|
|
| خط ۴: |
خط ۴: |
|
| |
|
| ==مقدمه== | | ==مقدمه== |
| [[سوگند]] بر ترک آمیزش با زوجه بیش از چهار ماه. «ایلاء» در [[زبان عربی]] از ریشه «اَلَی»<ref>ترتیب العین، ص۵۱-۵۲؛ لسان العرب، ج۱۴، ص۴۰-۴۱؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۱، ص۲۳.</ref> یا «اُلواً» و «اُلُوّا»<ref>تاج العروس، ج۱۹، ص۱۶۳.</ref> به معنای کوتاهی‌کردن، تأخیر انداختن، کوشش‌نمودن و سوگند خوردن است<ref>لسان العرب، ج۱۴، ص۳۹- ۴۰؛ تاج العروس، ج۱۹، ص۱۶۳.</ref>. برخی آن را به معنای سوگندی دانسته‌اند که اقتضای [[مسامحه]] و کوتاهی در کار مورد سوگند را داشته باشد<ref>المفردات، ص۸۴.</ref>. در اصطلاح به سوگند شوهر بر ترک آمیزش با [[همسر]] بیش از چهار ماه اطلاق می‌گردد<ref>جواهر الکلام، ج۳۲، ص۲۹۷؛ معجم الالفاظ الفقه الجعفری، ص۸۰؛ مسالک الأفهام، کاظمی، ج۴، ص۱۰۷.</ref>. در نقل منسوب به [[امام رضا]]{{ع}} ایلا چنین تعریف شده است: «ایلا آن است که [[مرد]] سوگند یاد کند که با همسرش آمیزش نکند»<ref>فقه الرضا{{ع}}، ص۲۴۸.</ref>. برخی قیود دیگری را نیز در تعریف ایلا ذکر کرده‌اند<ref>کنز العرفان، ج۲، ص۲۹۲.</ref>. اصطلاح [[یمین]] نیز با ایلا از آن جهت که هر دو سوگند بوده و در صورت شکستن آنها بر فرد [[کفاره]] [[واجب]] می‌گردد اشتراک دارد، اما تفاوت‌هایی نیز با یکدیگر دارند. در ایلا [[مخالفت]] با سوگند جایز و بلکه گاه واجب است، ولی در یمین مخالفت با سوگند جایز نیست. در ایلا لازم نیست آنچه بر آن سوگند خورده شده از جهت [[دنیوی]] یا [[اخروی]] [[اولویت]] داشته باشد و یا حتی دو طرف مساوی باشد، ولی در یمین شرط است که مورد سوگند دارای اولویت باشد. همچنین در ایلا هر چند سوگند خورنده قصد [[آزار]] همسر را داشته باشد سوگند محقق می‌شود، ولی مورد سوگند باید [[مباح]] بوده و در صورت قصد آزار سوگند محقق نخواهد شد<ref>نهایة المرام، ج۲، ص۱۷۶؛ الموسوعة الفقهیة المیسرة، ج۶، ص۱۸۵.</ref>. | | واژه ایلاء از ریشه «ا ـ ل ـ ی» به معنای [[سوگند]] یاد کردن به طور مطلق <ref>ترتیب العین، ص۵۱ ـ ۵۲، «الی»؛ مجمع البحرین، ج ۱، ص۹۵، «الو».</ref> یا سوگندی است که اقتضای [[مسامحه]] و کوتاهی درباره کار مورد سوگند داشته باشد <ref>مفردات، ص۸۴، «الی».</ref> و در اصطلاح [[فقه]] سوگند زوج بر ترک آمیزش با [[همسر]] دائمی است که با وی مباشرت کرده باشد، به طور مطلق یا [[مقید]] به زمانی بیش از ۴ ماه. <ref>تفسیر قرطبی، ج۳، ص۶۹ - ۷۰؛ التعریفات، ص۵۹؛ جواهرالکلام، ج ۳۳، ص۲۹۷.</ref> پیشینه ایلاء به [[عصر جاهلیت]] باز می‌گردد که زوج برای زیان رساندن به همسر خود، بر ترک آمیزش با وی تا مدتی سوگند یاد می‌کرد و با این کار او را هم از [[حق]] استمتاع با خود و هم از حق [[ازدواج]] با دیگری [[محروم]] می‌کرد و گاه پس از پایان مدت باز سوگند را تکرار می‌کرد. <ref>التفسیر الکبیر، ج ۶، ص۸۵؛ تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۶۸؛ الفقه الاسلامی، ج ۹، ص۷۰۶۹.</ref> این [[سنت]] [[ناپسند]] [[جاهلی]] مدتی پس از [[اسلام]] نیز ادامه داشت؛ لیکن در [[سال ۴ هجری]] با [[نزول آیات]] {{متن قرآن|لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«کسانی که سوگند می‌خورند با همسران خود آمیزش نکنند ، باید چهار ماه انتظار کشند، پس اگر بازگشتند خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره بقره، آیه ۲۲۶.</ref>، {{متن قرآن|وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}}<ref>«و اگر آهنگ طلاق کردند بی‌گمان خداوند شنوایی داناست» سوره بقره، آیه ۲۲۷.</ref> برداشته شد و برای [[حمایت]] از [[حقوق]] زوجه، [[احکام]] ایلاء [[تشریع]] گردید. |
|
| |
|
| پیشینه ایلا به [[دوران جاهلیت]] باز می‌گردد. در آن عصر زوج برای زیان‌رساندن به همسر خود سوگند یاد می‌کرد که تا مدتی با وی آمیزش نکنند و با این کار او را هم از [[حقّ]] استمتاع [[محروم]] می‌کرد و هم مانع [[ازدواج]] او با دیگری می‌شد<ref>التفسیر الکبیر، ج۶، ص۸۵؛ روض الجنان، ج۳، ص۲۵۴.</ref>، و به نظر برخی دیگر، ایلا در [[عصر جاهلی]] این‌گونه بود که شوهر [[سوگند]] می‌خورد برای همیشه با [[همسر]] خود آمیزش نکند<ref>أسباب النزول، واحدی، ص۴۹؛ زاد المسیر، ج۱، ص۲۳۰.</ref> و این عمل نوعی [[طلاق]] به شمار می‌آمد<ref>روض الجنان، ج۳، ص۲۵۴؛ التفسیر الکبیر، ج۶، ص۸۵؛ جواهر الکلام، ج۳۳، ص۲۹۷.</ref>. این [[سنت]] [[جاهلی]] مدتی پس از [[اسلام]] نیز ادامه داشت تا اینکه برای [[حفظ حقوق]] [[زن]] [[آیات]] ۲۲۶ و ۲۲۷ [[سوره بقره]]: {{متن قرآن|لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ * وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}}<ref>«کسانی که سوگند می‌خورند با همسران خود آمیزش نکنند، باید چهار ماه انتظار کشند، پس اگر بازگشتند خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است * و اگر آهنگ طلاق کردند بی‌گمان خداوند شنوایی داناست» سوره بقره، آیه ۲۲۶-۲۲۷.</ref> نازل گردید و مدت آن به چهار ماه محدود شد<ref>روض الجنان، ج۳، ص۲۵۴؛ أسباب النزول، واحدی، ص۴۹؛ الجامع لأحکام القرآن، ج۳، ص۱۰۳.</ref>.
| | برخی [[مفسران]] در [[شأن نزول آیات]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَأُسَرِّحْكُنَّ سَرَاحًا جَمِيلًا}}<ref>«ای پیامبر! به همسرانت بگو: اگر خواستار زندگی این جهان و آرایه‌های آن هستید بیایید شما را برخوردار سازم و با شیوه‌ای نیکو رهایتان کنم» سوره احزاب، آیه ۲۸.</ref>، {{متن قرآن|وَإِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنْكُنَّ أَجْرًا عَظِيمًا}}<ref>«و اگر خدا و پیامبرش و سرای واپسین را می‌خواهید، بی‌گمان خداوند برای نیکوکاران شما پاداشی سترگ آماده کرده است» سوره احزاب، آیه ۲۹.</ref> گفته‌اند که [[پیامبر اکرم]]{{صل}} در پی درخواست [[نفقه]] و وسایل [[زندگی]] از سوی برخی از [[همسران]] خود، بر ترک مباشرت یک ماهه با آنان سوگند یاد کرد؛<ref>مجمع البیان، ج ۸، ص۵۵۴؛ تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۶۸؛ الدرالمنثور، ج ۶، ص۵۹۶. </ref> ولی بر فرض [[صحت]] این ماجرا، با توجه به نبودن شرایط ایلای اصطلاحی در این مورد نمی‌توان آن را مصداق ایلاء دانست.<ref>[[حسین علی‌پور|علی‌پور، حسین]]، [[ایلاء (مقاله)|مقاله «ایلاء»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ]]، ج۵، ص ۱۸۲ - ۱۸۳.</ref> |
| روایت‌های متعددی از [[امام رضا]]{{ع}} و دیگر [[معصومان]]، درباره ایلا صادر گردیده و در آنها علاوه بر تبیین آیات ایلا، شرایط و [[احکام]] آن ذکر شده است. [[فقیهان]] با [[الهام]] از [[آیات قرآن]] و [[روایت‌ها]]، این موضوع را در اثنای بحث [[نکاح]] و یا در باب مستقلی مطرح کرده‌اند، از نخستین [[منابع فقهی]] [[امامیه]] می‌توان از دو کتاب [[فقه]] [[الرضا]]{{ع}} منسوب به امام رضا{{ع}}<ref>فقه الرضا{{ع}}، ص۲۴۸.</ref> و کتاب المقنعة [[شیخ مفید]]<ref>المقنعة، ص۵۵۲.</ref> یاد کرد که بحث ایلا را در باب ایلا و اثنای بحث ازدواج مطرح کرده‌اند. سپس فقیهان کتاب خاصی را به موضوع ایلا اختصاص دادند و احکام و مسائل بیشتری را در این موضوع مطرح کردند. از جمله می‌توان از کتاب الخلاف [[شیخ طوسی]] و کتاب شرائع الاسلام [[محقق حلی]] و [[جواهر الکلام]] نجفی<ref>جواهر الکلام، ج۳۳، ص۲۹۷.</ref> یاد کرد<ref>کتاب الخلاف، ج۴، ص۵۰۹؛ شرائع الإسلام، ج۳، ص۴۳۹؛ جواهر الکلام، ج۳۲، ص۲۹۷.</ref>. در دوران معاصر به جهت ابتلای کمتر [[مکلفان]] به این موضوع، بیشتر [[فقیهان]] ایلا را در اثنا یا در پایان بحث [[نکاح]] و در ضمن چند مسأله بیان کرده‌اند<ref>تحریر الوسیلة، ج۲، ص۳۵۷؛ هدایة العباد، ج۲، ص۴۲۳.</ref>.
| |
|
| |
|
| ایلا دارای ارکان، [[احکام]] و شرایطی است<ref>جواهر الکلام، ج۳۳، ص۲۹۷؛ تحریر الأحکام، ج۴، ص۱۱۱.</ref>. ایلا و مشتقات آن هفت‌بار در روایت‌های منسوب به [[امام رضا]]{{ع}} آمده است و آن [[حضرت]] در آنها، ارکان، شرایط و احکام ایلا را بیان فرموده‌اند. رکن نخست ایلا زوج است؛ زوج باید بالغ و [[عاقل]] بوده، [[اختیار]] و قصد انجام عمل را داشته باشد<ref>شرائع الإسلام، ج۳، ص۶۴۲؛ تحریر الأحکام، ج۴، ص۱۱۱.</ref>. در [[نقلی]] منسوب به امام رضا{{ع}} آمده است: «ایلا آن است که [[مرد]] [[سوگند]] یاد کند»<ref>فقه الرضا{{ع}}، ص۲۴۸؛ مستدرک الوسائل، ج۱۵، ص۴۰۳.</ref>. در این سخن به شخص ایلا کننده و مرد و نیز به بالغ‌بودن وی اشاره شده است؛ اگر ایلا از سوی [[کودک]]، [[مجنون]]، [[مکره]]، [[غافل]]، [[سهو]] کننده، [[خواب]]، شخص مست و هر کسی‌که قصد جدی از [[کلام]] خود ندارد واقع شود صحیح نخواهد بود<ref>تحریر الأحکام، ج۴، ص۱۱۱؛ الموسوعة الفقهیة المیسرة، ج۶، ص۱۸۹- ۱۹۰.</ref>. تفاوتی نمی‌کند که ایلا کننده [[آزاد]] یا برده باشد و نیز [[مسلمان]] یا [[کافر]]، سالم و یا مریض باشد<ref>شرائع الإسلام، ج۳، ص۶۴۳؛ تحریر الأحکام، ج۴، ص۱۱۱.</ref>. این مطلب از اطلاق [[کلام امام رضا]]{{ع}} قابل استفاده است و از شرایط است که قصدش از سوگند ضرر رساندن به [[زن]] باشد، اما اگر قصد [[احسان]] داشته باشد، مانند اینکه به جهت مریض یا [[ضعیف]] بودن زن چنین سوگندی یاد کند، سوگند او بر ترک آمیزش ایلا نخواهد بود<ref>شرائع الإسلام، ج۳، ص۶۴۳.</ref>. دلیلش افزون بر [[اجماع]] فقیهان، روایتی از [[امام علی]]{{ع}} است که سوگند با [[هدف]] احسان و [[اصلاح]] را ایلا ندانسته است<ref>مسالک الأفهام، ج۱۰، ص۱۳۲؛ کشف اللثام، ج۸، ص۲۷۱.</ref>. رکن دیگر ایلا [[همسر]] است. در نقل منسوب به [[امام رضا]]{{ع}} آمده است: «ایلا آن است که [[مرد]] [[سوگند]] یاد کند با همسرش آمیزش نکند»<ref>فقه الرضا{{ع}}، ص۲۴۸؛ مستدرک الوسائل، ج۱۵، ص۴۰۳.</ref> بنابراین، ایلا در [[کنیزان]] محقق نمی‌شود<ref>الموسوعة الفقهیة المیسرة، ج۶، ص۱۹۰.</ref>. دلیل این امر به نظر برخی [[آیه]] ۲۲۷ [[سوره بقره]] است که ایلا را در مورد زوجه دانسته است و بردگان زوجه فرد شمرده نمی‌شوند<ref>تحریر الأحکام، ج۴، ص۱۱۳.</ref>. علاوه بر این، [[راوی]] گوید: از امام رضا{{ع}} درباره مردی که کنیزش را ایلا کرده بود سؤال کردم؟ [[امام]]{{ع}} فرمود: نه، چگونه ایلا خواهد بود در حالی‌که برای [[کنیز]] طلاقی نیست<ref>قرب الإسناد، ص۳۶۳.</ref>. دائمی‌بودن [[عقد]] یکی دیگر از شرایط [[همسر]] است<ref>مسالک الأفهام، ج۱۰، ص۱۳۵؛ ریاض المسائل، ج۱۱، ص۲۱۷.