ام‌الکتاب: تفاوت میان نسخه‌ها
(←منابع) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۸: | خط ۸: | ||
<div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;"> | <div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;"> | ||
==مقدمه== | |||
[[ام الکتاب]] یا به معنای [[کتابی]] است که اصل و اساس همه [[کتاب‌های آسمانی]] است و یا همان لوحی است که نزد [[خداوند]] از هرگونه [[تغییر]] و تبدیل و تحریفی محفوظ است؛ یعنی همان کتاب [[علم]] [[پروردگار]] است که همه [[حقایق]] [[عالم]] و [[حوادث آینده]] و گذشته و همه کتاب‌های آسمانی در آن درج شده است<ref>[[دائرةالمعارف قرآن کریم (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج ۴، ص۳۸۰.</ref>. | |||
== | ==معناشناسی [[ام الکتاب]]== | ||
کلمۀ "امّ" در لغت به معنی اصل و اساس هر چیزی است و "امّ الکتاب" به معنی کتابی است که اصل و اساس همه کتاب‌های آسمانی است. واژۀ "[[ام الکتاب]]" در چند آیۀ [[قرآن کریم]] به کار رفته است{{متن قرآن|هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ}}<ref>«اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات «محکم» (/ استوار/ یک رویه) اند، که بنیاد این کتاب‌اند» سوره آل عمران، آیه ۷.</ref>، {{متن قرآن|يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}<ref>«خداوند هر چه را بخواهد (از لوح محفوظ) پاک می‌کند و (یا در آن) می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست» سوره رعد، آیه ۳۹.</ref> و {{متن قرآن|وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ}}<ref>«و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است» سوره زخرف، آیه ۴.</ref>. | |||
"[[لوح محفوظ]]" را "[[ام الکتاب]]" نامیده‌اند، چرا که این [[لوح]] ریشۀ تمامی [[کتاب‌های آسمانی]] است و همه کتاب‌های آسمانی از آن [[استنتاج]] می‌شوند. باید دانست دو نوع [[لوح]] وجود دارد، "[[لوح محفوظ]]" که از آن به "[[ام الکتاب]]"، "[[کتاب مبین]]" و "[[کتاب مکنون]]" هم تعبیر می‌شود و "[[لوح محو و اثبات]]". حوادث [[جهان هستی]] دو مرحله دارند، مرحله قطعیت که هیچ‌گونه دگرگونی در آن راه ندارد؛ در لسان [[آیات]] و [[روایات]] حوادث این مرحله در "[[ام الکتاب]]" یا "[[لوح محفوظ]]" [[ثبت]] شده است. این کتاب از دسترس انسان‌های عادی خارج است و بنابر برخی [[تفاسیر]] تنها برخی از اولیای [[خداوند]] به تناسب [[جایگاه]] و [[منزلت]] خود می‌توانند به آن دسترسی داشته و به علومی ویژه دست یابند که افراد عادی از آن بی‌بهره‌‌اند و "مرحلۀ غیر قطعی" است، یا به تعبیر دیگر "مرحله مشروط"، در این مرحله شخص از علل حوادث [[آگاه]] است، اما ممکن است تمام شرائط و موانع آن نزد او روشن نباشد، لذا نمی‌تواند به طور قطع از وقوع حوادث خبر دهد، اما به طور مشروط می‌تواند و این همان چیزی است که در لسان [[آیات]] و [[روایات]] از آن تعبیر به "[[لوح محو و اثبات]]" شده است<ref>ر.ک: [[محمد منصورنژاد|منصورنژاد، محمد]]، [[وحی ۱ (مقاله)|وحی]]، ص ۵؛ [[سید محمد ضیاءآبادی|ضیاءآبادی، سید محمد]]، تفسیر سورۀ ابراهیم، وبگاه دائرة المعارف ظهور؛ [[محمد هادی معرفت|معرفت، محمد هادی]]، تفسیر و مفسران، ۲۹۳؛ [[مجتبی مطهری|مطهری، مجتبی]]، [[علم لدنی (مقاله)|علم لدنی]]، فصلنامه رهیافت انقلاب اسلامی، ش ۳، ص ۷۵؛ [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ص ۴۳؛ [[سید علی هاشمی ۱|هاشمی، سید علی]]، [[جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه (پایان‌نامه)|جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه]]، </ref>. | |||
ذیل آیۀ {{متن قرآن|وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ}}<ref>«و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است» سوره زخرف، آیه ۴.</ref>، [[امام صادق]]{{ع}} در رابطه با لوح محفوظ و [[علم خداوند]] میفرمایند: "هر امری را که خداوند [[اراده]] می‌کند، قبل از ایجاد آن در علمش موجود است. هیچ چیزی وجود پیدا نمی‌کند جز اینکه قبل از آن در [[علم الهی]] موجود بوده است"<ref>{{متن حدیث|إِنَّ اللَّهَ یُقَدِّمُ مَا یَشَاءُ وَ یُؤَخِّرُ مَا یَشَاءُ وَ یَمْحُو مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ مَا یَشَاءُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ وَ قَالَ فَکُلُّ أَمْرٍ یُرِیدُهُ اللَّهُ فَهُوَ فِی عِلْمِهِ قَبْلَ أَنْ یَصْنَعَهُ لَیْسَ شَیْءٌ یَبْدُو لَهُ إِلَّا وَ قَدْ کَانَ فِی عِلْمِهِ إِنَّ اللَّهَ لَا یَبْدُو لَهُ مِنْ جَهْلٍ}}؛ عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، ج۲، ص۲۸۱.</ref>.<ref>معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، ج۱، ص۴۶.</ref> | |||
تفاوت [[علم خداوند]] با [[علوم]] [[انبیاء]] و [[اولیاء]] در اینجا [[ظاهر]] می‌شود، یعنی علاوه بر اینکه علم خداوند ذاتی و مستقل است و [[علم معصومین]] اکتسابی و غیرمستقل، یکی جنبه قطعیت دارد و دیگری ندارد. از این رو اگر کسی به [[لوح محفوظ]] [[دست]] یابد و از آن [[آگاه]] گردد، گویا بر همه چیز [[عالم]] آگاه گشته است<ref>ر.ک: [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ص۴۳؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۲۵.</ref>. | |||
=="ام الکتاب" در [[قرآن]]== | |||
این واژه سه‌بار در [[آیات]] {{متن قرآن|هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ}}<ref>اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷</ref>؛ {{متن قرآن|يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}<ref> خداوند هر چه را بخواهد از لوح محفوظ پاک می‌کند و یا در آن می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۹.</ref> و {{متن قرآن|وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ}}<ref>و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۴.</ref> آمده است. | |||
این ترکیب در دو معنای متفاوت به‌کار رفته است: | |||
#'''[[آیات محکم]]:''' در آیۀ ۷ [[سوره آل‌عمران]] با تقسیم [[آیات قرآن]] به [[محکم و متشابه]]، بر آیات محکم "اُمّ‌الکتاب" اطلاق شده است: {{متن قرآن|هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ}}<ref>اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷.</ref>، [[مفسران]] در توجیه نام‌گذاری آیات محکم به [[اُمّ الکتاب]] وجوهی را بیان کرده‌اند، مانند اینکه چون آیات محکم، مطلوب اصلی است و مراد آنها نیز روشن و همچنین [[مرجع]] [[تفسیر]] [[آیات متشابه]] است<ref>التفسیرالکبیر، ج۷، ص۱۷۲؛ التحقیق، ج۱، ص۱۳۷؛ روض‌الجنان، ج۴، ص۱۷۴.</ref>. | |||
#'''[[لوح محفوظ]]:''' [[آیه]] ۳۹ [[سوره رعد]] [[خبر]] می‌دهد که اُمّ‌الکتاب نزد [[خداوند]] است: {{متن قرآن|يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}<ref>خداوند هر چه را بخواهد از لوح محفوظ پاک می‌کند و یا در آن می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۹.</ref> و آیه ۴ [[سوره زخرف]] خبر می‌دهد که [[قرآن]] در [[اُمّ الکتاب]] نزد خداوند، بلند مرتبه و [[استوار]] است: {{متن قرآن|وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ}}<ref>و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۴.</ref>. مفسران متأخر اُمّ الکتاب در این دو آیه را به اصل و اساس کتاب معنا کرده و با استناد به [[آیات]] ۲۱ ـ ۲۲ [[سوره بروج]]: {{متن قرآن|بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ}}<ref>و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره بروج، آیه ۲۱ - ۲۲.</ref>، مراد از آن را لوح محفوظ که هیچ‌گونه [[تغییر]] و تبدیل به آن راه ندارد دانسته‌اند<ref>الکشاف، ج۲، ص۵۳۴؛ مجمع‌البیان، ج۹، ص۶۰؛ روح‌المعانی، مج ۸، ج ۱۳، ص۲۴۵؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج ۴، ص۱۳۲.</ref>.<ref>[[دائرةالمعارف قرآن کریم (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج ۴، ص۳۸۱ ـ ۳۸۲.</ref> | |||
==[[ام الکتاب]] [[منبع علم]] [[اهل بیت]]== | |||
بدون [[شک]] [[علم پیامبر]]{{صل}} و همچنین [[علم ائمه]]{{ع}} [[علمی]] [[حقیقی]] و خدایی و از جانب خداست، این معنا در [[روایات]] مختلف با بیانات مختلفی مطرح شده است، از جمله روایاتی که [[علم امامان]]{{ع}} و [[پیامبر]] را مستند به [[علم کتاب]] یا [[کتاب مبین]] و یا ام الکتاب مینمایند. در واقع این روایات ریشه و اساس [[علم]] را در [[علم خدا]] می‌دانند که [[امامان]]{{ع}} به حسب وظایفی که بر عهدۀ آنها گذاشته شده از آن برخوردار شده‌اند؛ لذا باید دانست، یکی از منابع [[علوم امامان]]{{ع}}، [[آگاهی]] به لوح محفوظ یا ام الکتاب است. با توجه به آیۀ {{متن قرآن|إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتَابٍ مَكْنُونٍ لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ}}<ref>«که این قرآنی ارجمند است، در نوشته‌ای فرو پوشیده که جز پاکان را به آن دسترس نیست.» سوره واقعه، آیه ۷۷ ـ ۷۹.</ref> و با توجه به [[آیۀ تطهیر]] که در مورد اهل بیت{{ع}} می‌فرماید: {{متن قرآن|إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}}<ref>«جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref> و [[روایات]]<ref>تفسیر برهان، ج ۳، ص۳۰۹ ـ ۳۲۵.</ref>، روشن می‌شود مصداق بارز "[[مطهرون]]" که [[قادر]] به تماس با "[[کتاب مکنون]]" [[الهی]] ـ [[لوح محفوظ]] و یا [[ام الکتاب]] ـ هستند و از آن باخبرند، [[پیامبر]] و [[خاندان امامت]] و [[ولایت]] هستند. در همین رابطه [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} فرمودند: {{متن حدیث|وَ أَنَا صَاحِبُ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ أَلْهَمَنِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِلْمَ مَا فِیه}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ٢۶، ص۴.</ref> و [[امام باقر]]{{ع}} از [[امام سجاد]]{{ع}} دربارۀ برخورداری [[اهل بیت]]{{ع}} از [[علم کلی]] میفرمایند: {{متن حدیث|مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا أَعْطَاهُ مِنَ الْعِلْمِ بَعْضَهُ مَا خَلَا النَّبِیَّ{{صل}} فَإِنَّهُ أَعْطَاهُ مِنَ الْعِلْمِ کُلَّهُ (...) وَ قَالَ لِمُحَمَّدٍ{{صل}}: «أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا» فَهَذَا الْکُلُّ وَ نَحْنُ الْمُصْطَفَوْن}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲۶، ص۶۴.</ref> و [[امام رضا]]{{ع}} از [[امام صادق]]{{ع}} در رابطه با [[ام‌الکتاب]] که [[حقیقت قرآن]] در آن است [[نقل]] می‌فرماید: "آن [[حضرت]] در حالی که این [[آیه]] را [[تلاوت]] می‌فرمود: [[قرآن]] در ام‌الکتاب نزد ما بلند مرتبه و [[نفوذ]] ناپذیر است، می‌فرمود: [[علی بن ابی‌طالب]]{{ع}} است"<ref>{{متن حدیث|عن محمد بن علی بن جعفر، قال: سمعت الرضا{{ع}} و هو یقول: «قال أبو عبد الله{{ع}}، و قد تلا هذه الآیة: «وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ»، قال: علی بن أبی طالب{{ع}}}}؛ تفسیر برهان، ج ۴، ص۸۶۴، ح ۱ ـ ۹.</ref>. یعنی حقیقت قرآن همان [[حقیقت]] [[علی ابن ابی‌طالب]]{{ع}} است که ام‌الکتاب و لوح محفوظ می‌باشد؛ لذا [[قرآن کریم]] می‌فرماید: [[انسان‌های پاک]] شده از تمامی آلودگی‌های [[اعتقادی]]، [[علمی]]، [[اخلاقی]] و [[روحی]] که [[خداوند]] ایشان را [[پاک]] کرده است به کتاب مکنون که حقیقت قرآن در آن است راه پیدا می‌کنند<ref>ر.ک: [[محمد باقر تحریری|تحریری، محمد باقر]]، [[جلوه‌های لاهوتی (کتاب)|جلوه‌های لاهوتی]]، ج ۱، ص۱۳۸؛ معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، ۲۹۳؛ [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ص۴۳؛ [[محمد تقی شاکر|شاکر، محمد تقی]]، [[منابع علم امام در قرآن (مقاله)|منابع علم امام در قرآن و حدیث]]، ص۱۳۱.</ref>. | |||
بنابراین [[امامان]]{{ع}} از حقیقتی برخوردارند که با آن، احاطۀ [[علم حضوری]] به [[مراتب علم]] فعلی [[خداوند]] ([[خزائن]] [[غیب الهی]] و [[لوح محفوظ]] یعنی [[کتاب مبین]]، [[ام‌الکتاب]]، [[کتاب مکنون]] و [[لوح محو و اثبات]]) دارند<ref>ر.ک: [[محمد باقر تحریری|تحریری، محمد باقر]]، [[جلوه‌های لاهوتی (کتاب)|جلوه‌های لاهوتی]]، ج ۱، ص۱۳۸.</ref>. | |||
==پرسش‌های وابسته== | ==پرسش‌های وابسته== | ||
نسخهٔ ۱۵ اکتبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۳:۱۵
- اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
مقدمه
ام الکتاب یا به معنای کتابی است که اصل و اساس همه کتاب‌های آسمانی است و یا همان لوحی است که نزد خداوند از هرگونه تغییر و تبدیل و تحریفی محفوظ است؛ یعنی همان کتاب علم پروردگار است که همه حقایق عالم و حوادث آینده و گذشته و همه کتاب‌های آسمانی در آن درج شده است[۱].
معناشناسی ام الکتاب
کلمۀ "امّ" در لغت به معنی اصل و اساس هر چیزی است و "امّ الکتاب" به معنی کتابی است که اصل و اساس همه کتاب‌های آسمانی است. واژۀ "ام الکتاب" در چند آیۀ قرآن کریم به کار رفته است﴿هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ﴾[۲]، ﴿يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾[۳] و ﴿وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾[۴].
"لوح محفوظ" را "ام الکتاب" نامیده‌اند، چرا که این لوح ریشۀ تمامی کتاب‌های آسمانی است و همه کتاب‌های آسمانی از آن استنتاج می‌شوند. باید دانست دو نوع لوح وجود دارد، "لوح محفوظ" که از آن به "ام الکتاب"، "کتاب مبین" و "کتاب مکنون" هم تعبیر می‌شود و "لوح محو و اثبات". حوادث جهان هستی دو مرحله دارند، مرحله قطعیت که هیچ‌گونه دگرگونی در آن راه ندارد؛ در لسان آیات و روایات حوادث این مرحله در "ام الکتاب" یا "لوح محفوظ" ثبت شده است. این کتاب از دسترس انسان‌های عادی خارج است و بنابر برخی تفاسیر تنها برخی از اولیای خداوند به تناسب جایگاه و منزلت خود می‌توانند به آن دسترسی داشته و به علومی ویژه دست یابند که افراد عادی از آن بی‌بهره‌‌اند و "مرحلۀ غیر قطعی" است، یا به تعبیر دیگر "مرحله مشروط"، در این مرحله شخص از علل حوادث آگاه است، اما ممکن است تمام شرائط و موانع آن نزد او روشن نباشد، لذا نمی‌تواند به طور قطع از وقوع حوادث خبر دهد، اما به طور مشروط می‌تواند و این همان چیزی است که در لسان آیات و روایات از آن تعبیر به "لوح محو و اثبات" شده است[۵].
ذیل آیۀ ﴿وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾[۶]، امام صادق(ع) در رابطه با لوح محفوظ و علم خداوند میفرمایند: "هر امری را که خداوند اراده می‌کند، قبل از ایجاد آن در علمش موجود است. هیچ چیزی وجود پیدا نمی‌کند جز اینکه قبل از آن در علم الهی موجود بوده است"[۷].[۸]
تفاوت علم خداوند با علوم انبیاء و اولیاء در اینجا ظاهر می‌شود، یعنی علاوه بر اینکه علم خداوند ذاتی و مستقل است و علم معصومین اکتسابی و غیرمستقل، یکی جنبه قطعیت دارد و دیگری ندارد. از این رو اگر کسی به لوح محفوظ دست یابد و از آن آگاه گردد، گویا بر همه چیز عالم آگاه گشته است[۹].
"ام الکتاب" در قرآن
این واژه سه‌بار در آیات ﴿هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ﴾[۱۰]؛ ﴿يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾[۱۱] و ﴿وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾[۱۲] آمده است.
این ترکیب در دو معنای متفاوت به‌کار رفته است:
- آیات محکم: در آیۀ ۷ سوره آل‌عمران با تقسیم آیات قرآن به محکم و متشابه، بر آیات محکم "اُمّ‌الکتاب" اطلاق شده است: ﴿هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ﴾[۱۳]، مفسران در توجیه نام‌گذاری آیات محکم به اُمّ الکتاب وجوهی را بیان کرده‌اند، مانند اینکه چون آیات محکم، مطلوب اصلی است و مراد آنها نیز روشن و همچنین مرجع تفسیر آیات متشابه است[۱۴].
- لوح محفوظ: آیه ۳۹ سوره رعد خبر می‌دهد که اُمّ‌الکتاب نزد خداوند است: ﴿يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾[۱۵] و آیه ۴ سوره زخرف خبر می‌دهد که قرآن در اُمّ الکتاب نزد خداوند، بلند مرتبه و استوار است: ﴿وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾[۱۶]. مفسران متأخر اُمّ الکتاب در این دو آیه را به اصل و اساس کتاب معنا کرده و با استناد به آیات ۲۱ ـ ۲۲ سوره بروج: ﴿بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ﴾[۱۷]، مراد از آن را لوح محفوظ که هیچ‌گونه تغییر و تبدیل به آن راه ندارد دانسته‌اند[۱۸].[۱۹]
ام الکتاب منبع علم اهل بیت
بدون شک علم پیامبر(ص) و همچنین علم ائمه(ع) علمی حقیقی و خدایی و از جانب خداست، این معنا در روایات مختلف با بیانات مختلفی مطرح شده است، از جمله روایاتی که علم امامان(ع) و پیامبر را مستند به علم کتاب یا کتاب مبین و یا ام الکتاب مینمایند. در واقع این روایات ریشه و اساس علم را در علم خدا می‌دانند که امامان(ع) به حسب وظایفی که بر عهدۀ آنها گذاشته شده از آن برخوردار شده‌اند؛ لذا باید دانست، یکی از منابع علوم امامان(ع)، آگاهی به لوح محفوظ یا ام الکتاب است. با توجه به آیۀ ﴿إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتَابٍ مَكْنُونٍ لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ﴾[۲۰] و با توجه به آیۀ تطهیر که در مورد اهل بیت(ع) می‌فرماید: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۲۱] و روایات[۲۲]، روشن می‌شود مصداق بارز "مطهرون" که قادر به تماس با "کتاب مکنون" الهی ـ لوح محفوظ و یا ام الکتاب ـ هستند و از آن باخبرند، پیامبر و خاندان امامت و ولایت هستند. در همین رابطه امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: «وَ أَنَا صَاحِبُ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ أَلْهَمَنِی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِلْمَ مَا فِیه»[۲۳] و امام باقر(ع) از امام سجاد(ع) دربارۀ برخورداری اهل بیت(ع) از علم کلی میفرمایند: «مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا أَعْطَاهُ مِنَ الْعِلْمِ بَعْضَهُ مَا خَلَا النَّبِیَّ(ص) فَإِنَّهُ أَعْطَاهُ مِنَ الْعِلْمِ کُلَّهُ (...) وَ قَالَ لِمُحَمَّدٍ(ص): «أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا» فَهَذَا الْکُلُّ وَ نَحْنُ الْمُصْطَفَوْن»[۲۴] و امام رضا(ع) از امام صادق(ع) در رابطه با ام‌الکتاب که حقیقت قرآن در آن است نقل می‌فرماید: "آن حضرت در حالی که این آیه را تلاوت می‌فرمود: قرآن در ام‌الکتاب نزد ما بلند مرتبه و نفوذ ناپذیر است، می‌فرمود: علی بن ابی‌طالب(ع) است"[۲۵]. یعنی حقیقت قرآن همان حقیقت علی ابن ابی‌طالب(ع) است که ام‌الکتاب و لوح محفوظ می‌باشد؛ لذا قرآن کریم می‌فرماید: انسان‌های پاک شده از تمامی آلودگی‌های اعتقادی، علمی، اخلاقی و روحی که خداوند ایشان را پاک کرده است به کتاب مکنون که حقیقت قرآن در آن است راه پیدا می‌کنند[۲۶].
بنابراین امامان(ع) از حقیقتی برخوردارند که با آن، احاطۀ علم حضوری به مراتب علم فعلی خداوند (خزائن غیب الهی و لوح محفوظ یعنی کتاب مبین، ام‌الکتاب، کتاب مکنون و لوح محو و اثبات) دارند[۲۷].
پرسش‌های وابسته
منبع‌شناسی جامع علم معصوم
جستارهای وابسته
منابع
دشتی، سید محمود، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴
جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن کریم
منصورنژاد، محمد، وحی
هاشمی، سید علی، جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه
مطهری، مجتبی، علم لدنی
غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید
شاکر، محمد تقی، منابع علم امام در قرآن و حدیث
تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی
محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
پانویس
- ↑ دائرةالمعارف قرآن کریم، ج ۴، ص۳۸۰.
- ↑ «اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات «محکم» (/ استوار/ یک رویه) اند، که بنیاد این کتاب‌اند» سوره آل عمران، آیه ۷.
- ↑ «خداوند هر چه را بخواهد (از لوح محفوظ) پاک می‌کند و (یا در آن) می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست» سوره رعد، آیه ۳۹.
- ↑ «و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است» سوره زخرف، آیه ۴.
- ↑ ر.ک: منصورنژاد، محمد، وحی، ص ۵؛ ضیاءآبادی، سید محمد، تفسیر سورۀ ابراهیم، وبگاه دائرة المعارف ظهور؛ معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، ۲۹۳؛ مطهری، مجتبی، علم لدنی، فصلنامه رهیافت انقلاب اسلامی، ش ۳، ص ۷۵؛ غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص ۴۳؛ هاشمی، سید علی، جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه،
- ↑ «و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است» سوره زخرف، آیه ۴.
- ↑ «إِنَّ اللَّهَ یُقَدِّمُ مَا یَشَاءُ وَ یُؤَخِّرُ مَا یَشَاءُ وَ یَمْحُو مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ مَا یَشَاءُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ وَ قَالَ فَکُلُّ أَمْرٍ یُرِیدُهُ اللَّهُ فَهُوَ فِی عِلْمِهِ قَبْلَ أَنْ یَصْنَعَهُ لَیْسَ شَیْءٌ یَبْدُو لَهُ إِلَّا وَ قَدْ کَانَ فِی عِلْمِهِ إِنَّ اللَّهَ لَا یَبْدُو لَهُ مِنْ جَهْلٍ»؛ عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، ج۲، ص۲۸۱.
- ↑ معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، ج۱، ص۴۶.
- ↑ ر.ک: غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص۴۳؛ محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۲۵.
- ↑ اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷
- ↑ خداوند هر چه را بخواهد از لوح محفوظ پاک می‌کند و یا در آن می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۹.
- ↑ و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۴.
- ↑ اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷.
- ↑ التفسیرالکبیر، ج۷، ص۱۷۲؛ التحقیق، ج۱، ص۱۳۷؛ روض‌الجنان، ج۴، ص۱۷۴.
- ↑ خداوند هر چه را بخواهد از لوح محفوظ پاک می‌کند و یا در آن می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۹.
- ↑ و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۴.
- ↑ و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره بروج، آیه ۲۱ - ۲۲.
- ↑ الکشاف، ج۲، ص۵۳۴؛ مجمع‌البیان، ج۹، ص۶۰؛ روح‌المعانی، مج ۸، ج ۱۳، ص۲۴۵؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج ۴، ص۱۳۲.
- ↑ دائرةالمعارف قرآن کریم، ج ۴، ص۳۸۱ ـ ۳۸۲.
- ↑ «که این قرآنی ارجمند است، در نوشته‌ای فرو پوشیده که جز پاکان را به آن دسترس نیست.» سوره واقعه، آیه ۷۷ ـ ۷۹.
- ↑ «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ تفسیر برهان، ج ۳، ص۳۰۹ ـ ۳۲۵.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ٢۶، ص۴.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲۶، ص۶۴.
- ↑ «عن محمد بن علی بن جعفر، قال: سمعت الرضا(ع) و هو یقول: «قال أبو عبد الله(ع)، و قد تلا هذه الآیة: «وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ»، قال: علی بن أبی طالب(ع)»؛ تفسیر برهان، ج ۴، ص۸۶۴، ح ۱ ـ ۹.
- ↑ ر.ک: تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی، ج ۱، ص۱۳۸؛ معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، ۲۹۳؛ غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص۴۳؛ شاکر، محمد تقی، منابع علم امام در قرآن و حدیث، ص۱۳۱.
- ↑ ر.ک: تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی، ج ۱، ص۱۳۸.