تجسس در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث تجسس است. "تجسس" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

تجسس در قرآن - تجسس در فقه سیاسی - تجسس در جامعه‌شناسی اسلامی - نفی تجسس در معارف و سیره نبوی

مقدمه

تجسّس، مصدر باب تفعّل از ریشه "ج ـ س ـ س" در لغت به معنای تفحص و آگاهی جستن از اخبار و اموری عمدتاً پنهان است و غالباً کاربرد منفی دارد. گروهی از واژه‌پژوهان، "جَسّ" را در اصل به معنای لمس چیزی (مانند‌ نبض) با دست برای کسب آگاهی لازم دانسته و برخی نیز آن را تنها تفحص نامحسوس معنا کرده‌اند. تجسّس به معنای کسب آگاهی از وضع دشمن، همچنین جاسوس نیز از این ریشه است.

این واژه در اصطلاح، از مفاهیم اخلاق اجتماعی اسلام و به معنای تفحص و کنجکاوی غالباً نامحسوس درباره لغزش‌ها، معایب و مسائل خصوصی دیگران است؛ اموری که از چشم مردم پنهان بوده، افراد از فاش شدن آن شرم و اکراه دارند.

تجسس در قرآن

تجسّس تنها یک بار در قرآن آمده است ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ﴾ و چنان‌که در پاره‌ای منابع تفسیری و لغوی نیز به چشم می‌خورد، در عین قرابت معنایی با "تحسّس"، ﴿يَا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلَا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لَا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ﴾، کاربرد قرآنی متفاوتی از آن دارد؛ ولی گویا قرابت معنایی و نیز استعمال آن دو به یک معنا و به دنبال هم در برخی احادیث نبوی موجب شده تا برخی قراء برخلاف عموم آنها ﴿وَلَا تَجَسَّسُوا﴾ را بدون نقطه خوانده و شماری از واژه‌پژوهان و برخی مفسرانِ نخستین نیز آن دو را مترادف بدانند.

خداوند در تبیین روابط سالم اجتماعی که باید بر جامعه آرمانی دینی حاکم باشد، در آیات ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَلا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَن تَحْبَطَ أَعْمَالُكُمْ وَأَنتُمْ لا تَشْعُرُونَ إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِندَ رَسُولِ اللَّهِ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ إِنَّ الَّذِينَ يُنَادُونَكَ مِن وَرَاء الْحُجُرَاتِ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ وَلَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّى تَخْرُجَ إِلَيْهِمْ لَكَانَ خَيْرًا لَّهُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ وَاعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِّنَ الأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ أُوْلَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ فَضْلا مِّنَ اللَّهِ وَنِعْمَةً وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ وَإِن طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِن بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِن فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِّن قَوْمٍ عَسَى أَن يَكُونُوا خَيْرًا مِّنْهُمْ وَلا نِسَاء مِّن نِّسَاء عَسَى أَن يَكُنَّ خَيْرًا مِّنْهُنَّ وَلا تَلْمِزُوا أَنفُسَكُمْ وَلا تَنَابَزُوا بِالأَلْقَابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الإِيمَانِ وَمَن لَّمْ يَتُبْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلا تَجَسَّسُوا وَلا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ ﴾، ضمن طرح شماری از ارزش‌ها و هنجارهای اخلاقی ـ اجتماعی، مؤمنان را از بدگمانی، تجسّس در کار یکدیگر و بدگویی پشت سر دیگران نهی کرده و ارتکاب این امور را، به شکل غیر مستقیم بی‌تقوایی می‌خواند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ﴾ مفسران در تفسیر ﴿وَلَا تَجَسَّسُوا﴾ و بیان اموری که تفحص و کنجکاوی درباره آن نهی شده، متأثر از احادیث شیعه و سنی، واژگان و تعابیر متفاوتی به کار برده‌اند که در عین اشتراک در بخشی از قلمرو معنایی، گستره شمولی متفاوت از دیگری نیز دارند.

عموم مفسران "تجسّس" را به معنای کنجکاوی و تفحص درباره لغزش‌ها (عثرات)، معایب و مسائلی (عورات) دانسته‌اند که انسان از فاش شدن آن ناخشنود و شرمگین می‌شود، بنابراین، تفحص و کنجکاوی درباره مسائلی که لغزش و عیب به شمار نرفته، افراد از آشکار شدن آنها شرم و اکراه ندارند، از مصادیق تجسّس ممنوع نخواهد بود. شأن نزول آیه غیبت که در پاره‌ای منابع تفسیری آمده، در کنار توجه به مفهوم آن و همچنین زمینه‌های پیدایش بدگمانی ـ که بیشتر، رفتارها و گفتارهای هرچند ظاهراً نابهنجار است ـ و نیز استدلال به آیه مربوط در نهی از برخی کنجکاویها در حکایات تاریخی و فروع فقهی متعدد می‌تواند مؤید معنای مورد نظر باشد؛ از جمله براساس حکایات یاد شده، تجسّس بیشتر درباره افرادی چون ربیعة‌ بن امیة‌ بن خلف و ولید‌ بن عقبه انجام می‌شده است که به منکراتی چون شرب خمر دست می‌زده‌اند. حکایت شبگردی خلیفه دوم در زمان حاکمیت خویش، بالا رفتن وی از دیوار خانه‌ای که احتمال شرابخواری در آن می‌رفت و صدای آواز از آن بلند بود، اعتراض صاحبخانه با استناد به آیه ﴿وَلَا تَجَسَّسُوا﴾ و ﴿وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا﴾ و پذیرش آن از سوی خلیفه و همراهان که با روایت‌های گوناگون گزارش شده، در این باره مشهور است. این حکایت و مانند آن در بیشتر منابع تفسیری، روایی، اخلاقی و تاریخی اهل سنت در ذیل آیه "تجسّس" آمده و به مناسبت‌های گوناگون در منابع تفسیری، اخلاقی، کلامی، فقهی و... شیعه نیز بازتاب یافته‌است.

به رغم اطلاق آیه، برخی مفسران، اموری چون قصد آگاهی از معایب و افشاگری را از شرایط تجسّسِ ممنوع شمرده و بعضی دیگر با توجه به مفهوم مخالف آیه بر این باورند که مؤمنان در روابط اجتماعی و ارزیابی دیگران باید بر اساس ظواهر، نه تجسّس و آگاهی جستن از آنچه دور از چشم دیگران است، رفتار کنند. البته پاره‌ای احادیث و فروع فقهی نشان می‌دهند که هر دو موردِ نهی از تجسس و عمل بر اساس ظواهر در برخی موارد تخصیص خورده و اطلاق ندارند. اشتراک لفظی سبب شده است که برخی مفسران و پژوهشگران، آیه را ناظر به "جاسوسی " نیز بدانند؛ با این توضیح که جاسوسی به سود دشمنان را از مصادیق تجسّس مورد نهی و گناه کبیره و جاسوسی به نفع مسلمانان را به سبب منافعی که دارد، از موارد استثنای آن شمرده‌اند، در حالی که آیات پیشین و نیز خطاب ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ و تعبیر ﴿لَحْمَ أَخِيهِ﴾ نشان می‌دهند که آیه در مقام اصلاح روابط میان مؤمنان است و به جاسوسی که مربوط به روابط با بیگانگان است، نفیاً و اثباتاً نظر ندارد. فقها نیز در بحث "جاسوسی" هیچ استنادی به آیه نکرده‌اند.

تأمل در اموری چون زمینه‌های سوءظن و تجسّس، مفهوم غیبت و نیز وقوع نهی از بد‌گمانی، تجسّس و غیبت به دنبال هم نشان می‌دهد که رذایل اخلاقی یاد شده با یکدیگر مرتبط بوده و هریک می‌تواند زمینه پیدایش دیگری باشد. نهی از بدگمانی برای ایجاد الفت، اُخوّت و همیاری دینی، سالم‌سازی اذهان از درون و ایجاد ذهنیت و نگرش مثبت در افراد نسبت به یکدیگر است؛ امری که به سبب نقش اساسی آن در روابط اجتماعی، مورد تأکید احادیث اسلامی نیز قرار گرفته است، چنان‌که تحریم تجسّس و غیبت، میزان اهتمام قرآن نسبت به حفظ کرامت و حیثیت اجتماعی انسان مؤمن، محترم شمردن حریم شخصی افراد و سالم‌سازی و تحکیم روابط اجتماعی مؤمنان را نشان می‌دهد، افزون بر آن، تجسّس می‌تواند زمینه آگاهی از برخی ناهنجاریهای فکری و رفتاری، انتشار آن (غیبت و اشاعه فحشا) و در نتیجه آلودگی فرد کنجکاو و جامعه (آلودگی فرهنگی) را فراهم آورد؛ اموری که در آموزه‌های کتاب ﴿إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ و سنت مورد نهی قرار گرفته‌اند.

تجسس در احادیث

جنبه‌ها و مصادیق متعددی از موضوع تجسّس در منابع حدیثی شیعه و سنی، به نقل از پیامبر(ص) و امامان شیعه(ع) نیز گزارش شده و مورد توجه مفسران قرار گرفته است. از این قبیل است اموری چون نهی از تجسّس و پیگیری کردن لغزش‌ها، معایب، بدی‌ها و امور پنهان مؤمنان، معرفی آن در‌ شمار زشت‌ترین معایب و بدترین گناهان و نیز به عنوان یکی از شاخص‌های جامعه فاسد و ویژگی‌های منافق، نهی شدید از معاشرت با تجسّس کنندگان، ظاهری و زبانی خواندن ایمان‌آنها و عدم استجابت دعایشان، نهی از استراق سمع، پرهیز از تفتیش درباره دین مردمان، نهی حاکمان‌از تجسّس، جایز نبودن پیگیری لغزشهای زن به وسیله شوهر، دعوت به ستر عیوب و عورات مؤمنان، چشم‌پوشی از لغزشها و افشا نکردن آن، حمل بر صحت کردن رفتار و گفتار برادران دینی، متجسّس نبودن مؤمن، پیامدهای مثبت و منفی تجسس در دنیا و آخرت‌ و....

بخش عمده این احادیث به همراه برخی از دعاهای مأثور که در آن، چشم‌پوشی از لغزشها و آشکار نکردن زشتیها و معایب، از خداوند درخواست می‌شود، در تفسیر آیه تجسّس، مورد استناد و استفاده مفسران شیعه و سنی قرار گرفته‌اند.

رویکرد فقهی تجسس

آیه تجسّس و روایات مربوط به آن با ورود به حوزه فقه، در استنباط پاره‌ای از مباحث فقهی و تحریم شماری از تفحص‌ها به عنوان مصادیقی از تجسّس ممنوع، مورد استناد قرار گرفته‌اند. بررسی پاره‌ای از منابع عمده و نخستین فقهی شیعه و سنی نشان می‌دهد که فقهای اهل سنت، پیش از علمای امامیه به رویکرد فقهی آیه تجسّس توجه کرده‌اند که سبب آن می‌تواند احتمالا انعکاس چشمگیر حکایت یاد شده از خلیفه دوم در منابع اهل سنت و اعتبار سیره و سخن وی در نزد آنان باشد. حکم به حرمت تفحص از لغزش‌ها و حریم خصوصی مؤمنان با استناد به روایات و نه آیه، گویا از نیمه دوم قرن ششم هجری، در ابوابی چون "باب محبة المسلمین والاهتمام بهم" و حقوق همسایگان و مؤمنان نسبت به یکدیگر مورد توجه فقهای امامیه قرار گرفته است، چنان‌که کاربرد آیه و اصطلاح تجسّس و معرفی سوءظن به عنوان زمینه تجسّس ظاهراً برای نخستین بار در "کشف الریبة فی احکام الغیبة" شهید ثانی و پس از وی در آثار محقق اردبیلی و صاحب جواهر به چشم می‌خورد. فقها که با استناد به کتاب، سنت و اجماع، تجسّس را حرام می‌دانند، در ابواب و فروع فقهی گوناگون، تفحص و پرس و جو درباره پاره‌ای مسائل را از باب تجسّس حرام دانسته‌اند. از‌این‌ جمله است تجسّس درباره منکرات پنهان برای نهی از منکر، اسباب بارداری‌زن بی‌شوهری که رابطه نامشروع را رد می‌کند، ادعای زن در مورد نداشتن شوهر، تمام شدن ایام عدّه و عادت، ایمان حقیقی یا ظاهری کسی که شهادتین را بر زبان جاری می‌کند و رفتارهای پنهان افرادی که بر اساس "حُسن ظاهری" حکم به عدالت آنان می‌شود؛ همچنین احکامی چون عدم پذیرش شهادت کسی که مخفیانه اقرار متهمی را شنیده است، هدر بودن خون کسی که به سبب اصرار بر تجسّس درباره حریم خصوصی دیگران کشته یا مجروح می‌شود، کراهت ارتفاع مساجد و مناره‌ها به سبب اشراف بر درون خانه‌های اطراف و... به همین آیه و روایات مستنداند.

در مواردی که کارها و اقدام‌های ناصواب افراد، صبغه اجتماعی پیدا کرده، زندگی خانوادگی و امنیت اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی افراد و جامعه را به خطر اندازد، تجسّس مجاز شمرده شده است. از این قبیل است تفحص درباره همسر آینده، قاچاقچیان مواد مخدر و کارکنان و کارگزاران دولتی که به اختلاس متهم هستند. تأسیس نهادها و سازمان‌های گوناگون اطلاعاتی و امنیتی نیز که برای حفظ امنیت جامعه اسلامی در حوزه‌های مختلف می‌توانند براساس قانون اقدام به تحقیق، تفحص و مراقبتهای لازم کنند، بر همین‌اساس مشروعیت می‌یابد. فقها در موارد یاد شده برای رفع تعارض و تزاحم بین حرمت تجسّس و لزوم آن از باب مقدمه واجب به قواعد فقهی تمسک جسته‌اند. نمونه‌های متعددی که از تفتیش و بازرسی برخی معصومان(ع) در بعضی موارد، از جمله در امور کارگزاران، گزارش شده است، مؤید حکم جواز تجسّس با حفظ شرایط، در پاره‌ای موارد است. در منابع تاریخی نیز نمونه‌هایی از این دست گزارش شده‌اند. موضوع تجسّس، آیه و بخش عمده‌ای از احادیث مربوط به آن همراه با تحلیل روانی و اجتماعی زمینه‌ها و پیامدهای گوناگون آن در منابع اخلاقی نیز منعکس شده است؛ از جمله، آن را از رذایل اخلاقی در مقابل فضیلت اخلاقی "سِتر عُیُوب" و موجب آزار دیگران دانسته‌اند که ریشه دراموری چون دشمنی، حسادت و نیز غفلت سالک از معایب خویش دارد و پرهیز از آن را از مقدمات تزکیه نفس و یکی از راهکارهای برخورد با سخن‌چینان دانسته‌اند. .

منابع

1. اسدی، علی، مقاله «تجسس»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۷

پانویس