فقر در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث فقر است. "فقر" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

فقر در قرآن - فقر در حدیث - فقر در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل فقر (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

منظور موضع پیامبر نسبت به فقر و فقرا است. از این موضوع چند جهت مطرح است، یکی سابقه زندگی پیامبر و لمس فقر و مسائل ناداری است و دیگری شیوه برخورد با فقرا و مستمندان و در نهایت دیگری احکام و حقوق فقرا است. البته مهم‌تر شناخت سیره آن حضرت در برخورد با فقرا و تقسیم‌بندی اجتماعی مخاطبان پیامبر و دایره دعوت و اولویت‌های آنان است که در این آیه بیان شده است. همچنین برخورد فقرا، و در برابر آن، موضع مرفهین و مترفین با دعوت پیامبر بیان شده است.

1. ﴿وَوَجَدَكَ عَائِلًا فَأَغْنَى * وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ﴾.
2. ﴿فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ...﴾
3. ﴿إِنَّ الْأَبْرَارَ... * وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا﴾.
4. ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِالله وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَالله عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾.
5. ﴿وَلَا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ *وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾.
6. ﴿وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَلَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَكَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا﴾.
7. ﴿وَإِذَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُوا بِالله وَجَاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَكَ أُولُو الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَقَالُوا ذَرْنَا نَكُنْ مَعَ الْقَاعِدِينَ * لَكِنِ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ وَأُولَئِكَ لَهُمُ الْخَيْرَاتُ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ * لَيْسَ عَلَى الضُّعَفَاءِ وَلَا عَلَى الْمَرْضَى وَلَا عَلَى الَّذِينَ لَا يَجِدُونَ مَا يُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذَا نَصَحُوا لِلَّهِ وَرَسُولِهِ مَا عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِنْ سَبِيلٍ وَالله غَفُورٌ رَحِيمٌ * وَلَا عَلَى الَّذِينَ إِذَا مَا أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لَا أَجِدُ مَا أَحْمِلُكُمْ عَلَيْهِ تَوَلَّوْا وَأَعْيُنُهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَنًا أَلَّا يَجِدُوا مَا يُنْفِقُونَ﴾.
8. ﴿مَا أَفَاءَ الله عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى... * لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ الله وَرِضْوَانًا وَيَنْصُرُونَ الله وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ﴾.
9. ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ... * لِيُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَمَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمَّا آتَاهُ الله لَا يُكَلِّفُ الله نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا سَيَجْعَلُ الله بَعْدَ عُسْرٍ يُسْرًا﴾.

نکات

در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. فقیر و تنگدست بودن پیامبر در برهه‌ای از حیات و خداوند برطرف‌کننده فقر پیامبر بوده و اشاره به این حقیقت دارد که پیامبر فقر را لمس کرده است: ﴿وَوَجَدَكَ عَائِلًا فَأَغْنَى﴾؛
2. فرمان خدا به پیامبر مبنی بر انفاق به فقراء با یادآوری دوران فقر آن حضرت: ﴿وَوَجَدَكَ عَائِلًا فَأَغْنَى * وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ﴾ و یادآوری فقر جهت توجه به سختی و مشکلات آن؛
3. پیامبر مأمور انفاق به مساکین و تأمین حقوق آنها: ﴿فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ﴾؛
4. اهل بیت پیامبر اطعام‌کننده غذای مورد نیاز خود به مساکین ﴿وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا﴾؛
5. بهره‌مندی مساکین از خمس غنائم منوط به خویشاوندی آنها به پیامبر ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ... وَالْمَسَاكِينِ﴾؛
6. پیامبر موظف به دلجویی از مؤمنان فقیر با ابلاغ سلام و رحمت الهی به آنان، در برابر طعنه‌های کافران: ﴿وَلَا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ *وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ﴾؛
7. پیامبر در صورت نزدیک شدن به رفاه‌مندان و بریدن از مؤمنان فقیر و تهیدست، در خطر گرایش به جلوه‌های دنیا: ﴿وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَلَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَكَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا﴾؛
8. مؤمنان تهی‌دست و ناتوان از تدارک هزینه زندگی معذور و معاف از جنگ، در صورت خیرخواه بودن برای خدا و پیامبر و شمول غفران و رحمت به فقیران معذور از شرکت در جهاد.: ﴿لَيْسَ عَلَى الضُّعَفَاءِ وَلَا عَلَى الْمَرْضَى وَلَا عَلَى الَّذِينَ لَا يَجِدُونَ مَا يُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذَا نَصَحُوا لِلَّهِ وَرَسُولِهِ مَا عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِنْ سَبِيلٍ وَالله غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾؛
9. اعطای بخشی از فئ و ثروت جنگ به فقرای مهاجر، از جانب پیامبر: ﴿مَا أَفَاءَ الله عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى... * لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِينَ...﴾؛
10. توجه قرآن به زوایای فقر و زدودن آن در جامعه که نمونه‌اش در خطاب به پیامبر است که توجه به زنان مطلّقه‌ای می‌کند که حتی با فقر و تنگ‌دستی شوهران، موظّف به پرداخت هزینه زندگی آنان به اندازه توانائیشان است: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ... * لِيُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَمَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمَّا آتَاهُ الله لَا يُكَلِّفُ الله نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا سَيَجْعَلُ الله بَعْدَ عُسْرٍ يُسْرًا﴾.

فقر در ولایت و امامت از منظر عقل و نقل

گستره فقر انسان در قرآن

مسئله ابراز فقر و نیاز در درگاه الهی، به حدی در فرهنگ دینی مهم است که قدر و ارزش انسان‌ها در این نگاه، به اندازه معرفت آنان به ناداری و فقر آنان به خداوند و دعا و نیایش در درگاه الهی است. ﴿قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ﴾

به همین دلیل است که خداوند، رابطه تنگاتنگی بین احساس بی‌نیازی و طغیان انسان‌ها بیان می‌دارد و می‌فرماید: ﴿كَلَّا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَيَطْغَى * أَنْ رَآهُ اسْتَغْنَى﴾.

خداوند در آیات فراوان، به فقر و نیاز انسان در درگاه الهی تأکید می‌نماید؛ از جمله: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ﴾.

شعار انبیاء و اولیاء الهی(ع) نیز، توجه به فقر ناداری انسان در همه حال بوده است؛ چنان که حضرت موسی(ع) هنگامی که کم‌ترین توفیقی در انجام عمل خیر می‌یابد، بلافاصله با خداوند نیایش می‌کند و عرضه می‌دارد: ﴿رَبِّ إِنِّي لِمَا أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ﴾.

همچنین از قول رسول خدا(ص) می‌فرماید: ﴿قُلْ لَا أَمْلِكُ لِنَفْسِي ضَرًّا وَلَا نَفْعًا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ﴾.

فقر مادی انسان

تأمین مایحتاج مادی بشر مسئله‌ای است که همه افراد انسانی، خواه مؤمن و یا کافر، نیازمندی خود به آن را به خوبی درک می‌کنند و تدبیر و مدیریت آن را به تلاش خود و یا عوامل طبیعی نسبت می‌دهند؛ در حالی که خداوند برای تبیین فقر انسان و بیان ابعاد نیازمندی او به پروردگار، همه آنها را به خود نسبت می‌دهد. برای نمونه، در این باره به آیاتی از سوره مبارکه واقعه اشاره می‌نماییم: ﴿أَفَرَأَيْتُمْ مَا تُمْنُونَ * أَأَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ * نَحْنُ قَدَّرْنَا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِينَ * عَلَى أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثَالَكُمْ وَنُنْشِئَكُمْ فِي مَا لَا تَعْلَمُونَ * وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولَى فَلَوْلَا تَذَكَّرُونَ * أَفَرَأَيْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ * أَأَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ * لَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَاهُ حُطَامًا فَظَلْتُمْ تَفَكَّهُونَ * إِنَّا لَمُغْرَمُونَ * بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ * أَفَرَأَيْتُمُ الْمَاءَ الَّذِي تَشْرَبُونَ * أَأَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ * لَوْ نَشَاءُ جَعَلْنَاهُ أُجَاجًا فَلَوْلَا تَشْكُرُونَ * أَفَرَأَيْتُمُ النَّارَ الَّتِي تُورُونَ * أَأَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَهَا أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِئُونَ﴾.

نیازمندی انسان در صفات و کمالات هستی

دراین باره می‌توان به آیاتی اشاره کرد که به توحید افعالی و صفاتی توجه داده و همه کمالات مخلوقات را به خداوند نسبت می‌دهند. ﴿هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئًا مَذْكُورًا * إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا﴾؛ ﴿مَنْ كَانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعًا﴾؛ ﴿أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا﴾.

عظمت نظام کیانی وحقارت جنبه مادی انسان

آیات فراوانی در قرآن یافت می‌شود که از یک سو، اشاره به عظمت آفرینش دارد و در نتیجه، انسان را به عظمت خالق هستی هدایت می‌کند و از سوی دیگر، شدت حقارت و ضعف انسان را در مقابل آن یادآور می‌شود؛ تا همه انسان‌ها به مراتب فقر و نیازمندی دائمی خود به خداوند واقف شوند. ﴿أَأَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ السَّمَاءُ بَنَاهَا * رَفَعَ سَمْكَهَا فَسَوَّاهَا﴾؛

﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَإِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَيْئًا لَا يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُ﴾. ﴿قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ اللَّيْلَ سَرْمَدًا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُمْ بِضِيَاءٍ أَفَلَا تَسْمَعُونَ * قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ النَّهَارَ سَرْمَدًا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَنْ إِلَهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُمْ بِلَيْلٍ تَسْكُنُونَ فِيهِ أَفَلَا تُبْصِرُونَ﴾.

فقر معنوی انسان

اگر فقر مادی انسان در تأمین نیازهای تکوینی او، تنها در چند امر محدود خلاصه می‌شود، نیازمندی انسان در مسائل معنوی و تربیت استعدادهای فطری او، به حدی گسترده است که به جرأت می‌توان گفت اغلب آیات قرآن اشاره به بخشی از این نیازهای انسان به خداوند و رهبران الهی(ع) دارد. در ادامه به برخی از اصول کلی آنها در قرآن اشاره می‌کنیم. اصل در نیازمندی معنوی انسان، هدایت به فلاح و رستگاری حقیقی است. در این جهت، او نیازمند ابزارهای گوناگونی است که خداوند همه آنها را به خود نسبت می‌دهد.

• نیازمندی به استعداد هدایت و قابلیت تربیت به مراتب عالی معنوی. در این سیر، خداوند به مراتب خلقت مادی انسان اشاره می‌نماید و در نهایت، به مقام نفخه الهی در انسان توجه می‌دهد که زمینه‌ساز همه کمالات توحیدی در او است. ﴿لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ﴾. ﴿وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ * ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ مَكِينٍ *ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ﴾
• نیازمندی به هدایت درونی استعدادهای فطری انسانی و اینکه خداوند چنین هدایتی را دائماً به انسان عنایت می‌کند؛ که در غیر این صورت، هرگز راهی برای تربیت استعدادهای انسانی وجود نداشت. ﴿وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا * فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾.
• نیازمندی همه انسان‌ها به تعلیم الهی و قدرت بر کتابت؛ که اگر ارزش انسان به علم و کتابت است، همه افراد بشر نیازمندان تعلیم الهی‌اند. ﴿اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ * الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ﴾.
• فقر انسان در هدایت‌های معنوی پروردگار؛ دامنه نیازمندی انسان در این بخش به حدی گسترده است که همه انسان‌ها محتاج دستگیری پروردگار در این جهت هستند. خداوند در بیانات گوناگون، به فقر و مسکنت انسان در این جهت اشاره می‌نماید: در طیّ برهان عقلی اشاره شد که هر مقدار مرتبه انسان‌ها در درگاه الهی بالاتر باشد و از استعداد بیشتری در کمالات برخوردار باشند، ابراز فقر بیشتری نیز در درگاه الهی دارند؛ لذا اولیاء و انبیاء الهی(ع)، فقیرترین انسان‌ها در درگاه الهی هستند و همین امر، کیمیای غنای آنان در قیاس با سایر انسان‌ها است. از همین رو، در اینجا ابتدا از مقام فقر رسول خدا(ص) آغاز می‌نماییم:

1. نیازمندی رسول اکرم(ص) به هدایت الهی تا به آنجاست که خداوند به حضرتش می‌فرماید: ﴿أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيمًا فَآوَى * وَوَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَى﴾ همچنین درباره حضرت یوسف(ع) می‌فرماید: ﴿وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ﴾.
2. نیازمندی حضرتش به تعلیم الهی: ﴿وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ وَرَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يُضِلُّوكَ وَمَا يُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَمَا يَضُرُّونَكَ مِنْ شَيْءٍ وَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا﴾. درباره حضرت یوسف(ع) نیز می‌فرماید: ﴿وَكَذَلِكَ يَجْتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ وَيُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلَى آلِ يَعْقُوبَ كَمَا أَتَمَّهَا عَلَى أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾.
3. خداوند خطاب به رسول اکرم(ص) می‌فرماید که هرگز هدایت امت در اختیار حضرتش نیست و هادی حقیقی خداوند است و در نتیجه، همه انسان‌ها دائماً نیازمند هدایت الهی هستند: ﴿إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ﴾.
4. بدیهی است که اگر شخص اول عالم امکان، که همه هدایت‌ها از او آغاز می‌شود، محتاج هدایت الهی است، تکلیف سایر مردم در نیازمندی به هدایت دائمی پروردگار به خوبی روشن است. در این سیاق است که خداوند در آیات متعدد، به فقر انسان‌ها در این جهت اشاره می‌نماید؛ مثلاً: ﴿لَيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ﴾. ﴿وَاللَّهُ يَدْعُو إِلَى دَارِ السَّلَامِ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾.

• نیازمندی انسان‌ها به هدایت انبیاء و اولیاء الهی(ع) در هدایت به اسلام و ایمان و راه و رسم فلاح و رستگاری: ﴿لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾.
• نیازمندی در فهم خیرات و تمییز آنها از سایر امور؛ خداوند این نعمت را به انبیاء الهی(ع) و صلحای از انسان‌ها عنایت می‌کند. ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾.
• نیازمندی انسان در درک معارف بلند توحیدی و مسائل دینی: ﴿وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ﴾. ﴿فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَمَا عَلَّمَكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ﴾.
• نیازمندی در توفیق یافتن به اعمال خیر و گشایش در اعمال صالح: ﴿فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى﴾. این مسئله در فرهنگ قرآن به حدی مهم است که خداوند گمراه شدن عده‌ای را، هرچند به خود و یا قرآن نسبت می‌دهد، اما علت اصلی آن را فسق درونی و درنتیجه، دعا و ابراز نیاز نکردن و طغیان آنان در درگاه الهی می‌داند. ﴿مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَلَا هَادِيَ لَهُ وَيَذَرُهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ﴾. ﴿يُضِلُّ بِهِ كَثِيرًا وَيَهْدِي بِهِ كَثِيرًا وَمَا يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفَاسِقِينَ﴾. خداوند مصداق عملی این امر را در داستان متخلفین از دستور رسول خدا(ص) در جنگ تبوک بیان می‌فرماید؛ به دلیل تکبّر و نفاق این دسته، توفیق شرکت در جهاد از آنان سلب شد. ﴿إِنَّمَا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِي رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ * وَلَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً وَلَكِنْ كَرِهَ اللَّهُ انْبِعَاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَقِيلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقَاعِدِينَ﴾

نتیجه آنکه، ابراز فقر و ناداری و معرفت به آن، در فرهنگ دینی ریشه همه توفیقات و عبادت‌ها است؛ تا به آنجا که اولیاء الهی(ع) و خصوصاً رسول خدا(ص)، علی‌رغم همه کمالات و علم و قدرت الهی که داشتند، همه را از خود سلب و به خداوند اسناد می‌دادند. ﴿قُلْ لَا أَمْلِكُ لِنَفْسِي نَفْعًا وَلَا ضَرًّا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ وَلَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَمَا مَسَّنِيَ السُّوءُ إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۳

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: