بحث:بهداشت در معارف و سیره نبوی

بهداشت و پاکیزگی

یکی از ویژگی‌های ممتاز رفتاری رسول خدا(ص)، رعایت بهداشت فردی و پاکیزگی بود. پیامبر(ص) از نظر لباس، موی سر و صورت، بسیار آراسته بود. همواره در آینه نگاه می‌کرد و موی سر خود را شانه می‌زد و اگر آینه نبود، در ظرف آب می‌نگریست و موی سر را مرتب می‌ساخت. افزون بر آن، خود را برای خانواده و اصحابش می‌آراست. پیامبر(ص) می‌فرمود: «خداوند دوست دارد هر گاه بنده‌اش نزد برادران دینی خود می‌رود، خویشتن را برایشان بیاراید».

پیامبر(ص) به مسواک زدن اهمیت ویژه می‌داد و هر گاه به سفر می‌رفت، با خود شانه، آینه، مسواک و قیچی می‌برد. بیشتر جامه‌هایش سفید بودند. عطر زدن برای آن حضرت یک اصل بود و پیامبر به بوی خوش شناخته می‌شد و بخشی از مخارج ایشان، صرف خرید عطر و مواد خوشبوکننده می‌شد. پیامبر از خوردن چیزهای بودار، به ویژه غذای سیردار که سبب آزار مردم می‌شد، پرهیز می‌کرد. خضاب و رنگ کردن مو برای آن حضرت اهمیت داشت.

بهداشت و آراستگی

دین اسلام، همگان را به رعایت بهداشت و سلامت جسم فرا خوانده است. پیامبر گرامی اسلام نیز که رفتارش همواره الگوی مسلمانان است، در مورد بهداشت، سیره پسندیده‌ای داشت. در این باره آمده است: «رسول خدا (ص) وقتی آب می‌نوشید، در ظرف آب، نفس نمی‌کشید، (بازگشت نفس را در آب داخل نمی‌کرد) بلکه هر وقت می‌خواست نفس بکشد، ظرف آب را از دهان دور نگه می‌داشت».

ایشان در پاسخ به این پرسش که چرا مسلمانان کمتر بیمار می‌شوند، فرمود: «ما جمعیتی هستیم که تا وقتی کاملاً گرسنه نشویم، غذا نمی‌خوریم و چون غذا می‌خوریم، خود را کاملاً سیر نمی‌کنیم».

ایشان به مسواک دهان و دندان بسیار توجه می‌کرد، به گونه‌ای که: دیده نشد رسول خدا (ص) قضای حاجت کند، مگر اینکه پس از آن وضو می‌ساخت و وضو را با مسواک کردن آغاز می‌کرد. دندان‌های حضرت پیوسته براق و سفید بود. ایشان در خواص و آثار مسواک می‌فرمود: «مسواک هم پاکیزه‌کننده دهان است، هم موجب رضای الهی است و از سنت‌های مؤکدی است که خداوند قرار داده است».

رسول گرامی اسلام با گرفتن ناخن، مالیدن روغن به بدن، سرمه کشیدن، زدودن موهای زاید و کوتاه کردن شارب، مسلمانان را به اهمیت دادن به بهداشت فرا می‌خواند. ایشان درباره کوتاه کردن ناخن می‌فرماید: «هر کس ناخنش را روز جمعه بگیرد، خداوند درد را از انگشتانش بیرون کند و شفا را در آن وارد سازد».

آراستگی و زیبایی ظاهری در سنت رسول الله (ص) جایگاه ویژه‌ای داشت. ایشان همواره موهایش را شانه می‌زد و لباسش همیشه تمیز بود. هنگام خروج از خانه، در آینه نگاه می‌کرد. رنگ کفش و لباس آن حضرت نیز با هم متناسب بود. عمامه‌ای که بر سر می‌نهاد، به قامتش برازندگی ویژه‌ای می‌داد و بر جذبه و ابهتش می‌افزود. ایشان می‌فرمود: «إِنَّ اللَّهَ جَمِيلٌ يُحِبُّ الْجَمَالَ‌».

محمد بن جریر طبری دراین باره می‌نویسد: عادت رسول خدا (ص) این بود که به آینه نگاه می‌کرد و موی سرش را صاف می‌کرد و شانه می‌زد و چه بسا در برابر آب، موی سر خود را منظم می‌کرد و خود را نه تنها برای خاندانش، بلکه برای اصحاب خویش می‌آراست و می‌فرمود: خدا دوست دارد که بنده‌اش وقتی برای دیدن برادران از خانه بیرون می‌رود، خود را آماده کند و بیاراید.

پیامبر گرامی اسلام همواره از بوی خوش استفاده می‌کرد، چنان‌که دراین باره آمده است: «رسول الله (ص) برای عطر و بوی خوش، بیش از غذا پول خرج می‌کرد».

وارد شده است مردی ژولیده و با ریش بلند و نامنظم خدمت رسول اکرم (ص) آمد. حضرت فرمود: این مرد روغن پیدا نکرده است، تا موهایش را صاف و منظم کند؟ بعضی از شما نزد من می‌آیید، درحالی که قیافه شیطان را دارید.

رسول اکرم (ص) در جایی دیگر می‌فرماید: «پروردگار، چرک و ژولیدگی را دشمن می‌دارد».

امام باقر (ع) می‌فرماید: پیامبر خدا از هیچ راهی نمی‌گذشت مگر آنکه هر کس پس از ساعت‌ها از آنجا گذر می‌کرد، از بوی خوشی که از ایشان مانده بود، می‌فهمید آن حضرت از آنجا گذشته است. هیچ نوع عطری برایش نمی‌آوردند، مگر آنکه از آن به خود می‌مالید و می‌فرمود: بوی عطر، مطبوع و خوب و حمل آن، آسان است.

آراستگی و پاکیزگی

یکی از اصول مشترک در زندگی همه معصومان (ع) زیبایی، آراستگی و پاکیزگی ظاهر بود. قرآن مجید می‌فرماید: ﴿يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ * قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ﴾.

آراستگی و زیبایی ظاهری در سنت رسول الله (ص) جایگاه ویژه‌ای داشت. رسول اکرم (ص) می‌فرماید: «پروردگار، چرک و ژولیدگی را دشمن می‌دارد».

در سیره رسول خدا (ص) آمده است: رسول خدا (ص) در آینه نگاه می‌کرد و موی سر خود را شانه می‌زد. گاهی هم به جای آینه، در آب نگاه می‌کرد و موی سر خود را مرتب می‌ساخت. علاوه بر اینکه خود را برای خانواده آراسته و مهیا می‌کرد، خود را برای اصحابش هم می‌آراست.

آن حضرت با شانه، سر خود را شانه می‌کرد. همسرانش مراقب و منتظر بودند که وقتی از موهای سر و صورت او می‌ریخت، آنها را جمع کنند. تار موهایی که گاهی نزد مردم به عنوان تبرک مانده بود، از همان موها بود. حضرت گاهی روزی دوبار، محاسن خود را شانه می‌زد و پس از شانه زدن، شانه را زیر تشک و بالش خود می‌گذاشت.

پیامبر خدا به بوی خوش اهمیت فراوانی می‌داد و خود را معطر می‌ساخت. هرگاه از کوچه و گذرگاهی می‌گذشت، آنان که از آن مسیر می‌گذشتند، از رایحه خوش بر جای مانده، می‌دانستند که پیامبر از این کوچه گذشته است. هرگاه عطری به او عرضه می‌شد، از آن استفاده می‌کرد و می‌فرمود: «بوی آن خوش است. سنگینی هم ندارد». استفاده از بوی خوش را همیشه دوست داشت و از آن لذت می‌برد.

حضرت به مسواک زدن دندان اهمیت می‌داد، به گونه‌ای که دندان‌هایش پیوسته براق و سفید بود. ایشان در خواص و آثار مسواک می‌فرمود: «مسواک هم پاکیزه کننده دهان است، هم موجب رضای الهی است و از سنت‌های مؤکدی است که خداوند قرار داده است».

پیامبر موهای مشکی و بلندی داشت. قبل از آنکه از خانه بیرون بیاید، سر و وضع خود را در آینه می‌دید و می‌فرمود خداوند دوست دارد انسان وقتی به دیدار برادرانش می‌رود، آراسته برود. هرگاه مهمانان خارجی با پیامبر ملاقات داشتند. بهترین لباس خود را می‌پوشید و به اصحابش نیز می‌فرمود بهترین لباس‌های خود را بپوشید، رسول اکرم بیش از مبلغی که صرف خورد و خوراک خود می‌کرد صرف عطر می‌نمود و هرگاه عطر به او تعارف می‌شد رد نمی‌کرد. پیامبر زیاد مسواک می‌زد و وقتی می‌خواست بخوابد مسواک کنار بالینش بود وقتی برمی خاست ابتدا مسواک می‌زد. پیامبر به طور عرضی مسواک می‌زد. پیامبر لباس سفید از جنس پنبه می‌پوشید و می‌فرمود: لباس سفید بپوشید زیرا پاکیزه و نظیف است. (چرک در آن نمایان است و زودتر شست‌وشو می‌شود). آمده است که یکی از مسلمانان با لباس نامرتب و ژولیده به محضر پیامبر اکرم (ص) آمد. پیامبر اکرم (ص) به او فرمود: آیا ثروت داری؟ او گفت: آری، خداوند همه گونه ثروت را به من داده است. پیامبر فرمود: «هرگاه دارای ثروت هستی باید اثر آن در تو دیده شود». رسول خدا (ص) در مورد پاکیزگی و رسیدگی به موی سر و صورت به مسلمانان می‌فرماید: «همانا از سنت است که سبیل خود را کوتاه کنی به طوری که به لب بالا برسد [و لب بالا آشکار گردد]». رسول الله (ص) برای فهماندن مردم به پرهیز از بلند کردن شارب، از آن به شیطان تعبیر کرده است که برای مردم آن عصر مأنوس‌تر بود می‌فرماید: «هیچ یک از شما سبیل خود را بلند نکند؛ زیرا اگر بلند کند، شیطان آن را کمین گاه خود قرار می‌دهد». رسول الله (ص) به نظافت و کوتاهی موهای زاید بدن نیز اهمیت می‌داد و می‌فرمود: «هیچ کدام از شما موی زیر بغل خود را بلند نکند زیرا در این صورت شیطان آنجا را قرارگاه خود قرار می‌دهد». همچنین آمده است رسول خدا (ص) دندان چند نفر از مسلمانان را زرد دید، به آنها فرمود: «مَا لِي أَرَاكُمْ قُلْحاً مَا لَكُمْ لَا تَسْتَاكُونَ».

رسول الله (ص) در سخنی دیگر درباره استعمال بوی خوش می‌فرماید: «دوستم جبرئیل به من گفت: یکی روز در میان خود را با عطر خوشبو کن و در روز جمعه حتما از عطر استعمال کن و آن را ترک نکن». امام صادق (ع) نیز می‌فرماید: «رسول خدا (ص) برای عطر بیشتر از غذا هزینه می‌کرد». رسول اکرم (ص) به پاکیزگی و استحمام نیز اهمیت بسیاری می‌دادند و می‌فرمود: «همانا خداوند پاک است و پاکی را دوست دارد، پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد» و نیز فرمود: «بنده کثیف، بد بنده‌ای است».

رسول خدا (ص) یک روز مرد ژولیده‌ای را با موهای پریشان و لباس چرکین و قیافه نامناسب دید به او فرمود: «بهره‌مندی از لذت‌ها و آشکار نمودن نعمت جزیی از دین است». همچنین رسول گرامی اسلام به همه مسلمانان سفارش می‌کند که «با هر چیزی که توان دارید نظافت کنید؛ چراکه خداوند متعال اسلام را بر اساس نظافت بنا کرده است و جز انسان پاکیزه و پاک وارد بهشت نمی‌شود».

از اموری که بر آراستگی ظاهر انسان می‌افزاید، استفاده از انگشتر عقیق، فیروزه، یاقوت، زمرد و مانند آن است رسول خدا (ص) می‌فرماید: «انگشتر عقیق در دست کنید که مایه برکت است».

پیامبر در یکی از وصایای خود به علی (ع) فرمود: «در هر روز جمعه غسل کن هر چند بستگی به آن داشته باشد که با معاش زندگی آن روز، آب بخری (آب بخر و غسل کن)». رسول خدا (ص) در روز جمعه از عطر استفاده می‌کرد و هرگاه عطرش تمام شده بود، به بعضی از همسرانش مراجعه می‌کرد. حضرت از عطر مخصوص (منجمد شده) استفاده می‌کرد، آن را می‌گرفت و با آب مرطوب می‌کرد و به صورتش می‌زد تا خوشبو گردد.

پاکیزگی و خوش‌بویی

«پیامبر به نظافت و بوی خوش علاقه شدید داشت. هم خودش رعایت می‌کرد و هم به دیگران دستور می‌داد. به یاران و پیروان خود تأکید می‌کرد که تن و خانه خویش را پاکیزه و خوش بو نگه دارند. [به ویژه] روزهای جمعه وادارشان می‌کرد غسل کنند و خود را معطر سازند که بوی بد از آنها استشمام نشود، آن گاه در نماز جمعه حضور یابند».

آراستگی

پاکیزگی و آراستگی نزد رسول خدا (ص) از اهمیت بسزایی برخوردار بود. ایشان هماره لباس سفید و پاکیزه می‌پوشید و مسلمانان را به آن سفارش می‌کرد. ژولیدگی را ناپسند می‌دانست و بر نمایاندن نعمت‌های الهی تأکید می‌ورزید. روزی مسلمانی با لباس نامرتب و ژولیده به محضر پیامبر اکرم (ص) آمد. حضرت به او فرمود: «آیا ثروت نداری؟» او گفت: خداوند همه گونه ثروت به من داده است. پیامبر فرمود: «اگر ثروت داری، پس باید اثر آن در تو دیده شود(؛ یعنی لباس تمیز و زیبایی بپوشی، نه لباس کثیف و مندرس)».

رسول خدا (ص)، آراسته‌ترین و در عین حال ساده زیست‌ترین مرد روزگار خود بود. امام صادق (ع) می‌فرماید: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) يُنْفِقُ عَلَى الطِّيبِ أَكْثَرَ مِمَّا يُنْفِقُ عَلَى الطَّعَامِ» «هزینه‌ای که پیامبر اکرم (ص) برای تهیه بوی خوش و عطر خرج می‌کرد، بیش از هزینه تهیه نان بود»..

باید دانست چون خداوند زیباست، زیبایی و آراستگی را برای بندگان خود می‌پسندد. به همین دلیل، آراستگی سر و صورت از نشانه‌های این تعبّد است. در سیره رسول الله (ص) آمده است: «رسول خدا (ص) در آینه نگاه می‌کرد و موی سر خود را شانه می‌زد. گاهی هم به جای آینه در ظرف آب نگاه می‌کرد و موی سر خود را مرتب می‌ساخت. علاوه بر اینکه خود را برای خانواده آراسته و مهیا می‌کرد، برای برادران دینی‌اش نیز می‌آراست»..

در دیدار با مردم، موی سرش را صاف می‌کرد و آن را شانه می‌زد و خود را برابر ظرف آبی می‌دید که کار آیینه او را می‌کرد، و سر و وضعش را مرتب می‌ساخت. پیامبر می‌فرمود: «خداوند دوست دارد آدمی، خود را برای برادر مؤمنش بیاراید و زینت کند». از این‌رو، سر و صورتش را آب می‌زد و رسیدگی می‌کرد. آن قدر عطر و مواد خوش بوکننده بر سر و صورت خود می‌زد که گاهی جلوه و برّاقی آن در موهای سرش دیده می‌شد. خود را با مشک و عنبر و گاهی هم با عود و غالیه، خوش بو می‌ساخت.

پیامبر اعظم (ص) به مسواک زدن اهمیت فراوانی می‌داد. دندان‌هایش پیوسته برّاق و سفید بود و امت خویش را هم به مسواک زدن دستور می‌داد: «وَ كَانَ يَسْتَاكُ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَنَامَ وَ يَأْخُذَ مَضْجَعَهُ‌...» «هنگامی که می‌خواست بخوابد، مسواک می‌زد و بعد می‌خوابید..»... «لَا يَنَامُ إِلَّا وَ السِّوَاكُ عِنْدَ رَأْسِهِ فَإِذَا نَهَضَ بَدَأَ بِالسِّوَاكِ‌» «هرگاه می‌خوابید، مسواک را بالای سر خود می‌گذاشت. وقتی نیز از خواب بیدار می‌شد، مسواک می‌زد».

ایشان مسواک زدن را سنّت خویش می‌دانست و می‌فرمود: «‌لَوْ لَاأَنْ أَشُقَ عَلى أُمَّتِي‌، لَأَمَرْتُهُمْ بِالسِّوَاكِ مَعَ كُلِّ صَلَاةٍ» «اگر ترس از سخت‌گیری بر امتم نبود، به آنها دستور می‌دادم که با هر نمازی مسواک بزنند».

رسول الله (ص) به خوش‌بویی دهان بسیار اهمیت می‌داد و می‌‌فرمود: «طَهِّرُوا أَفْوَاهَكُمْ بِالسِّوَاكِ فَإِنَّهَا طُرُقُ الْقُرْآنِ‌»؛ «دهان‌های خود را با مسواک زدن خوش بو کنید؛ زیرا دهان‌های شما گذرگاه قرآن است».

رسول الله (ص) در پوشش نیز اصولی را رعایت می‌کرد و به سلامت جسم و سادگی پارچه لباس اهمیت می‌داد و به لباس پنبه‌ای علاقه داشت. علی (ع) می‌فرماید: «الْبَسُوا الثِّيَابَ الْقُطْنَ فَإِنَّهَا لِبَاسُ رَسُولِ اللَّهِ (ص)»؛ «لباس‌های پنبه‌ای بپوشید؛ چراکه آن، لباس پیامبر خداست».

رنگ سبز نیز رنگ مورد پسند پیامبر در انتخاب لباس بود. بیشتر جامه‌های پیامبر، سفید بود و می‌فرمود: «أَلْبِسُوا أَحْیَاکُمْ وَ كَفِّنُوا فِيهَا مَوْتَاكُمْ‌»؛ «لباس سفید را بر زندگانتان بپوشانید و مردگانتان را هم با پارچه سفید کفن کنید». در مقابل، رنگ سرخ را برای لباس نمی‌پسندید و می‌فرمود: «إِنَّ الشَّيْطانَ يُحِبُّ الحُمْرَةَ فَإِيَّاكُمْ وَ الْحُمْرَةَ وَ كُلَّ ثَوْبٍ ذِي شُهْرَةٍ» «شیطان رنگ قرمز را دوست دارد. پس از رنگ قرمز و هر لباس انگشت‌نمایی بپرهیزید».

رسول خدا (ص) درباره آداب لباس پوشیدن فرموده است: «مَنْ لَبِسَ ثِيَابَ شُهْرَةٍ فِي الدُّنْيَا أَلْبَسَهُ اللَّهُ ثِيَابَ الذُّلِّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ» «هر کس در دنیا لباس شهرت بپوشد (لباس غیرمعمول که به خاطر آن انگشت‌نما شود)، خداوند در روز قیامت، جامه خواری بر وی می‌پوشاند».

امام صادق (ع) از پدران خویش روایت کرده است: رسول خدا (ص) نهی می‌کرد که مردان در لباس پوشیدن، خود را شبیه زنان سازند و نهی می‌کرد که زنان در لباس پوشیدن شبیه مردان شوند.

زیبایی و آراستگی ظاهر، امری پسندیده است. از همین رو، دین اسلام از پیروانش می‌خواهد که همواره آراستگی ظاهری خود را حفظ کنند. خداوند در قرآن مجید می‌فرماید: ﴿قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ﴾. البته زیاده‌روی در خودآرایی و آراستگی نیز ناپسند است. این‌گونه زیاده‌روی می‌تواند خاستگاه بیماری وسواس شود. همچنین فرد را به خودپرستی و خودنمایی می‌کشاند. باید دانست زیبایی تنها در زیبایی ظاهری نیست، بلکه زیبایی معنوی و اخلاقی نیز یکی از مصداق‌ها و بلکه مهم‌ترین نمود و نشانه آراستگی است. زیبایی و آراستگی ظاهر، تنها ظاهر افراد را زیبا می‌کند، ولی آراستگی به دانش و اخلاق، زیبایی معنوی و باطنی به آدمی می‌بخشد. از دیدگاه اسلام، زیبایی جامع و کامل، به معنای آراستگی سیمای جسم و جان و صورت و معناست. همان‌گونه که رسول اکرم (ص) می‌فرماید: «هر که لباسی می‌پوشد، باید آن را پاکیزه نگه دارد»، درباره آراستگی باطنی و بهترین زیور مرد می‌فرماید: «أَحْسَنَ زِينَةِ الرَّجُلِ السَّكِينَةُ مَعَ الْإِيمَانِ»؛نیکوترین زیور مرد، آرامش همراه با ایمان است.

بهداشت دهان و دندان

رسول خدا (ص) مسواک می‌زد و بر آن بسیار تأکید داشت. آن حضرت پیش از خواب و پس از آن و پیش از هر نماز مسواک می‌کرد و می‌فرمود: "اگر نبود که کار را بر امتم دشوار سازم، به آنان امر می‌کردم که برای هر نماز مسواک بزنند". و می‌فرمود: "آن قدر به مسواک زدن فرمان داده شدم که ترسیدم بر من واجب شود". و همچنین می‌فرمود: "اگر مردم از فواید مسواک آگاه بودند، آن را با خویش به بستر می‌بردند". آن حضرت، از عرض دندان مسواک می‌کرد و می‌فرمود: "دندان هایتان را از عرض (عمودی) مسواک بزنید، نه از طول (افقی)". آن حضرت، مسلمانان را از مسواک کردن در حمام نهی می‌کرد.

خلال کردن دندان نیز از دیگر اموری بود که رسول خدا (ص) بر آن تأکید داشت و مسلمانان را به خلال کردن سفارش می‌کرد و می‌فرمود: "خلال کنید، به درستی که خلال برای لثه‌ها مفید و آن، تمییز کننده دهان است". استنشاق و مضمضه کردن هم از سنت‌های ایشان به شمار می‌آمد و بر آن تأکید می‌ورزید و می‌فرمود: «تَخَلَّلُوا عَلَى الطَّعَامِ وَ تَمَضْمَضُوا»؛ پس از غذا، خلال و مضمضه کنید.

بهداشت لباس

همواره لباس ایشان پاکیزه بود و دیگران را نیز به نظافت لباس توصیه می‌کرد و می‌فرمود: "هر کس که لباسی به تن می‌کند، لازم است آن را تمیز کند". آن حضرت به رنگ‌ها نیز توجه داشت و رنگ سبز را برای لباس خود می‌پسندید و از میان جامه‌های گوناگون، پوشیدن پیراهن سفید را بیشتر دوست داشت و می‌فرمود: "لباس سفید بپوشید؛ چرا که لباس سفید، پاک‌تر و پاکیزه‌تر است و مردگانتان را در پارچه‌های سفید کفن کنید"؛ از لباس سیاه کراهت داشت و رنگ سیاه را نمی‌پسندید؛ مگر در سه چیز: عمامه، کفش و عبا.

جنس لباسش بیشتر از پنبه بود و جز در حال ناچاری، لباس پشمی و مویی نمی‌پوشید. عطر را دوست می‌داشت و بوی خوش را مایه تقویت قلب و افزونی عقل می‌شمرد. همچنین بر پوشیدن کفش خوب تأکید می‌کرد و پوشیدن کفش خوب و مناسب را باعث طولانی‌تر شدن عمر می‌دانست.