خشونت در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۹ مهٔ ۲۰۲۱، ساعت ۱۳:۱۴

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث خشونت است. "خشونت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

خشونت در قرآن - خشونت در حدیث - خشونت در فقه اسلامی - خشونت در خانواده - خشونت در تربیت اسلامی

مقدمه

خشونت، واژه‌ای عربی از ریشه "خ ـ ش ـ ن" و به معنای درشتی، زبری و سختی و ضد نرمی و انعطاف‌پذیری است ^[۱] و در فارسی نیز در همان معنای عربی آن به کار می‌رود.^[۲] این واژه در وصف پدیده‌های طبیعی مانند خشکی و ناهمواری زمین یا کوه‌های دشوار، همچنین رفتارهای انسانی به کار می‌رود؛ چه کارهایی که مانند چگونگی پوشش، نوع خوراک و سبک زندگی در زندگی شخصی قرار می‌گیرد؛ یا اعمالی که در حیطه اجتماعی و چگونگی رفتار با دیگران.^[۳] تعریف همه‌پذیر از خشونت در حیطه رفتارهای اجتماعی در دست نیست. این مفهوم، هرچند از گذشته، کم یا بیش، نگاه‌های فلسفی را به خود جلب کرده بود، تنها در قرن ۲۰ موضوع فلسفی مستقلی شد و در پی ظهور جنبش‌های اجتماعی خشونت‌زدای اخیر، توجه به بهره‌گیری کارامد از خشونت دوخته شد. خشونت در کاربرد ساده‌اش بهره‌وری قهرآمیز از زور است که به شکلی معمول به دیگران یا اموال آنها آسیب می‌رساند و می‌تواند مانند ضرب و شتم فرد یا نظیر جنگ میان ملت‌ها انجام گیرد.

در سال‌های اخیر، توجه فلسفی ویژه‌ای به گسترش معنایی خشونت، از گونه آشکار به خشونت سازمان یافته و پنهان، مانند تبعیض نژادی و جنسیتی و آسیب‌های روانی شده است.^[۴] جواز دستیازی به خشونت همواره در میان فیلسوفان بحث برانگیز بوده است؛ اما در نظام‌های حقوقی، خشونت را دو گونه ناپسند یا نامشروع و پسندیده یا مشروع دانسته‌اند که نشانگر دو سویه بودن آن از نظر آنهاست.^[۵].^[۶]

خشونت در قرآن

ارزش‌گذاری خشونت

خشونت‌زدایی و همزیستی

خشونت‌های مجاز

ریشه‌یابی و درمان خشونت‌طلبی

خشونت در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

منظور آن دسته از برخوردهای تند و تیز و برخلاف کرامت است که خداوند پیامبر را از آن نهی می‌کند و یا صفاتی را یاد آور می‌شود که بر مبنای مدارا و تحمل مخالفان است.

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ^[۷]
فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ^[۸] * وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ^[۹]
نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَقُولُونَ وَمَا أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِجَبَّارٍ فَذَكِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ يَخَافُ وَعِيدِ^[۱۰]
فَذَكِّرْ إِنَّمَا أَنْتَ مُذَكِّرٌ^[۱۱] * لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِرٍ^[۱۲]

نکات: در این آیات این مسائل و نکات دینی و تربیتی مطرح شده است:

پیامبر دارای اخلاقی خوش و به دور از خشونت: فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ^[۱۳]
پیامبر مأمور اجتناب از رفتار خشونت آمیز با یتیمان: فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ^[۱۴]
پیامبر مأمور برحذر بودن از رد درخواست گدایان و راندن خشونت آمیز آنان از خود: وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ^[۱۵]
پیامبر در دعوت خود از روش زور و اجبار استفاده نمی‌کند و کسی را با تهدید و ارعاب به دین دعوت نمی‌کند. وَمَا أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِجَبَّارٍ فَذَكِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ يَخَافُ وَعِيدِ^[۱۶]
پیامبر چیره گر نیست، تا در دعوت خود همانند زورگویانِ عالم از روش‌های غیر انسانی و خشونت آمیز استفاده ببرد. و اگر در جایی چنین برداشت و تلقی شده، یا در قرآن نیامده و یا روش معمول مردم آن زمان بوده و نه تشریع خدا و بیان پیامبر. لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِرٍ^[۱۷]^[۱۸].^[۱۹]

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:

↑ لسان العرب، ج ۱۳، ص ۱۴۰؛ مجمع‌البحرین، ج ۱، ص ۶۵۱، "خشن".
↑ لغت نامه، ج ۷، ص ۹۸۳۲، "خشونت".
↑ لسان العرب، ج ۱۳، ص ۱۴۰.
↑ ۲۸. Macmillan Encyclopedia of philosophy, p.۶۷۷.
↑ نک: نظام بین المللی حقوق بشر، ص ۱۰۰.
↑ محدث و محمودی، مقاله «خشونت»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۲.
↑ "پس با بخشایشی از (سوی) خداوند با آنان نرمخویی ورزیدی و اگر درشتخویی سنگدل می‌بودی از دورت می‌پراکندند؛ پس آنان را ببخشای و برای ایشان آمرزش بخواه و با آنها در کار، رایزنی کن و چون آهنگ (کاری) کردی به خداوند توکل کن که خداوند توکل کنندگان (به خویش) را دو" سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.
↑ "پس با یتیم تندی مکن!" سوره ضحی، آیه ۹.
↑ "و (مستمند) خواهنده را از خود مران!" سوره ضحی، آیه ۱۰.
↑ "ما به آنچه می‌گویند داناتریم و تو بر آنان چیره نیستی از این روی هر کس را که از وعده عذاب من می‌هراسد با قرآن پند بده!" سوره ق، آیه ۴۵.
↑ "پس پند بده که تنها تو پند دهنده‌ای" سوره غاشیه، آیه ۲۱.
↑ "تو بر آنان چیره نیستی،" سوره غاشیه، آیه ۲۲.
↑ "پس با بخشایشی از (سوی) خداوند با آنان نرمخویی ورزیدی و اگر درشتخویی سنگدل می‌بودی از دورت می‌پراکندند؛ پس آنان را ببخشای و برای ایشان آمرزش بخواه و با آنها در کار، رایزنی کن و چون آهنگ (کاری) کردی به خداوند توکل کن که خداوند توکل کنندگان (به خویش) را دو" سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.
↑ "پس با یتیم تندی مکن!" سوره ضحی، آیه ۹.
↑ "و (مستمند) خواهنده را از خود مران!" سوره ضحی، آیه ۱۰.
↑ "ما به آنچه می‌گویند داناتریم و تو بر آنان چیره نیستی از این روی هر کس را که از وعده عذاب من می‌هراسد با قرآن پند بده!" سوره ق، آیه ۴۵.
↑ "تو بر آنان چیره نیستی،" سوره غاشیه، آیه ۲۲.
↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم، ج۱، ص ۴۸۴.
↑ محدث و محمودی، مقاله «خشونت»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۲.

[1] لسان العرب، ج ۱۳، ص ۱۴۰؛ مجمع‌البحرین، ج ۱، ص ۶۵۱، "خشن".

[2] لغت نامه، ج ۷، ص ۹۸۳۲، "خشونت".

[3] لسان العرب، ج ۱۳، ص ۱۴۰.

[4] ۲۸. Macmillan Encyclopedia of philosophy, p.۶۷۷.

[5] نک: نظام بین المللی حقوق بشر، ص ۱۰۰.

[6] محدث و محمودی، مقاله «خشونت»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۲.

[7] "پس با بخشایشی از (سوی) خداوند با آنان نرمخویی ورزیدی و اگر درشتخویی سنگدل می‌بودی از دورت می‌پراکندند؛ پس آنان را ببخشای و برای ایشان آمرزش بخواه و با آنها در کار، رایزنی کن و چون آهنگ (کاری) کردی به خداوند توکل کن که خداوند توکل کنندگان (به خویش) را دو" سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.

[8] "پس با یتیم تندی مکن!" سوره ضحی، آیه ۹.

[9] "و (مستمند) خواهنده را از خود مران!" سوره ضحی، آیه ۱۰.

[10] "ما به آنچه می‌گویند داناتریم و تو بر آنان چیره نیستی از این روی هر کس را که از وعده عذاب من می‌هراسد با قرآن پند بده!" سوره ق، آیه ۴۵.

[11] "پس پند بده که تنها تو پند دهنده‌ای" سوره غاشیه، آیه ۲۱.

[12] "تو بر آنان چیره نیستی،" سوره غاشیه، آیه ۲۲.

[13] "پس با بخشایشی از (سوی) خداوند با آنان نرمخویی ورزیدی و اگر درشتخویی سنگدل می‌بودی از دورت می‌پراکندند؛ پس آنان را ببخشای و برای ایشان آمرزش بخواه و با آنها در کار، رایزنی کن و چون آهنگ (کاری) کردی به خداوند توکل کن که خداوند توکل کنندگان (به خویش) را دو" سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.

[14] "پس با یتیم تندی مکن!" سوره ضحی، آیه ۹.

[15] "و (مستمند) خواهنده را از خود مران!" سوره ضحی، آیه ۱۰.

[16] "ما به آنچه می‌گویند داناتریم و تو بر آنان چیره نیستی از این روی هر کس را که از وعده عذاب من می‌هراسد با قرآن پند بده!" سوره ق، آیه ۴۵.

[17] "تو بر آنان چیره نیستی،" سوره غاشیه، آیه ۲۲.

[18] سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم، ج۱، ص ۴۸۴.

[19] محدث و محمودی، مقاله «خشونت»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۲.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

@@ خط ۲۱: / خط ۲۱: @@
 ==ریشه‌یابی و درمان [[خشونت‌طلبی]]==
-در ریشه‌یابی [[علل]] دست‌یازی به [[خشونت]]، سه عامل درون‌زاد، [[فرهنگ]] جمعی و اوضاع لحظه‌ای پیش آمده یاد می‌شوند.<ref>۲۹. Encyclopedia of Crime and justice, Vol ۴, P. ۱۶۴۹-۱۶۵۴.</ref> در بررسی [[آیات قرآنی]]، چشم‌پوشی از خشونت‌های مجاز که عامل [[شرعی]] و حقوقی دارند، نگاه به دو عامل نخست دیده می‌شود. [[قرآن]] دست‌یازی به خشونت را برخاسته از [[هوای نفس]] می‌داند که در ذات هر کسی هست. در داستان [[هابیل و قابیل]]، هرچند طبق [[آیات قرآن]]، [[هابیل]] از [[توطئه]] برادرش خبر داشت، [[ترس از خدا]] مانع می‌شود که درباره برادرش [[رفتار]] [[خشن]] برگزیند؛ ولی برادرش با [[پیروی از هوای نفس]]، به [[قتل]] او دست می‌یازد: {{متن قرآن|فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِينَ}}<ref>«نفس (امّاره) او کشتن برادرش را بر وی آسان گردانید  پس او را کشت و از زیانکاران شد» سوره مائده، آیه ۳۰.</ref> براساس آیات قرآن، پیروی از هوای نفس، در نتیجه گردن‌کشی و [[استکبار]] و عدم [[تحمل]] [[حق]]، به [[تکذیب]] و رفتارهای [[خشونت‌آمیز]] می‌انجامد: {{متن قرآن|وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَقَفَّيْنَا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَفَكُلَّمَا جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوَى أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقًا كَذَّبْتُمْ وَفَرِيقًا تَقْتُلُونَ}}<ref>«و بی‌گمان به موسی کتاب بخشیدیم و پس از وی پیامبران (دیگر) را در پی آوردیم و به عیسی پسر مریم برهان‌ها (ی روشن) دادیم و او را با روح القدس نیرومند کردیم؛ پس چرا هرگاه پیامبری، پیامی نادلخواه شما نزدتان آورد سرکشی ورزیدید، گروهی را دروغگو شمردید و گروهی را می‌کشتید؟» سوره بقره، آیه ۸۷.</ref> دستورهای قرآن، به اهمیت ریشه [[اجتماعی]] [[خشونت]] و اثر فرهنگ جمعی بر رفتارهای فردی توجه دارد و این مهم را با بهره‌گیری از خشونت قانونی پیگیری می‌کند {{متن قرآن|وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ}}<ref>«و شما را ای خردمندان در قصاص، زندگانی (نهفته) است؛ باشد که شما پرهیزگاری ورزید» سوره بقره، آیه ۱۷۹.</ref>.<ref>المیزان، ج ۱، ص ۴۳۳.</ref> در این میان، کنار ابزارهای بازدارنده و تنبیهی، به گسترش [[روحیه]] [[دوستی]] و پاسخ [[نیک]] اهتمام می‌ورزد. از این [[جهت]] به [[مؤمنان]] سفارش می‌کند که رفتار خشونت‌آمیز را نیز به [[نیکی]] پاسخ دهند و دشمنی‌های دیرین را بزدایند: {{متن قرآن|وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ}}<ref>«نیکی با بدی برابر نیست؛ به بهترین شیوه (دیگران را از چالش با خود) باز دار ، ناگاه آن کس که میان تو و او دشمنی است چون دوستی مهربان می‌گردد» سوره فصلت، آیه ۳۴.</ref>.<ref>جوامع‌الجامع، ج ۴، ص ۳۳ ـ ۳۴.</ref> [[خدا]] [[بندگان]] را به [[نیکو]] [[سخن گفتن]] با یکدیگر فرا می‌خواند تا [[شیطان]] که در میان آنها به فتنه‌گری سرگرم است، مجالی برای گسترش فعالیت‌هایش به معنای باز شدن [[راه]] [[معاصی]] نو نیابد {{متن قرآن|وَقُلْ لِعِبَادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّيْطَانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوًّا مُبِينًا}}<ref>«و به بندگانم بگو تا گفتاری که نیکوتر است بر زبان آورند که شیطان میان آنان را می‌شوراند؛ بی‌گمان شیطان برای انسان دشمنی آشکار است» سوره اسراء، آیه ۵۳.</ref>.<ref>جامع البیان، ج ۱۵، ص ۷۱؛ کنزالدقائق، ج ۷، ص ۴۲۷.</ref>.<ref>[[سید حسین محدث|محدث]] و [[زهرا محمودی|محمودی]]، [[خشونت (مقاله)|مقاله «خشونت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۲.</ref>
 ==خشونت در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم==