خشونت در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث خشونت است. "خشونت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

خشونت در قرآن - خشونت در خانواده - نفی خشونت در معارف و سیره نبوی - نفی خشونت در سیره خانوادگی معصومان

مقدمه

خشونت، واژه‌ای عربی از ریشه "خ ـ ش ـ ن" و به معنای درشتی، زبری و سختی و ضد نرمی و انعطاف‌پذیری است و در فارسی نیز در همان معنای عربی آن به کار می‌رود. این واژه در وصف پدیده‌های طبیعی مانند خشکی و ناهمواری زمین یا کوه‌های دشوار، همچنین رفتارهای انسانی به کار می‌رود؛ چه کارهایی که مانند چگونگی پوشش، نوع خوراک و سبک زندگی در زندگی شخصی قرار می‌گیرد؛ یا اعمالی که در حیطه اجتماعی و چگونگی رفتار با دیگران. تعریف همه‌پذیر از خشونت در حیطه رفتارهای اجتماعی در دست نیست. این مفهوم، هرچند از گذشته، کم یا بیش، نگاه‌های فلسفی را به خود جلب کرده بود، تنها در قرن ۲۰ موضوع فلسفی مستقلی شد و در پی ظهور جنبش‌های اجتماعی خشونت‌زدای اخیر، توجه به بهره‌گیری کارامد از خشونت دوخته شد. خشونت در کاربرد ساده‌اش بهره‌وری قهرآمیز از زور است که به شکلی معمول به دیگران یا اموال آنها آسیب می‌رساند و می‌تواند مانند ضرب و شتم فرد یا نظیر جنگ میان ملت‌ها انجام گیرد.

در سال‌های اخیر، توجه فلسفی ویژه‌ای به گسترش معنایی خشونت، از گونه آشکار به خشونت سازمان یافته و پنهان، مانند تبعیض نژادی و جنسیتی و آسیب‌های روانی شده است. جواز دستیازی به خشونت همواره در میان فیلسوفان بحث برانگیز بوده است؛ اما در نظام‌های حقوقی، خشونت را دو گونه ناپسند یا نامشروع و پسندیده یا مشروع دانسته‌اند که نشانگر دو سویه بودن آن از نظر آنهاست..

خشونت در قرآن

واژه خشونت در قرآن نیست؛ ولی واژه‌های دیگری با معانی نزدیک به آن به کار رفته است؛ مانند هم‌خانواده‌های "غلظ"، "شدد" و "قهر"؛ همچنین واژگان بسیاری بر اعمال خشونت‌آمیزی مانند قتل، بهره‌کشی، تهدید و ترور دلالت دارند که در داستان‌ها یا گزارش‌های قرآنی فراوان دیده می‌شوند: ﴿وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِنْ قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ﴾، ﴿أُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ حَقًّا وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُهِينًا﴾، ﴿وَقَالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَتَذَرُ مُوسَى وَقَوْمَهُ لِيُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَيَذَرَكَ وَآلِهَتَكَ قَالَ سَنُقَتِّلُ أَبْنَاءَهُمْ وَنَسْتَحْيِي نِسَاءَهُمْ وَإِنَّا فَوْقَهُمْ قَاهِرُونَ﴾، ﴿فَأْتِيَاهُ فَقُولَا إِنَّا رَسُولَا رَبِّكَ فَأَرْسِلْ مَعَنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ وَلَا تُعَذِّبْهُمْ قَدْ جِئْنَاكَ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكَ وَالسَّلَامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى﴾.

مشتقات ریشه "غ ـ ل ـ ظ" ۱۳ بار در قرآن به کار رفته که تنها ۴ تای آن به معنای مورد نظر نزدیک‌اند و بقیه یا در وصف عذاب آخرتی یا وصف میثاق خدایند و از این ۴ کار بست نیز یک بار برای سلب صفت خشونت از پیامبر(ص): ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ﴾ و سه بار برای رویارویی و جنگ با کافران و منافقان استفاده شده است: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِقِينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قَاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفَّارِ وَلْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾.

واژه "شدید" نیز بسیار به کار رفته است که در همه موارد، جز آیه ﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا﴾ بر اعمال خشونت خدا و عذاب ستمکاران و گردنکشان دلالت دارد و در این آیه نیز به صورت جمع و در وصف همراهان پیامبر(ص) در رویارویی با کافران استفاده شده است.

مشتقات ریشه "قهر" ۱۰ بار در قرآن به کار رفته که تنها دو مورد آن به معنای مورد نظر نزدیک است: یکی درباره عدم رفتار قهرآمیز با یتیم: ﴿فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ﴾ و دیگری درباره خشونت فرعون با بنی‌اسرائیل ﴿وَقَالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَتَذَرُ مُوسَى وَقَوْمَهُ لِيُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَيَذَرَكَ وَآلِهَتَكَ قَالَ سَنُقَتِّلُ أَبْنَاءَهُمْ وَنَسْتَحْيِي نِسَاءَهُمْ وَإِنَّا فَوْقَهُمْ قَاهِرُونَ﴾ و بقیه درباره قهاریت خدای متعال است که خود مدخلی جدا دارد.

ارزش‌گذاری خشونت

قرآن، نگرش مطلقی بر پدیده خشونت ندارد و کنار نکوهش برخی مظاهر خشونت، مانند تندی بر ناتوانان ﴿وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ﴾، ﴿قَالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ إِنَّهُ لَكَبِيرُكُمُ الَّذِي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ فَلَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلَافٍ وَلَأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِينَ﴾، کشتن بی‌گناهان ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَيَقْتُلُونَ الَّذِينَ يَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾ به ترک رحمت و رأفت در رفتار با گروهایی خاص تأکید می‌کند ﴿الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾؛ حتی خدا خود را مجری مجازات خشن بر ستمکاران می‌خواند ﴿وَقَوْمَ نُوحٍ لَمَّا كَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْنَاهُمْ وَجَعَلْنَاهُمْ لِلنَّاسِ آيَةً وَأَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ عَذَابًا أَلِيمًا﴾، بنابراین ارزشگذاری خشونت در فرهنگ قرآنی را باید از دیدگان عنوان ظلم و عدل کاوید.

خشونت به معنای رفتارهای قهرآمیز و ناعادلانه در جهان بینی اسلامی ممنوع و ناپسند است؛ ولی خشونت قانونی به معنای قاطعیت و سختگیری در اجرای قانون و عدالت، نه تنها مذموم نیست، بایسته و ضروری است و مصداقی از اجرای عدالت و مطابق با حق از نگاه قرآن است. در این موارد، مقابل خشونت، یعنی مدارا مصداق ستم است، از این رو امری ناپسند و باطل شمرده شده است: ﴿الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾ در وصف موارد ظالمانه خشونت، بر صفت "غیر حق" بودن آنها نیز تأکید شده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَيَقْتُلُونَ الَّذِينَ يَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾، ﴿ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ أَيْنَ مَا ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَحَبْلٍ مِنَ النَّاسِ وَبَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الْمَسْكَنَةُ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ الْأَنْبِيَاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ﴾، ﴿فَبِمَا نَقْضِهِمْ مِيثَاقَهُمْ وَكُفْرِهِمْ بِآيَاتِ اللَّهِ وَقَتْلِهِمُ الْأَنْبِيَاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَقَوْلِهِمْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَيْهَا بِكُفْرِهِمْ فَلَا يُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلًا﴾.؛ حتی اعمالی به ظاهر خشونت‌زا مانند قصاص را ضامن خشونت‌زدایی از جامعه می‌شناساند ﴿وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾..

خشونت‌زدایی و همزیستی

بر پایه قرآن، خدا رحمت را بر خویش واجب می‌داند: ﴿كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ﴾. و مردم را در حقوق شخصی به چشم‌پوشی از خطای دیگران سفارش می‌کند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ وَأَوْلَادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَإِنْ تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾

از دیدگاه قرآن، خشونت و تندمزاجی در اوضاع عادی و در مراوده با مردم ناپذیرفته است و بی‌شک، دعوت به دین با گفتار یا رفتار خشن، نادرست، چنان‌که خدای متعال به پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید که اگر خشن و سنگدل بودی، از گرد تو پراکنده می‌شدند: ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ﴾ قرآن، کشتن بی‌دلیل انسان‌ها را نکوهیده و آن را سبب غضب الهی و جاودانگی در عذاب جهنم می‌شمرد: ﴿وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا﴾. و کشتن یک انسان را برابر با کشتن همه انسان‌ها می‌داند: ﴿مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ كَتَبْنَا عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ بَعْدَ ذَلِكَ فِي الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ﴾. افزون بر آن، حتی از خشونت در گفتار نیز نهی می‌کند، زیرا دیگران را از شنیدن سخنان حق می‌پراکند و نرمی در سخن گفتن بیشتر بر مخاطب اثر می‌گذارد: ﴿ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ﴾.؛ ﴿وَقُلْ لِعِبَادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّيْطَانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوًّا مُبِينًا﴾.؛ ﴿ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَصِفُونَ﴾.؛ ﴿فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى﴾.

دستورهای اخلاقی قرآن در پرهیز از خشونت و رعایت عدالت در رفتار با فرودستان جامعه در آیات فراوانی بروز یافته است. آیات قرآنی از تندخویی با یتیمان ﴿فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ﴾، تکبر و درشتی با مردم ﴿وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ﴾، ترش‌رویی با فقیران ﴿عَبَسَ وَتَوَلَّى﴾، خشونت‌های خانگی ﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا﴾، ﴿وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ وَأُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ وَإِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا﴾ و رفتارهای خشن در طلاق ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نَكَحْتُمُ الْمُؤْمِنَاتِ ثُمَّ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ فَمَا لَكُمْ عَلَيْهِنَّ مِنْ عِدَّةٍ تَعْتَدُّونَهَا فَمَتِّعُوهُنَّ وَسَرِّحُوهُنَّ سَرَاحًا جَمِيلًا﴾ نهی می‌کنند؛ همچنین داستان‌هایی از خشونت‌زدایی در قرآن دیده می‌شوند؛ مانند پاسخ و واکنش حضرت ابراهیم(ع) به تهدید کننده‌اش که اگر حضرت از دعوت خویش دست برندارد، او را سنگسار خواهد کرد: ﴿قَالَ أَرَاغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِي يَا إِبْرَاهِيمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّكَ وَاهْجُرْنِي مَلِيًّا﴾، ﴿قَالَ سَلَامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كَانَ بِي حَفِيًّا﴾ هابیل نیز در برابر احتمال تعدی برادرش، به اقدام پیشگیرانه دست نمی‌یازد: ﴿لَئِنْ بَسَطْتَ إِلَيَّ يَدَكَ لِتَقْتُلَنِي مَا أَنَا بِبَاسِطٍ يَدِيَ إِلَيْكَ لِأَقْتُلَكَ إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَالَمِينَ﴾.

خشونت‌های مجاز

در منطق قرآنی، تمسک به خشونت برای تضمین جامعه‌ای سالم و به دور از تجاوز و تعدی مجاز است. از بررسی آیات و روایات، مجازات‌های شرعی به دست می‌آید که پذیرش آنها از روی ضرورت اجتماعی، تأمین امنیت جانی و به هدف اصلاح و احیای جامعه نه انتقام، انجام می‌پذیرد، از این رو از قصاص به عامل احیای انسان‌ها و پشتوانه‌ای در جلوگیری از خونریزی یاد شده است: ﴿وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ قصاص در این آیه معرفه است و حیات، نکره تا دلالت کند که نتیجه قصاص و برکات آن دامنه‌دارتر و عظیم‌تر از آن است که با زبان یاد شود. افزون بر این، نقش دادن عاطفه و ملاطفت در اجرای حقوق اجتماعی جایز نیست: ﴿الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾.

قرآن در رویارویی با دشمنان اسلام و عدالت، به سختگیری بر آنها و اعمال خشونت‌های قانونی تأکید می‌کند: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِقِينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ﴾ و مؤمنان و صالحان را در برابر کافران، سرسخت و شدید و در میان خود مهربان می‌خواند: ﴿أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ﴾ در آیات دیگری به قتال دستور می‌دهد و خشونت را راهبردی دفاعی در برابر تعرض دشمنان به ساحت عقیدتی مسلمانان قلمداد می‌کند؛ برای نمونه، پس از نقض پیمان مسلمانان از سوی مشرکان، خدا با فرو فرستادن سوره توبه، مؤمنان را به دوری جستن از مشرکان فرا می‌خواند و به ایشان مهلت می‌دهد پس از اتمام ماه‌های حرام، یا ایمان آوردند؛ یا آماده جنگ با پیامبر(ص) گردند. این سوره، قتل سران کفر را نتیجه پیمانشکنی و طعنه ایشان به اسلام شمرده؛ همچنین به مسلمانان امر می‌کند با مخالفان مهاجم نظامی بجنگند: ﴿وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾. و در پیکار و قتال زیاده‌روی نکرده و از حد نگذرند، بلکه همان‌گونه که دشمنان با آنها رفتار کرده‌اند، واکنش نشان دهند: ﴿فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ﴾

مقابله با فتنه، مورد دیگری است که قرآن به بهره‌گیری از خشونت قانونی و در جهت عدالت به آن فرمان می‌دهد: ﴿وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِنْ قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ﴾؛ ﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ﴾؛ ﴿سَتَجِدُونَ آخَرِينَ يُرِيدُونَ أَنْ يَأْمَنُوكُمْ وَيَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ كُلَّ مَا رُدُّوا إِلَى الْفِتْنَةِ أُرْكِسُوا فِيهَا فَإِنْ لَمْ يَعْتَزِلُوكُمْ وَيُلْقُوا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ وَيَكُفُّوا أَيْدِيَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأُولَئِكُمْ جَعَلْنَا لَكُمْ عَلَيْهِمْ سُلْطَانًا مُبِينًا﴾؛ ﴿كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً وَإِلَيْنَا تُرْجَعُونَ﴾ فتنه در این آیات به معنای شرک و پرستش بت‌ها و جلوگیری از هدایت دیگران است؛ حتی برخی تبعید مسلمانان از مکه را از مصادیق فتنه دانسته‌اند که آثار آن می‌تواند بدتر از قتل باشد. این آیه می‌پذیرد که قتل و اعمال خشونت بد است؛ اما کاربست راهبردی از آن را برای رسیدن به هدفی بالاتر بایسته می‌داند. اعمال خشونت در برابر پیکارجویان با خدا و رسول او و فساد کنندگان روی زمین، در دسته دیگری از آیات نیز لازم و مشروع شمرده شده است: ﴿إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذَلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾..

ریشه‌یابی و درمان خشونت‌طلبی

در ریشه‌یابی علل دست‌یازی به خشونت، سه عامل درون‌زاد، فرهنگ جمعی و اوضاع لحظه‌ای پیش آمده یاد می‌شوند. در بررسی آیات قرآنی، چشم‌پوشی از خشونت‌های مجاز که عامل شرعی و حقوقی دارند، نگاه به دو عامل نخست دیده می‌شود. قرآن دست‌یازی به خشونت را برخاسته از هوای نفس می‌داند که در ذات هر کسی هست. در داستان هابیل و قابیل، هرچند طبق آیات قرآن، هابیل از توطئه برادرش خبر داشت، ترس از خدا مانع می‌شود که درباره برادرش رفتار خشن برگزیند؛ ولی برادرش با پیروی از هوای نفس، به قتل او دست می‌یازد: ﴿فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾ براساس آیات قرآن، پیروی از هوای نفس، در نتیجه گردن‌کشی و استکبار و عدم تحمل حق، به تکذیب و رفتارهای خشونت‌آمیز می‌انجامد: ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَقَفَّيْنَا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَفَكُلَّمَا جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوَى أَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقًا كَذَّبْتُمْ وَفَرِيقًا تَقْتُلُونَ﴾ دستورهای قرآن، به اهمیت ریشه اجتماعی خشونت و اثر فرهنگ جمعی بر رفتارهای فردی توجه دارد و این مهم را با بهره‌گیری از خشونت قانونی پیگیری می‌کند ﴿وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾. در این میان، کنار ابزارهای بازدارنده و تنبیهی، به گسترش روحیه دوستی و پاسخ نیک اهتمام می‌ورزد. از این جهت به مؤمنان سفارش می‌کند که رفتار خشونت‌آمیز را نیز به نیکی پاسخ دهند و دشمنی‌های دیرین را بزدایند: ﴿وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ﴾. خدا بندگان را به نیکو سخن گفتن با یکدیگر فرا می‌خواند تا شیطان که در میان آنها به فتنه‌گری سرگرم است، مجالی برای گسترش فعالیت‌هایش به معنای باز شدن راه معاصی نو نیابد ﴿وَقُلْ لِعِبَادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّيْطَانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوًّا مُبِينًا﴾..

خشونت در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

منظور آن دسته از برخوردهای تند و تیز و برخلاف کرامت است که خداوند پیامبر را از آن نهی می‌کند و یا صفاتی را یاد آور می‌شود که بر مبنای مدارا و تحمل مخالفان است.

1. ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ﴾
2. ﴿فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ﴾ * ﴿وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ﴾
3. ﴿نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَقُولُونَ وَمَا أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِجَبَّارٍ فَذَكِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ يَخَافُ وَعِيدِ﴾
4. ﴿فَذَكِّرْ إِنَّمَا أَنْتَ مُذَكِّرٌ﴾ * ﴿لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِرٍ﴾

نکات: در این آیات این مسائل و نکات دینی و تربیتی مطرح شده است:

1. پیامبر دارای اخلاقی خوش و به دور از خشونت: ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ﴾
2. پیامبر مأمور اجتناب از رفتار خشونت آمیز با یتیمان: ﴿فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ﴾
3. پیامبر مأمور برحذر بودن از رد درخواست گدایان و راندن خشونت آمیز آنان از خود: ﴿وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ﴾
4. پیامبر در دعوت خود از روش زور و اجبار استفاده نمی‌کند و کسی را با تهدید و ارعاب به دین دعوت نمی‌کند. ﴿وَمَا أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِجَبَّارٍ فَذَكِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ يَخَافُ وَعِيدِ﴾
5. پیامبر چیره گر نیست، تا در دعوت خود همانند زورگویانِ عالم از روش‌های غیر انسانی و خشونت آمیز استفاده ببرد. و اگر در جایی چنین برداشت و تلقی شده، یا در قرآن نیامده و یا روش معمول مردم آن زمان بوده و نه تشریع خدا و بیان پیامبر. ﴿لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِرٍ﴾.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. محدث و محمودی، مقاله «خشونت» دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲

پانویس