ایمان در قرآن

ایمان در قرآن به بررسی مفهوم ایمان در قرآن کریم می‌پردازد. ایمان، باور قلبی و تصدیق به تمام فرموده‌های پیامبر اکرم (ص) و امامان دوازده‌گانه‌ بعد از اوست. طبق آیات الهی جایگاه ایمان در قلب انسان است و شخص با ایمان دارای ویژگی‌هایی همچون رستگاری، نورانیت و عقلانیت است.

بر اساس آموزه‌های قرآن، ایمان مرتبه‌ای بالاتر از اسلام (تسلیم) است؛ بنابراین هر مؤمنی مسلمان است، اما لزوما هر مسلمانی مؤمن نیست. همچنین ایمان، می‌تواند کم یا زیاد شود. بر پایه آیات قرآن، ایمان امری اکتسابی و اختیاری است و هیچ‌کس را نمی‌توان با اکراه و اجبار به ایمان رساند.

در آیات قرآن، برای ایمان آثاری همچون بهشت جاودان، رهایی از عذاب الهی و دوزخ، بهره‌مندی از رحمت الهی و محبوب شدن نزد مردم ذکر شده است.

معنا‌شناسی ایمان در قرآن

همچنین ببینید: ایمان در کلام اسلامی § ارکان ایمان

واژه "ایمان" مصدر باب افعال از ماده "ا، م، ن" است. اَمن در برابر ترس و امانت در برابر خیانت و "ایمان" در مقابل کفر آمده است، همچنین، ایمان به معنای تصدیق، امنیت و آرامش و نیز رفع خوف و وحشت استعمال شده است.

در اصطلاح قرآنی ایمان یعنی باور قلبی و تصدیق به تمام فرموده‌های پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم(ع). ایمان تصدیق تنها یا همراه با التزام عملی به اموری غیبی، مانند خدا و آخرت است. ایمان به خدا عبارت است از: باور داشتن و دل سپردن به خدا، همراه با اعتماد و توکل به او و نیک دانستن و دوست داشتن او (ایمان و امید). ایمان دینی هم، عبارت است از جستجوی حقیقت و دنبال کردن آن.

روابط معنایی ایمان

پیوندهای نسبتاً تنگاتنگی بین مفهوم ایمان و پاره‌ای مفاهیم بنیادی دیگر در قرآن وجود دارد که موجب شده فهم معنای آن بدون بررسی این روابط امکان‌پذیر نباشد.

ایمان و یقین

یقین نوعی تصدیق و اعتقاد جزمی است که احتمال کذب در آن نمی‌رود. با استناد به آیاتی که میان اهل ایمان و یقین تمایز نهاده است، می‌توان به دوگانگی ایمان و یقین حکم کرد: ﴿إِنَّ فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ لَآيَاتٍ لِّلْمُؤْمِنِينَ وَفِي خَلْقِكُمْ وَمَا يَبُثُّ مِن دَابَّةٍ آيَاتٌ لِّقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾. مؤمنان در این آیه کسانی هستند که با استفاده از آیات و نشانه‌های آفاقی، خدا و پیامبرش را تصدیق می‌کنند؛ ولی اهل یقین با تدبر و تفکر در آفرینش خودشان و دیگر جانداران روی زمین به یقین می‌رسند.

برخی از مفسران گفته‌اند: مقدم داشتن اهل ایمان بر اهل یقین در این آیات از باب ذکر بر اساس ترقی است، بنابراین یقین را می‌توان برتر از ایمان شمرد، چنان‌ که حضرت ابراهیم(ع) با وجود اینکه ایمان داشت، خواهان دیدن رستاخیز مردگان بود تا به یقین و اطمینان قلبی دست یابد: ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِن قَالَ بَلَى وَلَكِن لِّيَطْمَئِنَّ قَلْبِي﴾.

ایمان و عمل

در بسیاری از آیات قرآن، هرگاه سخن از ایمان به میان آمده، اشاره‌ای هم به همراهی آن با عمل صالح شده است: به عنوان نمونه: ﴿وَبَشِّرِ الَّذِين آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ﴾ ، ﴿الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ﴾، ﴿الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ طُوبَى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ﴾ . با توجه به عطف عمل صالح بر ایمان و لزوم تغایر معطوف با معطوف علیه، به نظر می‌رسد ایمان غیر از عمل است.

بر اساس دیدگاه دیگری ایمان همان عمل نیست، بلکه عمل نشانه صدق و حقانیت ایمان بوده، ایمان به مثابه پایه و عمل صالح به عنوان بنایی برای ورود به بهشت و برخورداری از اجر و فوز الهی است: ﴿الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ أُوْلَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَّهُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾.

ایمان و اسلام

همچنین ببینید: اسلام در قرآن

اسلام در قرآن به معانی گوناگونی به کار رفته است؛ گاه به معنای شریعت حضرت محمد (ص): ﴿إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ ...﴾ و گاه به معنای تسلیم شدن در برابر اراده و دستورات الهی است که در این صورت از مراتب ایمان است: ﴿وَقَالَ مُوسَى يَا قَوْمِ إِن كُنتُمْ آمَنتُم بِاللَّهِ فَعَلَيْهِ تَوَكَّلُواْ﴾.

تسلیم شدن در برابر اراده خداوند در کنار ایمان به وی مقدمه‌ای برای رسیدن به مقام توکل شمرده شده که در نهایت بدان منتهی می‌شود. برخی مفسران همنشینی اسلام و ایمان را در این آیه از آن جهت شمرده‌اند که اسلام از مراتب کمال ایمان به شمار می‌رود و گاه از آن به اسلام اکبر در برابر اسلام اصغر به معنای اظهار شهادتین و اقرار به وحدانیت خدا و رسالت محمد(ص) تعبیر شده است، بر این اساس برخی بر این باورند که تسلیم محض شدن در برابر خداوند، شرط لازمی در تحقق مفهوم ایمان نیست، بلکه بهتر است مؤمن، ایمان خود را با چنین تسلیمی، کامل کند.

ایمان و شرک

همچنین ببینید: شرک در قرآن

گرچه ایمان مستلزم تصدیق خداوند متعال و نبوت فرستادگان و کتاب‌های آسمانی و دیگر ارکان دینی است و با شرک سازگاری ندارد؛ اما در برخی از آیات نشانه‌هایی از جمع میان ایمان و نوعی شرک یافت می‌شود: ﴿وَمَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلاَّ وَهُم مُّشْرِكُونَ﴾. این شرک که از آن به «شرک خفی» تعبیر می‌شود، هم ممکن است در عمل به صورت نافرمانی ظاهر شود و هم در فکر و عقیده به صورت شک و تردید در برخی از صفات الهی؛ بر این اساس همچنان‌که ایمان از نظر بسیاری دارای مراتب و درجاتی است، شرک نیز مراتبی دارد. بسیاری از مفسران در ذیل این آیه از نوعی شرک در طاعت یاد کرده‌اند که موجب کفر نمی‌شود.

ایمان و کفر

با توجه به آموزه‌های قرآنی، ایمان در برابر کفر قرار دارد که گونه‌ای از ظلم است: ﴿كَيْفَ يَهْدِي اللَّهُ قَوْمًا كَفَرُوا بَعْدَ إِيمَانِهِمْ وَشَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾؛ زیرا کافر با محروم نمودن خود از حقیقت، ستم می‌کند. بنابراین ایمان یعنی دوری نمودن از ظلم به خود، همراه با جدیت در طلب حقیقت و صداقت در پذیرش آن (در صورت روشن شدن آن).

از تقابل کفر و تقوا: ﴿زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَيَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾ و توجه به معنای تقوا (دور نگه داشتن خود از رذائل اخلاقی)، فهمیده می‌شود کفر گونه‌ای از آلوده بودن به رذائل اخلاقی است و در نتیجه ایمان که در مقابل کفر است به معنای دور نگه داشتن خود از رذائل اخلاقی است.

از نگاه قرآن، کافران کسانی هستند که تنها دنبال متنعم شدن از دنیا و خوردن در دنیا مانند چارپایان هستند: ﴿وَالَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَيَأْكُلُونَ كَمَا تَأْكُلُ الْأَنْعَامُ وَالنَّارُ مَثْوًى لَهُمْ﴾؛ یعنی هیچ‌گونه مسئولیت اخلاقی اعم از اخلاق معرفت‌شناسی و یا اخلاق رفتاری احساس نمی‌کنند. بنابراین مؤمن کسی است که مسئولیت‌های اخلاقی خود را به خوبی انجام می‌دهد. به این معنا که در بُعد اخلاق معرفت‌شناسی، خود را موظف می‌بیند که حق را بشناسد و طالب آن باشد و هر جا حق برایش روشن شد آنرا بپذیرد و بر طبق آن رفتار خود را تنظیم کند.

ایمان در قرآن

واژه ایمان و مشتقات آن هشتصد و دوازده مرتبه در قرآن به‌کار رفته است. در یک نگاه کلی، می‌توان آیاتی را که به موضوع ایمان پرداخته است به چند گروه تقسیم کرد:

متعلقات ایمان

برخی از آیات اشاره دارند که مؤمنین به چه چیزهایی باید ایمان داشته باشند:

1. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ﴾؛ با توجه به ابتدای آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا﴾ خدای متعال می‌فرماید مؤمنین باید به خدا و رسولش و کتابی که بر او فرستاده و همچنین کتاب‌های آسمانی پیش از او ایمان داشته باشند.
2. ﴿قُولُواْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنزِلَ إِلَيْنَا وَمَا أُنزِلَ إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِيَ مُوسَى وَعِيسَى وَمَا أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِن رَّبِّهِمْ لاَ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾؛ در ابتدای آیه ﴿قُولُواْ آمَنَّا بِاللَّهِ﴾ خداوند فرمان می‌دهد باید به خدا و رسول او و پیامبران قبل از ایشان و کتب آسمانی آنها ایمان داشته باشید.

نقش ایمان در دنیا و آخرت

شمار دیگری از آیات اشاره به نقش ایمان در سعادت و شقاوت دنیوی انسان‌ها دارند:

1. ﴿فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ وَيَزِيدُهُم مِّن فَضْلِهِ وَأَمَّا الَّذِينَ اسْتَنكَفُواْ وَاسْتَكْبَرُواْ فَيُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا وَلاَ يَجِدُونَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلاَ نَصِيرًا﴾؛ با توجه به این آیه، شخص با ایمان مورد بخشش پروردگار است و کسی که از ایمان سرباز زند دچار عذابی دردناک خواهد بود.
2. ﴿الَّذِينَ آمَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِندَ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ﴾؛ خداوند در این آیه به کسانی که ایمان آورده و استقامت کنند وعده رستگاری و جایگاه بلند نزد خود(چه در این دنیا و چه در آخرت) داده است.
3. ﴿آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُم مُّسْتَخْلَفِينَ فِيهِ فَالَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَأَنفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبِيرٌ﴾؛ در این آیه پروردگار عالمیان،ایمان آورندگان به خود و پیامبرش را وعده پاداشی بزرگ در سرای جاویدان می‌دهد.

ویژگی‌های شخص با ایمان

دسته‌ای دیگر از آیات الهی ویژگی‌های مؤمنان را بازگو کرده است:

1. ﴿قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ...﴾: در این آیه، خاشع و فروتن بودن در نماز به عنوان ویژگی‌های مومنین ذکر شده است.
2. ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا﴾؛ این آیه ویژگی افراد باایمان را بیان می‌کند، از جمله اینکه زمانی که به یاد خداوند می‌افتند، دل‌هایشان بیمناک می‌شود و زمانی که آیات الهی را برای آنان بخوانند بر ایمانشان افزوده می‌شود.

پیامدهای بی‌ایمانی

در آیاتی دیگر به پیامدهای بی‌ایمانی اشاره شده است مانند: ﴿وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَلِقَاءِ الْآخِرَةِ فَأُولَئِكَ فِي الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ﴾؛ خدای متعال وعده‌ عذابی دردناک را به کسانی که کفر ورزیدند و ایمان نیاوردند و کسانی که دیدار در روز رستاخیز را دروغ شمرده‌اند داده است.

آثار ایمان

برخی آیات آثار ایمان را بیان کرده‌اند که برخی از آنها عبارت‌اند از:

1. ﴿فَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ﴾؛ با توجه به این آیه، شخص با ایمان شایسته آمرزش و روزی ارجمند و پرارزش است. در تفسیر این آیه گفته شده است: "مراد از رزق کریم برای مؤمنین، نعمت‌های بهشت است".
2. ﴿وَأُدْخِلَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي﴾؛ این آیه هم به دارندگان ایمان وعده‌ بهشت و بوستان داده است.

ایمان به معنای اسلام

همچنین گاهی در قرآن از اسلام به ایمان تعبیر شده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَى وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾، البته گروهی هم می‌‌گویند: ایمان و اسلام واقعی یکی است امّا اسلام ظاهری با ایمان متفاوت و اعم از آن است، امّا در حقیقت و واقع اسلام و ایمان یکی است. به دلیل آیه ﴿إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ﴾.

ایمان به باطل

در برخی آیات، واژه ایمان بار معنایی مثبتی ندارد، بلکه به دلبستگی کافران به عقاید باطل خویش اشاره دارد. در این موارد از تعبیر "ایمان به باطل" استفاده شده است، به عنوان نمونه: ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا بِالْبَاطِلِ وَكَفَرُوا بِاللَّهِ﴾؛ ﴿أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ﴾.

متعلقات ایمان

قرآن کریم، در چندین آیه به موضوع متعلقات ایمان همچون ایمان به خداوند متعال، ایمان به پیامبران و کتاب‌های آسمانی، ایمان به فرشتگان، ایمان به غیب و ایمان به معاد پرداخته است..

ایمان به خداوند

ایمان به خداوند متعال مهم‌ترین متعلَّق ایمان در قرآن کریم است. در برخی از آیات صراحتا از مؤمنان خواسته شده است به خدا ایمان بیاورند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ آمِنُواْ بِاللَّهِ﴾. برخی مفسران معتقدند این آیه به تصدیق آنچه مؤمنان به آن اقرار کرده‌اند دستور می‌دهد؛ همچنین نقل شده است خداوند با این فرمان از مؤمنان می‌خواهد به ایمانشان تداوم داده و در آینده نیز مؤمن باشند. گروهی دیگر معتقدند مراد از ایمان نخست، ایمان ظاهری و ایمان دوم، ایمان باطنی و حقیقی است. دسته‌ای نیز بر این باورند که مقصود آیه، اهل کتاب است، بنابراین خداوند از آنان می‌خواهد، همچنان که به پیامبران پیشین ایمان دارند به پیامبر اسلام نیز ایمان آورند و خدایی که او معرفی می‌کند بپذیرند.

ایمان به پیامبران و کتاب‌های آسمانی

مقالهٔ اصلی: ایمان به پیامبر

ایمان به پیامبران از چنان اهمیتی در قرآن برخوردار است که در آیات متعددی در پی ایمان به خداوند ذکر‌ شده است: ﴿فَآمِنُواْ بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ﴾؛ ﴿وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُواْ بِي وَبِرَسُولِي قَالُواْ آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ﴾، ﴿وَلَوْ كَانُوا يُؤْمِنُونَ بِاللَّه وَالنَّبِيِّ وَمَا أُنزِلَ إِلَيْهِ مَا اتَّخَذُوهُمْ أَوْلِيَاء وَلَكِنَّ كَثِيرًا مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ﴾‌؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ آمِنُواْ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِيَ أَنزَلَ مِن قَبْلُ وَمَن يَكْفُرْ بِاللَّهِ وَمَلائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً بَعِيدًا﴾؛ ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ﴾.

پیامبران از دیدگاه قرآنی، واسطه‌هایی بشری میان خدا و انسان هستند که بدون پیروی از آنان، جلب رضایت الهی ممکن نیست؛ همچنین بر اساس آیات قرآنی، ایمان و باور به همه پیامبران و کتاب‌های آسمانی و پرهیز از تجزیه آنان، ضروری است: ﴿آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ﴾، ﴿آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْهِ مِن رَّبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِ وَقَالُواْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ﴾.

در بعضی از آیات هم خداوند با ذکر نام‌های چند تن از پیامبران و لزوم ایمان به آنچه بر آنان نازل شده است تاکید می‌کند: ﴿قُولُواْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنزِلَ إِلَيْنَا وَمَا أُنزِلَ إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِيَ مُوسَى وَعِيسَى وَمَا أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِن رَّبِّهِمْ لاَ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾ و ﴿قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنزِلَ عَلَيْنَا وَمَا أُنزِلَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِيَ مُوسَى وَعِيسَى وَالنَّبِيُّونَ مِن رَّبِّهِمْ لاَ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾.

ایمان به فرشتگان

اعتقاد به فرشتگان از دیگر متعلقات ایمانی است که در قرآن آمده و در کنار ایمان به خدا و جهان آخرت، لازم شمرده شده است: ﴿وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ﴾، ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ﴾.

ایمان به غیب

مقالهٔ اصلی: ایمان به غیب

به هر آنچه از حواس بشری پنهان است و پیامبران از آن خبر داده‌اند، غیب گفته می‌شود و ایمان به غیب شامل ایمان به خدا، فرشتگان، پیامبران، قیامت، بهشت و جهنم و... می‌شود. صرف نظر از این بحث که آیا ایمان دارای مراتبی است و در این صورت، متعلق هر مرتبه چه خواهد بود، در آیات قرآن به مواردی اشاره شده که ایمان به آنها لازم و ضروری است و جامع همه آنها، ایمان به غیب است: ﴿الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ﴾.

گاهی غیب به موارد خاصی چون خداوند، قرآن، قیام حضرت مهدی(ع) و... تأویل برده شده که اشاره به برخی مصادیق غیب دارد.

ایمان به معاد

معاد دوباره‌ برخاستن برای رسیدگی به اعمال است؛ قرآن پس از توحید، بیشترین اهمیت را به معاد و آخرت داده و موضوعات گسترده‌ای را در این باره مطرح کرده است، به گونه‌ای که بسیاری از آیات قرآن به صورت مستقیم یا غیر مستقیم مسأله معاد و زندگی اخروی را بیان کرده است.

معاد در قرآن چنان روشن تلقی شده که تنها متجاوزان و گناهکاران از پذیرش آن سرباز می‌زنند: ﴿وَمَا يُكَذِّبُ بِهِ إِلَّا كُلُّ مُعْتَدٍ أَثِيمٍ﴾؛ همچنین همگان برپایی قیامت را باور دارند؛ ولی کافران برای اینکه از قید ایمان آزاد شده، بدون هراس از قیامت در سراسر عمر گناه کنند، آنرا انکار می‌کنند: ﴿بَلْ يُرِيدُ الْإِنْسَانُ لِيَفْجُرَ أَمَامَهُ﴾، با این حال آیات فراوانی نیز با بیان اینکه خداوند، انسان‌ها را بیهوده نیافریده: ﴿أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ﴾ و اشاره به عدم برابری پرهیزگاران و پلیدکاران: ﴿أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ﴾ به نوعی بر اثبات معاد دلیل اقامه می‌‌کند.

بر پایه برخی آیات دیگر، انکار آخرت به انکار خداوند، انکار حق و استکبار، عدم درک قرآن و سخنان پیامبر، انحراف از راه راست و سرانجام گرفتار شدن در آتش جهنم، عذاب دردناک و تباهی و نابودی اعمال می‌انجامد.

ایمان به امامت امیرالمؤمنین و سایر ائمه

از برخی آیات قرآن می‌‌توان چنین برداشت نمود که از منظر قرآن، مؤمن به کسی گفته می‌‌شود که امامت و ولایت امیرالمؤمنین (ع) و ائمه معصومین (ع) را پذیرفته باشد، بر این اساس به کسی که به وحدانیت خدا، نبوت انبیا، کتب آسمانی، معاد و... اعتقاد داشته، اما امامت ائمه معصومین (ع) را نپذیرفته باشد، مسلمان گفته می‌‌شود و نه مؤمن. از برخی روایات نیز می‌‌توان این مطلب را ثابت نمود.

به عنوان نمونه در آیه ۱۴۴ سوره آل عمران چنین آمده است: ﴿وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئًا وَسَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ﴾. بر اساس این آیه، کسانی که به نبوت پیامبراکرم (ص) ایمان آورده اما پس از آن حضرت (امامت جانشین به‌حق او را نپذیرند)، به اعقاب و گذشته خویش باز می‌‌گردند و روشن است که گذشته اعراب همان دوران جاهلیت است که چیزی جز کفر و نفاق و ضلالت نبود و کفر هم در مقابل ایمان است.

همچنین در آیه ۵ سوره مائده چنین آمده است ﴿وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾. در اینکه متعلق ایمان در این آیه چیست در میان مفسران اختلاف نظرهایی وجود دارد. روشن است که متعلق ایمان در این آیه نمی‌تواند وحدانیت خدای متعال، پیامبراکرم (ص) یا قرآن و کتب آسمانی دیگر باشد، چراکه معنا ندارد گفته شود کسی که به هر یک از این امور کافر شود، همه اعمالش هبط و نابود می‌‌گردد، چه اینکه کافر به خدا، پیامبر و قرآن کریم اصلا عمل مقبولی نزد خدا ندارد تا نابود گردد. به نظر می‌‌رسد متعلق ایمان در این آیه نیز، اعتقاد به ولایت و امامت امیرالمؤمنین (ع) باشد، چرا که فرض نابودی اعمال تنها در صورتی که شخص به یگانگی خدا، نبوت رسول او و معاد و کتب آسمانیایمان داشته اما ولایت امیرالمؤمنین (ع) و سایر ائمه (ع) را نپذیرد، صحیح است، چون فرد در این صورت اگر چه مسلمان است و اعمالی دارد اما عدم پذیرش ولایت، اعمال او را نابود خواهد کرد چنان چه این مطلب از آیه قبل نیز قابل برداشت است.

رابطه متعلق ایمان و مراتب ایمان

برخی از معاصران بر این عقیده‌اند که متعلَّق ایمان بیشتر به مراتب آن بستگی دارد و با توجه به اینکه ایمان دارای مراتب گوناگونی است به طور کلی و یکسان نمی‌توان به بیان متعلق آن پرداخته، محدوده آنرا تعیین کرد، بلکه در برابر هر مرتبه از ایمان، متعلقی برای آن قابل شناسایی است. این نظر با مبانی شیعه و معتزله که ایمان را دارای مراتب و قابل زیادت و نقصان می‌شمرند، هماهنگی دارد. آیاتی نیز بر کاهش و افزایش ایمان دلالت دارد از جمله: ﴿هُوَ الَّذِي أَنزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدَادُوا إِيمَانًا مَّعَ إِيمَانِهِمْ وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ که می‌تواند در تأیید این سخن مورد استفاده قرار گیرد.

کم و زیاد شدن ایمان

در قرآن از ازدیاد ایمان سخن گفته شده است: «اوست که آرامش را در دل مؤمنان فرو فرستاد تا ایمانی بر ایمانشان بیفزایند و سپاهیان آسمان‌ها و زمین از آن خداوند است و خداوند دانایی فرزانه است»؛ همچنین آمده است: «مؤمنان، تنها کسانی هستند که چون یاد خداوند پیش آید دل‌هاشان بیمناک می‌شود و چون آیات او را بر آنان بخوانند بر ایمانشان می‌افزاید و بر پروردگارشان توکّل می‌کنند». بر این اساس باید پذیرفت منظور از ایمان در این آیات که سخن از ازدیاد ایمان در آنها گفته شده، باید به معنایی تصور شود که قابل ازدیاد باشد؛ مانند آرامش قلبی و یا اعتماد نمودن.

اکثر بزرگان قائل‌اند امکان زوال ایمان وجود دارد و برای این گفتۀ خود ادله‌ای هم اقامه کرده‌اند: از جمله استشهاد به آیه: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ ازْدَادُوا كُفْرًا﴾، با توجه به معنای آیه مشخص می‌شود امکان کم و زیاد شدن و از بین رفتن ایمان وجود دارد.

اکتسابی بودن ایمان

با توجه به آیات قرآن،ایمان امری اکتسابی است؛ بدین معنا که ارادی و اختیاری است. به بیان دیگر، ایمان امری فطری، وراثتی و یا ژنتیکی نیست و این انسان است که باید آن را به‌دست بیاورد. بنابراین، ایمان با اکراه و اجبار حاصل نمی‌شود، بلکه می‌بایست آگاهانه و با شناخت کافی آن را به‌دست آورد.

آیاتی که اکتسابی بودن ایمان را می‌رسانند، می‌توان در دسته‌های ذیل قرار داد:

1. دعوت به ایمان و نهی از کفر: دعوت به چیزی، مقدور بودن و قابلیت اکتساب آن را می‌رساند. به عنوان نمونه: ﴿رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَادِي لِلْإِيمَانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ﴾.
2. اختیاری دانستن ایمان یا دین: نفی اکراه و اجبار، اختیاری بودن ایمان را می‌رساند. به عنوان نمونه: ﴿قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ﴾ و ﴿لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللَّهِ﴾.
3. مذمت و نکوهش کفار: توبیخ و مذمت متوجه افعال اختیاری انسان است. همچنین، وعده عذاب و اینکه قرآن کفر را عصیان می‌داند نیز نشانه اختیاری بودن کفر و در نتیجه اختیاری بودن ایمان است. به عنوان نمونه: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ ازْدَادُوا كُفْرًا لَمْ يَكُنِ اللَّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَلَا لِيَهْدِيَهُمْ سَبِيلًا﴾ و ﴿وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا أَفَلَمْ تَكُنْ آيَاتِي تُتْلَى عَلَيْكُمْ فَاسْتَكْبَرْتُمْ وَكُنْتُمْ قَوْمًا مُجْرِمِينَ﴾.

آثار و فواید ایمان در قرآن

مقالهٔ اصلی: آثار ایمان

قرآن کریم برای ایمان آثار و فوایدی برشمرده است . برخی از این آثار عبارت‌اند از:

1. سرمایۀ رستگاری و رهایی از عذاب دوزخ و موجب آمرزش گناهان و وارد شدن به بهشت: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى تِجَارَةٍ تُنْجِيكُمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَيُدْخِلْكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾.
2. هدایت به مسیر الهی: ﴿فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ مَا آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا﴾؛ ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإِيمَانِهِمْ﴾؛ ﴿وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ﴾.
3. بهره‌مندی از رحمت الهی: ﴿فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَاعْتَصَمُوا بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِنْهُ وَفَضْلٍ﴾.
4. نورانیت در روز قیامت: ﴿يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ يَسْعَى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَبِأَيْمَانِهِمْ﴾.
5. فراهم آمدن برکات آسمانی و زمینی از سوی خداوند: ﴿وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ﴾، مفسران برکات آسمانی را به باران یا اجابت دعا و‌ برکات زمینی را به میوه‌ها و دیگر ثمرات زمین یا برآورده شدن نیازها تفسیر کرده‌اند.
6. تسلط بر نفس، طمأنینه و آرامش: ﴿هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدَادُوا إِيمَانًا مَعَ إِيمَانِهِمْ﴾.
7. محفوظ بودن از ناراحتی‌ها، هراس‌ها و طوفان‌های روحی: ﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾، زیرا ایمان درواقع اتصال موجودی ضعیف به اصل وجود و به تبع آن به همه موجودات است. به طور کلی مؤمنان با بهره‌مندی از حیاتی پاکیزه، آرام و روشن هیچ ترس و ناراحتی به دل‌های خود راه نمی‌دهند: ﴿أَلا إِنَّ أَوْلِيَاء اللَّهِ لاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَكَانُواْ يَتَّقُونَ﴾، ﴿ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ... وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾.
8. محبوب شدن نزد دیگران: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا﴾.
9. سرانجام ایمان داشتن، بهشتی جاودان: ﴿وَالَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾؛ ﴿الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ طُوبَى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ﴾، ﴿وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾، رضوان، خشنودی و رضای خداوند از بنده مؤمن است و چنان شادی و سروری را در قلب مؤمن پدید می‌آورد که از بهشت برتر است.

جستارهای وابسته

• ایمان
• ابتلائات مؤمن
• آثار ایمان
• اجتماع کفر با معرفت خدا
• اجتماع کفر و ایمان
• اجزای ایمان
• احکام ایمان
• اخلاص در ایمان
• ادعای ایمان
• ارکان ایمان
• اشتراک لفظی ایمان
• اصول ایمان
• اظهار ایمان
• اعتقاد
• اعتقاد قلبی
• افزایش ایمان
• ایمان ابوطالب
• ایمان ابولهب
• ایمان ابوین نبی
• ایمان اجمالی
• ایمان اختیاری
• ایمان اصحاب کهف
• ایمان اطفال
• ایمان امام علی
• ایمان امت
• ایمان انبیا
• ایمان باطل
• ایمان بعد الکفر
• ایمان به ارزش ها
• ایمان به پیامبر
• ایمان به خدا
• ایمان به غیب
• ایمان به قدر
• ایمان به پیامبر
• ایمان به امام
• ایمان به معاد
• ایمان پیامبر قبل از بعثت
• ایمان تحقیقی
• ایمان تقلیدی
• ایمان تلقینی
• ایمان ثابت
• ایمان حقیقی
• ایمان خلفای ثلاثه
• ایمان راسخ
• ایمان زبانی
• ایمان شرعی
• ایمان شهودی
• ایمان صاحب کبیره
• ایمان صحیح
• ایمان عارفان
• ایمان عبد
• ایمان عبدالمطلب
• ایمان عقلی
• ایمان علمی
• ایمان عملی
• ایمان عوام
• ایمان فاسق
• ایمان قلبی
• ایمان کافر
• ایمان کامل
• ایمان لسانی
• ایمان متزلزل
• ایمان متکلمان
• ایمان مجازی
• ایمان مذهبی
• ایمان مرتد
• ایمان مستقر
• ایمان مستودع
• ایمان مسلمانان
• ایمان مقلد
• ایمان منجی
• ایمان موافات
• ایمان ناجز
• ایمان نیکوکاران
• ایمان یقینی
• برخورد با مؤمنان
• بعد الهی ایمان
• بعد بشری ایمان
• پایه‌های ایمان
• تبعیض ناپذیری ایمان
• تخریب ایمان
• تصدیق
• تصدیق اجمالی
• تصدیق ایمانی
• تصدیق تفصیلی
• تصدیق تقلیدی
• تصدیق حق
• تصدیق ضروریات اسلام
• تصدیق قلبی
• تصدیق قولی
• تصدیق یقینی
• تعریف ایمان
• تقدم اسلام از ایمان
• تقویت ایمان
• تلازم ایمان و عمل
• تلازم بین علم و ایمان
• ثواب ایمان
• جانشینی علم و ایمان
• چشیدن طعم ایمان
• حفظ ایمان
• حقیقت ایمان
• خاصیت ایمان
• خلق ایمان
• خوردن مال حلال
• دار ایمان
• درجات ایمان
• دوری از ایمان
• سبقت در ایمان
• ستایش ایمان
• سرور از استکمال ایمان
• سلب ایمان
• شهادت به ایمان افراد
• صحت استثنا در ایمان
• علایم ایمان
• علم
• کارکردهای دین
• کفاف معیشت
• کفر
• مراتب ایمان
• معیشت کافی
• مقدمات ایمان
• موانع ایمان
• مؤمن
• وجوب ایمان
• یقین

منابع

1. روحی، ابوالفضل، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵
2. عصیانی، علی رضا، مقاله «ایمان»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس