بهداشت در معارف و سیره نبوی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث بهداشت است. "بهداشت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

بهداشت در قرآن - بهداشت در حدیث - بهداشت در نهج البلاغه - بهداشت در اخلاق اسلامی - بهداشت در معارف دعا و زیارات - بهداشت در معارف و سیره نبوی - بهداشت در جامعه‌شناسی اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل بهداشت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• از مسائلی که در سیره و قول رسول اکرم(ص) به آن توجه شده، مسئله بهداشت جسمانی انسان هاست. احادیث بسیاری درباره پاکیزگی و پیراستگی محیط زندگی و بهداشت فردی و نقش آن در سلامت فرد و جامعه از رسول خدا(ص) نقل شده که نشان دهنده توجه ویژه ایشان به سلامت فرد و جامعه و پیراستگی محیط زیست انسان است. نویسنده این مقاله تلاش دارد که هر چند کوتاه، به این رهنمودها، آموزه‌ها و تعالیم بهداشتی پرداخته، مواردی از این رهنمودها و آموزه‌ها را در سیره و کلام نبوی(ص) برای خوانندگان گرامی بیان دارد.

بهداشت فردی

نظافت

• پاکیزگی، جایگاه والایی در سیره و کلام رسول خدا(ص) دارد و ایشان پاکیزگی را می‌ستود و پیوسته مسلمانان را به رعایت آن توصیه می‌کرد و می‌فرمود: "خداوند، پاک است و شخص پاک را دوست دارد؛ پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد". پس "خودتان را با هر وسیله‌ای که می‌توانید، پاکیزه کنید؛ زیرا خداوند متعال اسلام را بر پایه پاکیزگی بنا کرده است و هرگز کسی به بهشت نمی‌رود، مگر اینکه پاکیزه باشد". و می‌فرمود: "همانا اسلام، پاکیزه است، پس شما هم پاکیزه باشید؛ زیرا جز فرد پاکیزه، کسی به بهشت نمی‌رود" و "خداوند، عبادت کننده پاکیزه را دوست دارد".
• نظافت بدن نیز جزئی از این پاکیزگی هاست که همواره رسول خدا(ص) بر آن تأکید داشت. نقل شده است، آن حضرت، هر هفته موهای سر و محاسنش را با سدر یا گل خطمی می‌شست و سبیل خود را کوتاه می‌کرد؛ کوتاه کردن موی سبیل به طوری که لب، آشکار شود، از سنت‌های ایشان به شمار می‌رفت. ایشان می‌فرمود: "سبیل و موی بینی خود را بچینید و خود را بر این کار مجبور کنید"؛ "چرا که سبیل بلند، مخفی‌گاه و جولانگاه شیطان [آلودگی است]".
• غسل جمعه هم از دیگر سنت‌های ایشان بود و مردم را نیز بدین امر سفارش بسیار می‌کرد. آن حضرت در سفارش‌های خود به امیرالمؤمنین علی(ع) فرموده است: "ای علی! مردم باید هر هفت روز یک بار، غسل کنند (حمّام بروند). پس هر جمعه غسل کن؛ حتی اگر لازم شود که برای تهیّه آب آن، خوراک روزانه‌ات را بفروشی و گرسنه بمانی؛ زیرا هیچ امر مستحبّی، بالاتر از غسل جمعه نیست".
• همچنین نوره کشیدن در هر پانزده روز یک بار، از سنت‌های ایشان بود و در این می‌فرمود: "هیچ کدام از شما شارب و موی شرمگاه و زیر بغل را بلند نگذارد؛ زیرا شیطان آن جا را برای مخفی شدن انتخاب می‌کند و در آن پنهان می‌شود".
• آن حضرت پیش از نماز جمعه، ناخن‌هایش را کوتاه می‌کرد و از گرفتن ناخن با دندان نهی می‌فرمود. ایشان کوتاه کردن ناخن‌ها را مانع [بروز] درد بزرگ و از عواملی می‌دانست که بر روزی انسان می‌افزاید.
• رسول اکرم(ص) برای تقویت چشم، هر شب، سرمه می‌کشید و این کار را باعث زیادشدن نور چشم می‌دانست. روایت شده است که ایشان پیش از خوابیدن، چهار مرتبه به چشم راست و سه مرتبه به چشم چپ، سرمه می‌کشید.
• توجه پیامبر(ص) به بهداشت فردی به حدی بود که حتی در مسافرت هم از آن غافل نبود و پیوسته پنج چیز را همراه داشت: "آیینه، سرمه دان، شانه، مسواک و قیچی".

بهداشت دهان و دندان

• رسول خدا(ص) مسواک می‌زد و بر آن بسیار تأکید داشت. آن حضرت پیش از خواب و پس از آن و پیش از هر نماز مسواک می‌کرد و می‌فرمود: "اگر نبود که کار را بر امتم دشوار سازم، به آنان امر می‌کردم که برای هر نماز مسواک بزنند". و می‌فرمود: "آن قدر به مسواک زدن فرمان داده شدم که ترسیدم بر من واجب شود". و همچنین می‌فرمود: "اگر مردم از فواید مسواک آگاه بودند، آن را با خویش به بستر می‌بردند". آن حضرت، از عرض دندان مسواک می‌کرد و می‌فرمود: "دندان هایتان را از عرض (عمودی) مسواک بزنید، نه از طول (افقی)". آن حضرت، مسلمانان را از مسواک کردن در حمام نهی می‌کرد.
• خلال کردن دندان نیز از دیگر اموری بود که رسول خدا(ص) بر آن تأکید داشت و مسلمانان را به خلال کردن سفارش می‌کرد و می‌فرمود: "خلال کنید، به درستی که خلال برای لثه‌ها مفید و آن، تمییز کننده دهان است". استنشاق و مضمضه کردن هم از سنت‌های ایشان به شمار می‌آمد و بر آن تأکید می‌ورزید و می‌فرمود: «تَخَلَّلُوا عَلَى الطَّعَامِ وَ تَمَضْمَضُوا»؛ پس از غذا، خلال و مضمضه کنید.

بهداشت لباس

• همواره لباس ایشان پاکیزه بود و دیگران را نیز به نظافت لباس توصیه می‌کرد و می‌فرمود: "هر کس که لباسی به تن می‌کند، لازم است آن را تمیز کند". آن حضرت به رنگ‌ها نیز توجه داشت و رنگ سبز را برای لباس خود می‌پسندید و از میان جامه‌های گوناگون، پوشیدن پیراهن سفید را بیشتر دوست داشت و می‌فرمود: "لباس سفید بپوشید؛ چرا که لباس سفید، پاک‌تر و پاکیزه‌تر است و مردگانتان را در پارچه‌های سفید کفن کنید"؛ از لباس سیاه کراهت داشت و رنگ سیاه را نمی‌پسندید؛ مگر در سه چیز: عمامه، کفش و عبا.
• جنس لباسش بیشتر از پنبه بود و جز در حال ناچاری، لباس پشمی و مویی نمی‌پوشید. عطر را دوست می‌داشت و بوی خوش را مایه تقویت قلب و افزونی عقل می‌شمرد. همچنین بر پوشیدن کفش خوب تأکید می‌کرد و پوشیدن کفش خوب و مناسب را باعث طولانی‌تر شدن عمر می‌دانست.

بهداشت تغذیه

• از مصادیق بارز رعایت بهداشت، رعایت بهداشت تغذیه است. رسول خدا(ص) در این باره نیز توصیه‌های بسیاری به مسلمانان داشت. ایشان معده را خانه همه دردها و پرهیز را ریشه همه درمان‌ها معرفی کرده و فرموده است: "آدمی ظرفی بدتر از شکم را پر نکرده است و حال آنکه برای او تنها چند لقمه‌ای که نیرویش را تأمین کند، کافی است؛ چنانچه که نفس بر او غلبه یافت [و نتوانست خویشتن داری کند] پس یک سوم [معده اش] برای غذا و یک سوم آن را برای آب و یک سوم دیگر آن برای نفَسش باشد". ایشان بر کم خوری و پرهیز از پرخوری تأکید می‌ورزید و چاره تندرستی را در چهار چیز می‌دانست: "کم گفتن، کم خفتن، کم راه رفتن، کم خوردن".
• نقل شده است، رسول خدا(ص) تا گرسنه نمی‌شد غذا نمی‌خورد و می‌فرمود: "ما گروهی هستیم که تا گرسنه نشویم، نمی‌خوریم و چون خوردیم، پیش از سیر شدن، از غذا دست می‌کشیم". آن حضرت، پیش از خوردن و پس از آن، دستانش را می‌شست. شروع غذای رسول خدا(ص) با نمک بود و دیگران را نیز به این کار توصیه می‌کرد و می‌فرمود: "غذا را با نمک آغاز کنید که داروی هفتاد درد است". دست راستش مخصوص غذا بود و با آن لقمه بر می‌داشت و دست چپش بیشتر به دیگر امور اختصاص داشت. به خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها نمی‌دمید و دیگران را از این کار نهی می‌کرد.
• غذا را داغ نمی‌خورد و می‌فرمود: "خداوند به ما آتش نخورانیده است؛ غذای داغ برکت ندارد پس، آن را سرد کنید". افراد را از ترک کردن خوردن شام برحذر می‌داشت و می‌فرمود: "شام خوردن را ترک نکنید، گرچه به خوردن چند دانه خرمای خشکیده باشد"؛ زیرا "ترک آن باعث خرابی بدن و پیری و درهم شکستگی جسم است". ظروف سرپوش‌دار را می‌پسندید و می‌فرمود: "بر درهایتان قفل بزنید؛ روی ظرف‌ها را بپوشانید و دهانه مشک‌ها را ببندید؛ زیرا شیطان (آلودگی) نمی‌تواند از در بسته وارد شود".
• رسول خدا(ص) به نوشیدن آب در سه جرعه تأکید داشت و می‌فرمود: "هر کس از شما آب را در سه نفس بنوشد، ایمن خواهد بود". از نوشیدن آب در حال بی‌میلی منع می‌کرد و می‌فرمود: "هرگاه میل دارید، آب بنوشید؛ وگرنه از نوشیدن آن خودداری کنید". در هنگام آشامیدن، نفس نمی‌کشید و اگر می‌خواست نفس بکشد، ظرف آب را از دهانش دور نگه می‌داشت. از ظروف شکسته آب نمی‌نوشید و از نوشیدن آب در ظروف طلایی و نقره‌ای نهی می‌کرد.
• ایشان هرگاه غذایی چرب می‌خورد، کمتر آب می‌نوشید؛ از ایشان پرسیده شد: "چرا کم آب می‌نوشید؟" می‌فرمود: "برای این‌گونه غذا بهتر است کم آب بنوشید".
• رسول خدا(ص) بر خوردن سحری در سحرهای ماه رمضان بسیار تأکید داشت و سحری خورندگان را مشمول سلام خداوند و فرشتگانش دانسته، می‌فرمود: "لازم است هر کدامتان سحری بخورید؛ هر چند به نوشیدن جرعه‌ای آب یا خوردن دانه‌ای خرمای خشکیده باشد". همچنین، آن حضرت به روزه‌داران توصیه می‌کرد که در زمان افطار، با خرما افطار کنند و اگر خرما نیافتند، با آب؛ چرا که آب، پاک کننده است.

تغذیه سالم

• در سیره و کلام رسول خدا(ص) تغذیه سالم از اصول بهداشت و سلامت جسمی فرد به شمار می‌آمد و ایشان در کنار توصیه‌های بهداشتی، بر لزوم تغذیه سالم پیوسته تأکید داشته، افراد را به خوردن غذاها و میوه‌های مقوی و مغذی توصیه می‌فرمود؛ از غذاهایی که حضرت افراد را بسیار به خوردن آن سفارش می‌کرد، شیر بود و می‌فرمود: «لَيْسَ شیء يُجْزِي مَكَانَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ غَيْرُ اللَّبَنِ »؛ جانشینی بهتر [و کامل تر] از شیر برای غذا و نوشیدنی یافت نمی‌شود. نبی خاتم(ص) عسل را نیز غذایی بسیار مفید دانسته، بر خوردن آن، بسیار تأکید می‌ورزید.
• ایشان عسل را "شفای دردها معرفی کرده"، می‌فرمود: «مَنْ أَرَادَ الْحِفْظَ فَلْيَأْكُلِ الْعَسَلَ»؛ هر که می‌خواهد سلامتی اش حفظ شود، پس، عسل بخورد. ایشان درباره استفاده از روغن زیتون می‌فرمود: «كُلُوا الزَّيْتَ وَ ادَّهِنُوا بِهِ فَإِنَّهُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ »؛ روغن زیتون بخورید و آن را [برای استشفا] به بدن بمالید؛ به درستی که درخت زیتون، درختی خجسته است.
• همچنین افراد را به خوردن پیاز توصیه می‌فرمود و سفارش می‌کرد که "چون به سرزمینی در آمدید، از پیاز آن بخورید تا وبای (بیماری‌های) آن سرزمین را از شما دور کند". به خوردن سیر نیز سفارش می‌کرد و می‌فرمود: "سیر بخورید و آن بیماری‌ها را درمان کنید؛ چرا که درمان هفتاد درد، در آن است". حضرت، برنج را می‌ستود و می‌فرمود: "برنج، نیکو دارویی است؛ سرد است و سالم و برکنار از هر بیماری". ایشان پنیر را "درد" می‌خواند؛ ولی می‌فرمود که اگر با گردو خورده شود، درمان است.

حجامت

• رسول خدا(ص) در کنار دیگر توصیه‌های بهداشتی، حجامت را نیز از راه‌های پیشگیری و درمان بیماری‌ها می‌دانست و حجامت را "بهترین داروها"، معرفی کرده، می‌فرمود: "اگر در چیزی درمانی باشد، در نیشتر حجامتگر و شربتی از عسل است. رسول خاتم(ص) از حجامت در روزهای چهارشنبه و جمعه نهی می‌کرد.

 

تفریح و عبادت؛ دیگر عوامل سلامت

• رسول خدا(ص) عبادات و تفریحات سالم را از عوامل مهم سلامت می‌دانست. آن بزرگوار، مسافرت را مایه تندرستی و تفریحاتی چون سوارکاری و نگاه به طبیعت را از عوامل شادی و ابتهاج روح بر می‌شمرد. ایشان همچنین عبادات را مایه سرزندگی و سلامت مردم و عباداتی چون روزه و نماز شب را سبب تندرستی می‌دانستند و دور. ه شدن امراض از بدن می‌دانست. رسول اکرم(ص) اندوه فراوان را مایه بیماری می‌دانستند.

بهداشت محیط و اجتماع

1. نظافت و پاکیزگی محیط منزل: پیامبر خدا(ص) خاکروبه را لانه شیطان دانسته، مردم را از انباشتن آن در پشت درها برحذر می‌داشت و توصیه می‌کرد که زباله را شب در خانه‌های خود نگه ندارید و آن را در روز به بیرون از خانه منتقل کنید و می‌فرمود: "برکت از خانه‌ای که در آن، خاکروبه باشد، برداشته می‌شود". همچنین آن حضرت، لانه عنکبوت را خانه شیطان‌ها (آلودگی ها) در منزل و همچنین دستمال آلوده به چربی و بوی گوشت را خوابگاه شیطان‌ها دانسته، توصیه می‌کرد که آن را در خانه نگه ندارید.
2. پاکیزگی کوچه و خیابان : رسول خدا(ص) آب و جارو کردن کوچه و تمیزی جلوی درب خانه‌ها را عامل بی‌نیازی خوانده، مسلمانان را به این کار تشویق می‌کرد. همچنین مسلمانان را به تمیز کردن محل رفت و آمدها از اشیای مزاحم ترغیب می‌کرد و می‌فرمود: "هر کس از راه مسلمانان چیزی را بردارد که مایه آزار آنان است، خداوند، ثواب قرائت چهارصد آیه از قرآن را به او عطا می‌کند که هر حرفی از آن ده حسنه دارد".
3. پاکیزه نگه داشتن اماکن عمومی: رسول خدا(ص) به نظافت اماکن عمومی مانند مساجد بسیار تأکید داشت. ایشان ضمن برحذر داشتن مسلمانان از آلوده کردن مساجد به نجاسات، به آنان توصیه می‌کرد که دستشویی‌های مسجد را در فاصله‌ای دورتر از مسجد در کنار درهای ورودی [حیاط] مسجد قرار دهند. همچنین ایشان مسلمانان را به نظافت مساجد و زدودن آلودگی‌ها از آن تشویق کرده، می‌فرمود: "هر کس مسجدی را جارو کند، خداوند، ثواب آزاد کردن بنده‌ای را برایش می‌نویسد و اگر پر کاهی (خاشاکی) را از مسجد بیرون ببرد، خداوند از رحمت خود دو برابر برای او می‌نویسد" و در حدیثی دیگر فرموده است: "هر که شب جمعه مسجدی را تمیز کند و به اندازه ذره خاکی که در چشم می‌رود، خاکروبه از مسجد بیرون ببرد، خداوند او را می‌آمرزد".
4. نهی از آلوده کردن محیط: رسول خدا(ص) مسلمانان را از انداختن آب دهان در چاه آب آشامیدنی برحذر می‌داشت و می‌فرمود: کنار چاه آب آشامیدنی، زیر درخت میوه دار، میان قبرها، در جاده‌ها و حیاط خانه‌ها قضای حاجت نکنید. آن حضرت، بول کردن کنار چاه آب یا نهرهای آب شرب را زشت می‌شمرد و از آن منع می‌کرد.

• همچنین رسول خدا(ص) بول کردن در آب‌های راکد را ظلم می‌شمرد. روایت شده است که پیغمبر خدا(ص) دستور داده بودند، مسلمانان، هفت چیز خود را در زمین دفن کنند: مو، ناخن، خون، دستمال حائض، بچه دان، علقه و دندان. در سیره آن حضرت نیز آمده است که ایشان آب دهان و آب بینی یا خلط سینه‌اش را پس از دفع، دفن می‌کرد.
• پیامبر اکرم(ص) حتی به نظافت محیط زندگی حیوانات اهلی نیز تأکید داشت و می‌فرمود: "جایگاه گوسفندان خود را پاکیزه کنید و خاک و آب بینی او را بزدایید؛ زیرا آنان از حیوانات بهشتی‌اند. این نظافت باید به گونه‌ای باشد که بتوانید در آنجا نماز بخوانید".

بهداشت و آراستگی

دین اسلام، همگان را به رعایت بهداشت و سلامت جسم فرا خوانده است. پیامبر گرامی اسلام نیز که رفتارش همواره الگوی مسلمانان است، در مورد بهداشت، سیره پسندیده‌ای داشت. در این باره آمده است: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ لَا يَتَنَفَّسُ فِي الْإِنَاءِ إِذَا شَرِبَ فَإِنْ أَرَادَ أَنْ يَتَنَفَّسَ أَبْعَدَ الْإِنَاءَ عَنْ فِيهِ حَتَّى يَتَنَفَّسَ».

ایشان در پاسخ به این پرسش که چرا مسلمانان کمتر بیمار می‌شوند، فرمود: «نَحْنُ قَوْمٌ لَا نَأْكُلُ حَتّى نَجُوعَ وَ إِذَا أَكَلْنَا لَا نَشْبَعُ‌».

ایشان به مسواک دهان و دندان بسیار توجه می‌کرد، به گونه‌ای که: دیده نشد رسول خدا(ص) قضای حاجت کند، مگر اینکه پس از آن وضو می‌ساخت و وضو را با مسواک کردن آغاز می‌کرد. دندان‌های حضرت پیوسته براق و سفید بود. ایشان در خواص و آثار مسواک می‌فرمود: «السِّوَاكُ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَ مَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ وَ جَعَلَهَا مِنَ السُّنَّةِ الْمُؤَكَّدَةِ».

رسول گرامی اسلام با گرفتن ناخن، مالیدن روغن به بدن، سرمه کشیدن، زدودن موهای زاید و کوتاه کردن شارب، مسلمانان را به اهمیت دادن به بهداشت فرا می‌خواند. ایشان درباره کوتاه کردن ناخن می‌فرماید: «مَنْ قَلَّمَ أَظْفَارَهُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ أَخْرَجَ اللَّهُ مِنْ أَنَامِلِهِ دَاءً وَ أَدْخَلَ فِيهَا شِفَاءً». آراستگی و زیبایی ظاهری در سنت رسول الله(ص) جایگاه ویژه‌ای داشت. ایشان همواره موهایش را شانه می‌زد و لباسش همیشه تمیز بود. هنگام خروج از خانه، در آینه نگاه می‌کرد. رنگ کفش و لباس آن حضرت نیز با هم متناسب بود. عمامه‌ای که بر سر می‌نهاد، به قامتش برازندگی ویژه‌ای می‌داد و بر جذبه و ابهتش می‌افزود. ایشان می‌فرمود: «إِنَّ اللَّهَ جَمِيلٌ يُحِبُّ الْجَمَالَ‌». محمد بن جریر طبری دراین باره می‌نویسد: عادت رسول خدا(ص) این بود که به آینه نگاه می‌کرد و موی سرش را صاف می‌کرد و شانه می‌زد و چه بسا در برابر آب، موی سر خود را منظم می‌کرد و خود را نه تنها برای خاندانش، بلکه برای اصحاب خویش می‌آراست و می‌فرمود: خدا دوست دارد که بنده‌اش وقتی برای دیدن برادران از خانه بیرون می‌رود، خود را آماده کند و بیاراید. پیامبر گرامی اسلام همواره از بوی خوش استفاده می‌کرد، چنان‌که دراین باره آمده است: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) يُنْفِقُ عَلَى الطِّيبِ أَكْثَرَ مِمَّا يُنْفِقُ عَلَى الطَّعَامِ».

وارد شده است مردی ژولیده و با ریش بلند و نامنظم خدمت رسول اکرم(ص) آمد. حضرت فرمود: این مرد روغن پیدا نکرده است، تا موهایش را صاف و منظم کند؟ بعضی از شما نزد من می‌آیید، درحالی که قیافه شیطان را دارید. رسول اکرم(ص) در جایی دیگر می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ يُبْغِضُ الْوَسَخَ وَ الشَّعَثَ».

امام باقر(ع) می‌فرماید: پیامبر خدا از هیچ راهی نمی‌گذشت مگر آنکه هر کس پس از ساعت‌ها از آنجا گذر می‌کرد، از بوی خوشی که از ایشان مانده بود، می‌فهمید آن حضرت از آنجا گذشته است. هیچ نوع عطری برایش نمی‌آوردند، مگر آنکه از آن به خود می‌مالید و می‌فرمود: بوی عطر، مطبوع و خوب و حمل آن، آسان است.

آراستگی و پاکیزگی

یکی از اصول مشترک در زندگی همه معصومان(ع) زیبایی، آراستگی و پاکیزگی ظاهر بود. قرآن مجید می‌فرماید: ﴿يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ * قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ﴾.

آراستگی و زیبایی ظاهری در سنت رسول الله(ص) جایگاه ویژه‌ای داشت. رسول اکرم(ص) می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ يُبْغِضُ الْوَسَخُ وَ الشَّعَثُ‌».

در سیره رسول خدا(ص) آمده است: رسول خدا(ص) در آینه نگاه می‌کرد و موی سر خود را شانه می‌زد. گاهی هم به جای آینه، در آب نگاه می‌کرد و موی سر خود را مرتب می‌ساخت. علاوه بر اینکه خود را برای خانواده آراسته و مهیا می‌کرد، خود را برای اصحابش هم می‌آراست.

آن حضرت با شانه، سر خود را شانه می‌کرد. همسرانش مراقب و منتظر بودند که وقتی از موهای سر و صورت او می‌ریخت، آنها را جمع کنند. تار موهایی که گاهی نزد مردم به عنوان تبرک مانده بود، از همان موها بود. حضرت گاهی روزی دوبار، محاسن خود را شانه می‌زد و پس از شانه زدن، شانه را زیر تشک و بالش خود می‌گذاشت.

پیامبر خدا به بوی خوش اهمیت فراوانی می‌داد و خود را معطر می‌ساخت. هرگاه از کوچه و گذرگاهی می‌گذشت، آنان که از آن مسیر می‌گذشتند، از رایحه خوش بر جای مانده، می‌دانستند که پیامبر از این کوچه گذشته است. هرگاه عطری به او عرضه می‌شد، از آن استفاده می‌کرد و می‌فرمود: «بوی آن خوش است. سنگینی هم ندارد». استفاده از بوی خوش را همیشه دوست داشت و از آن لذت می‌برد.

حضرت به مسواک زدن دندان اهمیت می‌داد، به گونه‌ای که دندان‌هایش پیوسته براق و سفید بود. ایشان در خواص و آثار مسواک می‌فرمود: «السِّوَاكُ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَ مَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ وَ جَعَلَهَا مِنَ السُّنَّةِ الْمُؤَكَّدَةِ».

پیامبر موهای مشکی و بلندی داشت. قبل از آنکه از خانه بیرون بیاید سر و وضع خود را در آینه می‌دید و می‌فرمود خداوند دوست دارد انسان وقتی به دیدار برادرانش می‌رود، آراسته برود. هرگاه مهمانان خارجی با پیامبر ملاقات داشتند. بهترین لباس خود را می‌پوشید و به اصحابش نیز می‌فرمود بهترین لباس‌های خود را بپوشید، رسول اکرم بیش از مبلغی که صرف خورد و خوراک خود می‌کرد صرف عطر می‌نمود و هرگاه عطر به او تعارف می‌شد رد نمی‌کرد. پیامبر زیاد مسواک می‌زد و وقتی می‌خواست بخوابد مسواک کنار بالینش بود وقتی برمی خاست ابتدا مسواک می‌زد. پیامبر به طور عرضی مسواک می‌زد. پیامبر لباس سفید از جنس پنبه می‌پوشید و می‌فرمود: لباس سفید بپوشید زیرا پاکیزه و نظیف است. (چرک در آن نمایان است و زودتر شست‌وشو می‌شود). آمده است که یکی از مسلمانان با لباس نامرتب و ژولیده به محضر پیامبر اکرم(ص) آمد. پیامبر اکرم(ص) به او فرمود: آیا ثروت داری؟ او گفت: آری، خداوند همه گونه ثروت را به من داده است. پیامبر فرمود: «إِذَا كَانَ لَكَ مَالٌ فَلْيُرَ عَلَيْكَ». رسول خدا(ص) در مورد پاکیزگی و رسیدگی به موی سر و صورت به مسلمانان می‌فرماید: «إِنَّ مِنَ السُّنَّةِ أَنْ تَأْخُذَ مِنَ الشَّارِبِ حَتَّى يَبْلُغَ الْإِطَارَ». رسول الله(ص) برای فهماندن مردم به پرهیز از بلند کردن شارب، از آن به شیطان تعبیر کرده است که برای مردم آن عصر مأنوس‌تر بود می‌فرماید: «لَا يُطَوِّلَنَّ أَحَدُكُمْ شَارِبَهُ فَإِنَّ الشَّيْطَانَ يَتَّخِذُهُ مَخْبَأً يَسْتَتِرُ بِهِ». رسول الله(ص) به نظافت و کوتاهی موهای زاید بدن نیز اهمیت می‌داد و می‌فرمود: «لَا يُطَوِّلَنَّ أَحَدُكُمْ شَارِبَهُ فَإِنَّ الشَّيْطَانَ يَتَّخِذُهُ مَخْبَأً يَسْتَتِرُ بِهِ». همچنین آمده است رسول خدا(ص) دندان چند نفر از مسلمانان را زرد دید، به آنها فرمود: «مَا لِي أَرَاكُمْ قُلْحاً مَا لَكُمْ لَا تَسْتَاكُونَ».

رسول الله(ص) در سخنی دیگر درباره استعمال بوی خوش می‌فرماید: «قَالَ لِي حَبِيبِي جَبْرَئِيلُ تَطَيَّبْ يَوْماً وَ يَوْماً لَا وَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ لَا بُدَّ مِنْهُ وَ لَا تَتْرُكْ لَهُ‌». امام صادق(ع) نیز می‌فرماید: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) يُنْفِقُ فِي الطِّيبِ أَكْثَرَ مِمَّا يُنْفِقُ فِي الطَّعَامِ‌». رسول اکرم(ص) به پاکیزگی و استحمام نیز اهمیت بسیاری می‌دادند و می‌فرمود: «إِنَّ اللَّهَ طَیِّبٌ يُحِبُّ الطَّیِّبَ نَظِیفٌ يُحِبُّ النَّظَافَةَ». و نیز فرمود: «بِئْسَ الْعَبْدُ الْقَاذُورَة».

رسول خدا(ص) یک روز مرد ژولیده‌ای را با موهای پریشان و لباس چرکین و قیافه نامناسب دید به او فرمود: «مِنَ الدِّينِ الْمُتْعَةُ وَ إِظْهَارُ النِّعْمَةِ». همچنین رسول گرامی اسلام به همه مسلمانان سفارش می‌کند که «با هر چیزی که توان دارید نظافت کنید؛ چراکه خداوند متعال اسلام را بر اساس نظافت بنا کرده است و جز انسان پاکیزه و پاک وارد بهشت نمی‌شود».

از اموری که بر آراستگی ظاهر انسان می‌افزاید، استفاده از انگشتر عقیق، فیروزه، یاقوت، زمرد و مانند آن است رسول خدا(ص) می‌فرماید: «انگشتر عقیق در دست کنید که مایه برکت است».

پیامبر در یکی از وصایای خود به علی(ع) فرمود: «فَاغْتَسِلْ فِي كُلِّ جُمُعَةٍ وَ لَوْ أَنَّكَ تَشْتَرِي الْمَاءَ بِقُوتِ يَوْمِكَ». رسول خدا(ص) در روز جمعه از عطر استفاده می‌کرد و هرگاه عطرش تمام شده بود، به بعضی از همسرانش مراجعه می‌کرد. حضرت از عطر مخصوص (منجمد شده) استفاده می‌کرد، آن را می‌گرفت و با آب مرطوب می‌کرد و به صورتش می‌زد تا خوشبو گردد.

پاکیزگی و خوش‌بویی

«پیامبر به نظافت و بوی خوش علاقه شدید داشت. هم خودش رعایت می‌کرد و هم به دیگران دستور می‌داد. به یاران و پیروان خود تأکید می‌کرد که تن و خانه خویش را پاکیزه و خوش بو نگه دارند. [به ویژه] روزهای جمعه وادارشان می‌کرد غسل کنند و خود را معطر سازند که بوی بد از آنها استشمام نشود، آن گاه در نماز جمعه حضور یابند»..

آراستگی پاکیزگی و آراستگی نزد رسول خدا(ص) از اهمیت بسزایی برخوردار بود. ایشان هماره لباس سفید و پاکیزه می‌پوشید و مسلمانان را به آن سفارش می‌کرد. ژولیدگی را ناپسند می‌دانست و بر نمایاندن نعمت‌های الهی تأکید می‌ورزید. روزی مسلمانی با لباس نامرتب و ژولیده به محضر پیامبر اکرم(ص) آمد. حضرت به او فرمود: «آیا ثروت نداری؟» او گفت: خداوند همه گونه ثروت به من داده است. پیامبر فرمود: «اگر ثروت داری، پس باید اثر آن در تو دیده شود(؛ یعنی لباس تمیز و زیبایی بپوشی، نه لباس کثیف و مندرس)». رسول خدا(ص)، آراسته‌ترین و در عین حال ساده زیست‌ترین مرد روزگار خود بود. امام صادق(ع) می‌فرماید: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) يُنْفِقُ عَلَى الطِّيبِ أَكْثَرَ مِمَّا يُنْفِقُ عَلَى الطَّعَامِ» «هزینه‌ای که پیامبر اکرم(ص) برای تهیه بوی خوش و عطر خرج می‌کرد، بیش از هزینه تهیه نان بود».. باید دانست چون خداوند زیباست، زیبایی و آراستگی را برای بندگان خود می‌پسندد. به همین دلیل، آراستگی سر و صورت از نشانه‌های این تعبّد است. در سیره رسول الله(ص) آمده است: «رسول خدا(ص) در آینه نگاه می‌کرد و موی سر خود را شانه می‌زد. گاهی هم به جای آینه در ظرف آب نگاه می‌کرد و موی سر خود را مرتب می‌ساخت. علاوه بر اینکه خود را برای خانواده آراسته و مهیا می‌کرد، برای برادران دینی‌اش نیز می‌آراست»..

در دیدار با مردم، موی سرش را صاف می‌کرد و آن را شانه می‌زد و خود را برابر ظرف آبی می‌دید که کار آیینه او را می‌کرد، و سر و وضعش را مرتب می‌ساخت. پیامبر می‌فرمود: «خداوند دوست دارد آدمی، خود را برای برادر مؤمنش بیاراید و زینت کند». از این‌رو، سر و صورتش را آب می‌زد و رسیدگی می‌کرد. آن قدر عطر و مواد خوش بوکننده بر سر و صورت خود می‌زد که گاهی جلوه و برّاقی آن در موهای سرش دیده می‌شد. خود را با مشک و عنبر و گاهی هم با عود و غالیه، خوش بو می‌ساخت. پیامبر اعظم(ص) به مسواک زدن اهمیت فراوانی می‌داد. دندان‌هایش پیوسته برّاق و سفید بود و امت خویش را هم به مسواک زدن دستور می‌داد: «وَ كَانَ يَسْتَاكُ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَنَامَ وَ يَأْخُذَ مَضْجَعَهُ‌...» «هنگامی که می‌خواست بخوابد، مسواک می‌زد و بعد می‌خوابید..»...

«لَا يَنَامُ إِلَّا وَ السِّوَاكُ عِنْدَ رَأْسِهِ فَإِذَا نَهَضَ بَدَأَ بِالسِّوَاكِ‌» «هرگاه می‌خوابید، مسواک را بالای سر خود می‌گذاشت. وقتی نیز از خواب بیدار می‌شد، مسواک می‌زد».

ایشان مسواک زدن را سنّت خویش می‌دانست و می‌فرمود: «‌لَوْ لَاأَنْ أَشُقَ عَلى أُمَّتِي‌، لَأَمَرْتُهُمْ بِالسِّوَاكِ مَعَ كُلِّ صَلَاةٍ» «اگر ترس از سخت‌گیری بر امتم نبود، به آنها دستور می‌دادم که با هر نمازی مسواک بزنند».

رسول الله(ص) به خوش‌بویی دهان بسیار اهمیت می‌داد و می‌‌فرمود: «طَهِّرُوا أَفْوَاهَكُمْ بِالسِّوَاكِ فَإِنَّهَا طُرُقُ الْقُرْآنِ‌»؛ «دهان‌های خود را با مسواک زدن خوش بو کنید؛ زیرا دهان‌های شما گذرگاه قرآن است». رسول الله(ص) در پوشش نیز اصولی را رعایت می‌کرد و به سلامت جسم و سادگی پارچه لباس اهمیت می‌داد و به لباس پنبه‌ای علاقه داشت. علی(ع) می‌فرماید: «الْبَسُوا الثِّيَابَ الْقُطْنَ فَإِنَّهَا لِبَاسُ رَسُولِ اللَّهِ(ص)»؛ «لباس‌های پنبه‌ای بپوشید؛ چراکه آن، لباس پیامبر خداست».

رنگ سبز نیز رنگ مورد پسند پیامبر در انتخاب لباس بود. بیشتر جامه‌های پیامبر، سفید بود و می‌فرمود: «أَلْبِسُوا أَحْیَاکُمْ وَ كَفِّنُوا فِيهَا مَوْتَاكُمْ‌»؛ «لباس سفید را بر زندگانتان بپوشانید و مردگانتان را هم با پارچه سفید کفن کنید». در مقابل، رنگ سرخ را برای لباس نمی‌پسندید و می‌فرمود: «إِنَّ الشَّيْطانَ يُحِبُّ الحُمْرَةَ فَإِيَّاكُمْ وَ الْحُمْرَةَ وَ كُلَّ ثَوْبٍ ذِي شُهْرَةٍ» «شیطان رنگ قرمز را دوست دارد. پس از رنگ قرمز و هر لباس انگشت‌نمایی بپرهیزید».

رسول خدا(ص) درباره آداب لباس پوشیدن فرموده است: «مَنْ لَبِسَ ثِيَابَ شُهْرَةٍ فِي الدُّنْيَا أَلْبَسَهُ اللَّهُ ثِيَابَ الذُّلِّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ» «هر کس در دنیا لباس شهرت بپوشد (لباس غیرمعمول که به خاطر آن انگشت‌نما شود)، خداوند در روز قیامت، جامه خواری بر وی می‌پوشاند».

امام صادق(ع) از پدران خویش روایت کرده است: رسول خدا(ص) نهی می‌کرد که مردان در لباس پوشیدن، خود را شبیه زنان سازند و نهی می‌کرد که زنان در لباس پوشیدن شبیه مردان شوند..

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
2. اسحاقی، سید حسین، کانون محبت
3. اسحاقی، سید حسین، نگین رسالت
4. اردشیری لاجیمی، حسن، سیره نبوی از نگاه استاد مطهری
5. اسحاقی، سید حسین، رسول مهربانی