</ref>. دلیل آن واژه {{متن قرآن|مِنْ نِسَائِهِمْ}} است که متبادر از آن [[همسران]] دائم‌اند و نیز بدان جهت که [[قرآن]] در ادامه در صورت عدم بازگشت ایلا کننده، از [[طلاق]] [[زنان]] سخن به میان آورده، حال آنکه در [[ازدواج موقّت]] طلاق وجود ندارد<ref>مسالک الأفهام، ج۱۰، ص۱۳۵؛ مفاتیح الشرایع، ج۲، ص۳۳.</ref>. برخی از [[فقیهان]] دائم‌بودن همسر را شرط ندانسته و بر آن‌اند که ایلا درباره همسران موقّت نیز محقّق می‌شود؛ زیرا واژه {{متن قرآن|نِسَائِهِمْ}} در آیه شامل همسران موقّت نیز می‌شود<ref>الروضة البهیة، ج۵، ص۲۸۹؛ مسالک الأفهام، ج۱۰، ص۱۳۵.</ref>. شرط دیگر زوجه آن است که شوهر با وی آمیزش کرده باشد<ref>مسالک الأفهام، ج۱۰، ص۱۳۴؛ جواهر الکلام، ج۳۳، ص۳۰۷.</ref>. به این شرط در روایتی از [[امام صادق]]{{ع}}<ref>الکافی، ج۶، ص۱۳۴.</ref> و [[حدیثی]] از [[امیرمؤمنان]]{{ع}} اشاره شده است<ref>الکافی، ج۴، ص۱۳۴.</ref>. | | == شرایط تحقق ایلا == |
| | برخی از این شروط به خود ایلاء باز می‌گردد و برخی دیگر به مُولی (ایلاء کننده) و شماری دیگر به مُولی منها (ایلاء شونده) و مستند پاره‌ای از آنها [[آیات قرآن]] است: |
| | #ایلاء کننده باید به [[خدا]] [[سوگند]] یاد کند. بعضی، از اتصال [[آیات]] سوگند: {{متن قرآن|وَلَا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَيْمَانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}}<ref>«(نام) خداوند را دستاویزی برای سوگندهای خویش قرار ندهید تا (با آن) از نکوکاری و پرهیزگاری و اصلاح میان مردم شانه خالی کنید و خداوند شنوایی داناست» سوره بقره، آیه ۲۲۴.</ref>، {{متن قرآن|لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ}}<ref>«خداوند شما را در سوگندهای بیهوده بازخواست نمی‌کند امّا از آنچه با دل آگاهی است ، بازخواست می‌کند و خداوند آمرزنده‌ای بردبار است» سوره بقره، آیه ۲۲۵.</ref> به [[آیه ایلاء]] {{متن قرآن|لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«کسانی که سوگند می‌خورند با همسران خود آمیزش نکنند ، باید چهار ماه انتظار کشند، پس اگر بازگشتند خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره بقره، آیه ۲۲۶.</ref> [[لزوم]] تحقق این شرط را نتیجه گرفته‌اند. <ref>ایضاح الفوائد، ج ۳، ص۴۲۲؛ الفقه الاسلامی، ج ۹، ص۷۰۷۸ ـ ۷۰۷۹؛ سلسله‌الینابیع، ج ۲۰، ص۴۹۲، «قواعد الاحکام».</ref> |
| | #زوج قصد اضرار (زیان رساندن) به زوجه داشته باشد. <ref>منهاج الصالحین، ج ۲، ص۳۱۷.</ref> برخی این شرط را از مفهوم [[آیه]] {{متن قرآن| فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}} استفاده کرده‌اند، با این بیان که [[مغفرت الهی]] در جایی است که گناهی محقق شده باشد و زوج آنگاه [[گناهکار]] است که قصد زیان رساندن به زوجه را داشته باشد؛<ref>احکام القرآن، ج ۱، ص۴۸۶؛ الفقه الاسلامی، ج ۹، ص۷۰۷۹.</ref> ولی برخی دیگر این شرط را نپذیرفته و گفته‌اند: آیه عام است و شامل زوجی که بدون قصد [[ضرر]] سوگند خورده باشد نیز می‌شود، افزون بر این که در صورت بازگشت از سوگند، [[کفاره]] بر ایلاءکننده [[واجب]] است چه قصد ضرر کرده باشد یا نکرده باشد. <ref> احکام القرآن، ج ۱، ص۴۸۶.</ref> |
| | #معدودی از [[فقها]] [[خشم]] زوج را به هنگام سوگند، در ایلاء شرط کرده‌اند؛ ولی بیشتر آنان به دلایلی از جمله عموم آیه ایلاء که حالت غیر [[غضب]] را نیز شامل است آن را نپذیرفته‌اند. <ref> الخلاف، ج ۴، ص۵۱۸؛ تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۷۰ ـ ۷۱؛ الفقه الاسلامی، ج ۹، ص۷۰۸۰.</ref> |
| | #برخی به استناد عموم آیه، ایلاء را تنها ویژه [[مسلمانان]] ندانسته و [[کافران]] [[ذمی]] را نیز مشمول آن می‌دانند؛<ref>المبسوط، ج ۵، ص۱۴۱؛ مسالک الافهام، ج ۱۰، ص۱۵۷؛ الفقه الاسلامی، ج ۹، ص۸۰۷۰. </ref> هرچند [[پیروان]] [[مذهب]] مالک با این استناد که [[کافر]] بخشوده نمی‌شود (ذیل [[آیه]] {{متن قرآن|لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«کسانی که سوگند می‌خورند با همسران خود آمیزش نکنند ، باید چهار ماه انتظار کشند، پس اگر بازگشتند خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره بقره، آیه ۲۲۶.</ref>) [[حکم]] ایلاء را درباره وی جاری نمی‌دانند. <ref>الفقه‌الاسلامی، ج ۹، ص۸۰۷۰. </ref> عموم [[آیه ایلاء]] برده را نیز شامل می‌شود،<ref> تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۷۱؛ مسالک الافهام، ج ۱۰، ص۱۳۲.</ref> چنان که برخی به استناد همین عموم، ایلاء زوج غایب را نیز معتبر می‌دانند. <ref>المبسوط، ج ۵، ص۱۳۷.</ref> |
| | #بیشتر [[فقها]] با این [[استدلال]] که آیه {{متن قرآن|وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}}<ref>«و اگر آهنگ طلاق کردند بی‌گمان خداوند شنوایی داناست» سوره بقره، آیه ۲۲۷.</ref> از طلاق سخن گفته و نیز با بهره جستن از تعبیر {{متن قرآن|نِسَائِهِمْ}} حکم ایلاء را به زوجه دائمی منحصر کرده و آن را شامل زوجه در [[عقد موقت]] و نیز [[ملک]] [[یمین]] نمی‌دانند؛<ref>تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۷۴؛ مسالک الافهام، ج ۱۰، ص۱۳۴ ـ ۱۳۵؛ کنزالعرفان، ج ۲، ص۲۹۳.</ref> ولی برخی به استناد عموم آیه و برداشت مفهومی عام از {{متن قرآن|نِسَائِهِمْ}} زوجه موقت و ملک یمین را نیز مشمول [[حکم]] ایلاء دانسته‌اند. <ref>کشف‌الرموز، ج ۲، ص۲۵۲ ـ ۲۵۳؛ مسالک‌الافهام، ج ۱۰، ص۱۳۴ ـ ۱۳۵؛ تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۷۱.</ref> |
| | #برخی یکی دیگر از شرایط ایلاء را آن می‌دانند که پیشتر با زوجه مباشرت شده باشد؛ زیرا بازگشت (فی‌ء) هنگامی تحقق می‌یابد که قبلاً آمیزش صورت گرفته باشد؛ ولی بسیاری با استناد به عموم آیه که از مطلق [[همسران]] یاد کرده این شرط را لازم ندانسته‌اند<ref>السرائر، ج ۲، ص۷۲۱؛ تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۷۱؛ الفقه الاسلامی، ج ۹، ص۷۰۸۰.</ref>.<ref>[[حسین علی‌پور|علی‌پور، حسین]]، [[ایلاء (مقاله)|مقاله «ایلاء»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ]]، ج۵، ص ۱۸۳ - ۱۸۵.</ref> |
|
| |
|
| سوگند و الفاظ ایلا نیز شرایطی دارند<ref>تحریر الأحکام، ج۴، ص۱۱۱.</ref>. سوگند در ایلا باید با [[نام خداوند]] یا اسمای مختص او باشد. اگر به غیر [[نام خدا]] همچون [[پیامبر]] یا امام یا [[کعبه]] یا دیگر امور [[مقدس]] سوگند یاد نماید ایلا محقق نمی‌شود<ref>شرائع الإسلام، ج۳، ص۶۴۸؛ تحریر الأحکام، ج۴، ص۱۱۱؛ قواعد الاحکام، ج۳، ص۱۷۸.</ref>؛ زیرا پیامبر{{صل}} از تحقق سوگند تنها با نام خداوند یاد کرده است<ref>مستدرک الوسائل، ج۱۶، ص۶۴؛ صحیح البخاری، ج۳، ص۱۶۲.</ref>. شرط دیگر آن است که الفاظ را بر زبان جاری کند، اگر تنها ایلا را در [[نیت]] داشته باشد و یا به طور عملی چند ماه با [[همسر]] آمیزش نکند، ایلا محقق نمی‌شود<ref>الروضة البهیة، ج۶، ص۱۷۰؛ تحریر الأحکام، ج۴، ص۱۱۱.</ref>. همچنین به نظر بسیاری از [[فقیهان]]، الفاظ ایلا باید صریح باشد، اما اگر [[صراحت]] در ایلا نداشته باشد، مانند اینکه بگوید: هیچ‌گاه سرم را با سر تو بر روی یک بالش نمی‌گذارم، ایلا محقق نمی‌شود<ref>کتاب الخلاف، ج۴، ص۵۱۵؛ مسالک الأفهام، ج۱۰، ص۱۲۷-۱۲۸.</ref>. برخی از فقیهان [[امامیه]] با استناد به روایت‌هایی از [[اهل بیت]]{{عم}} ایلا با الفاظ غیر صریح را نیز محقق دانسته‌اند<ref>مختلف الشیعة، ج۷، ص۴۵؛ تحریر الأحکام، ج۴، ص۱۱۲.</ref>. مورد ایلا [[سوگند]] بر ترک آمیزش یا ترک آمیزش در قُبُل است. در روایت‌های متعدد از جمله روایت‌های [[امام رضا]]{{ع}} بر آن تصریح شده است: برای هیچ‌کس جایز نیست که در ایلا بیش از چهار ماه آمیزش را ترک کند<ref>مستدرک الوسائل، ج۱۵، ص۳۶۳-۳۶۴.</ref>. همچنین اگر سوگند یاد نماید که از طریق دُبُر با همسر آمیزش نکند ایلا محقق نمی‌شود؛ زیرا با این سوگند به همسر [[احسان]] کرده است نه اینکه قصد اضرار داشته باشد<ref>إرشاد الأذهان، ج۲، ص۵۷؛ تحریر الأحکام، ج۴، ص۱۱۳.