الهی]] است: | |||
{{متن قرآن|قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ}}<ref>«(سلیمان) گفت: پروردگارا! در دلم افکن تا نعمتت را که به من و به پدر و مادرم بخشیده‌ای سپاس بگزارم» سوره نمل، آیه ۱۹.</ref>، {{متن قرآن|فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ}}. | |||
*'''معنای هشتم احسان''': احسان در این معنا، [[بخشش]] آمیخته به [[عدالت]] است. این معنا، در [[روابط]] زوج و زوجه به هنگام [[طلاق]] سوم رخ می‌دهد: {{متن قرآن|أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ}}. این معنا بدان جهت است که: | |||
#أموالی را که زوج به عنوان مهریه و [[هدیه]] به زوجه‌اش پرداخته است، نباید به هنگام طلاق سوم از او بگیرد: {{متن قرآن|وَلَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئًا}}. | |||
#این [[حکم]] از [[حدود الهی]] است و نباید از آن تخلّف شود: {{متن قرآن|تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَعْتَدُوهَا}}. | |||
#کسی که از حدود الهی تعدّی کند، [[ظالم]] است: {{متن قرآن|وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ}}.۹ | |||
*'''معنای نهم احسان''': احسان در این معنا، [[تبعیت]] [[نیکو]] از برخی [[پیشگامان]] [[مهاجر]] و [[انصار]] است: | |||
{{متن قرآن|وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ}}<ref>«و خداوند از نخستین پیش‌آهنگان مهاجران و انصار و کسانی که به نیکی از آنان پیروی کرده‌اند خشنود است» سوره توبه، آیه ۱۰۰.</ref>.<ref>[[عبدالنبی امامی|امامی، عبدالنبی]]، [[فرهنگ قرآن ج۱ (کتاب)|فرهنگ قرآن ج۱]]، ص ۷۴.</ref> | |||
=====بیان [[پاداش]] [[احسان]]===== | |||
نکته آخر، بحث بیان پاداش احسان است. با توجه به [[آیات]] ذکر شده می‌توان گفت: | |||
# پاداش احسان چیزی به جز احسان نیست: {{متن قرآن|هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ}}<ref>«آیا پاداش نیکی، جز نیکی است؟» سوره الرحمن، آیه ۶۰.</ref>. | |||
#اگر احسان به صورت [[تبعیت]] [[نیکو]] از بعضی [[پیشگامان]] [[مهاجر]] و [[انصار]] باشد، پاداش آن هم [[خشنودی]] دوجانبه بین [[بنده]] و [[خالق]] است: {{متن قرآن|رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ}}، و هم اینکه [[خدای تعالی]] [[بهشت]] را برای او آماده نموده است. قوله سبحانه: {{متن قرآن|وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ}}.<ref>[[عبدالنبی امامی|امامی، عبدالنبی]]، [[فرهنگ قرآن ج۱ (کتاب)|فرهنگ قرآن ج۱]]، ص ۷۷.</ref> | |||
== پرسش‌های وابسته == | == پرسش‌های وابسته == | ||