</ref>. مدت ایلا باید به طور مطلق یا تا ابد و یا تا زمانی بیش از چهارماه باشد یا این که ایلا مشروط به عملی گردد که آن عمل به طور طبیعی در کمتر از چهار ماه محقق نمی‌شود. بنابراین، اگر مدت ایلا تا چهار ماه یا کمتر از آن باشد یا مشروط به عملی گردد که در کمتر از چهار ماه واقع می‌گردد، ایلا محقق نخواهد شد<ref>قواعد الأحکام، ج۳، ص۱۷۵؛ کشف اللثام، ج۸، ص۲۷۵.</ref>. دلیل این امر [[آیه]] ۲۲۶ [[سوره بقره]] است که [[امتناع]] از آمیزش با [[زنان]] را در ایلا تا چهار ماه جایز شمرده است<ref>کشف اللثام، ج۸، ص۲۷۵؛ موسوعة الفقهیة المیسرة، ج۶، ص۱۷۸.</ref>. در روایت‌های نقل شده از [[امام رضا]]{{ع}} به این مدت چهار ماه اشاره شده است<ref>فقه الرضا{{ع}}، ص۴۸؛ وسائل الشیعة، ج۲۲، ص۳۴۸.</ref>. امام رضا{{ع}} می‌فرماید: مرد [[حق]] دارد تا چهار ماه بر [[سوگند]] خود باقی بماند<ref>فقه الرضا{{ع}}، ص۲۴۸؛ مستدرک الوسائل، ج۱۵، ص۴۰۳.</ref>. پس از گذشت چهار ماه مخیر است یا قسمش را بشکند یا همسرش را [[طلاق]] دهد و دلیل این امر علاوه بر [[آیه]] مذکور، روایت‌های متعدد نقل شده از [[اهل بیت]]{{عم}} است<ref>تحریر الأحکام، ج۴، ص۱۱۵؛ جواهر الکلام، ج۳۳، ص۳۱۲؛ موسوعة الفقه الإسلامی، ج۱۹، ص۳۴۸-۳۴۹.</ref>. در روایتی از امام رضا{{ع}} آمده است: اما شرطی که [[خداوند]] برای [[زنان]] در ایلا قرار داده است چهار ماه است. پس برای هیچ مردی جایز نیست که در ایلا بیش از چهار ماه آمیزش با [[همسر]] را ترک نماید و خداوند می‌داند که نهایت [[صبر]] زنان در ترک آمیزش چهار ماه است<ref>مستدرک الوسائل، ج۱۵، ص۳۶۳-۳۶۴؛ بحار الأنوار، ج۱۰۱، ص۱۹۲.</ref>. در [[نقلی]] دیگر از آن [[حضرت]] آمده است: اگر بعد از چهار ماه بازگشت و با همسرش آمیزش نمود پس وی همسر او خواهد بود<ref>فقه الرضا{{ع}}، ص۲۴۸.</ref>. این مطلب در احادیثی از [[امام باقر]]{{ع}} و [[امام صادق]]{{ع}} نیز آمده است<ref>الکافی، ج۶، ص۱۳۱؛ وسائل الشیعة، ج۲۲، ص۳۴۲.</ref>. در این که این چهار ماه از چه زمانی آغاز می‌شود، در میان [[فقیهان]] [[شیعه]] دو دیدگاه وجود دارد. دیدگاه مشهور که روایت‌هایی از امام رضا{{ع}} نیز آن را [[تأیید]] می‌کند آن است که مدت [[انتظار]] از [[زمان]] [[اعتراض]] [[زن]] و رفتن وی به نزد [[حاکم]] آغاز می‌شود، در این صورت حاکم به مرد چهار ماه مهلت می‌دهد پس از چهار ماه یا باید به [[زندگی]] بازگردد و یا زن را طلاق دهد<ref>مختلف الشیعة، ج۷، ص۴۵۲؛ جواهر الکلام، ج۳۳، ص۳۲۷-۳۲۹؛ تحریر الوسیلة، ج۲، ص۳۵۷.</ref>. برخی از فقیهان بر این دیدگاه ادعای [[اجماع]] کرده‌اند<ref>موسوعة الفقه الإسلامی، ج۱۹، ص۳۵۰.</ref>. در روایتی از امام رضا{{ع}} آمده است: [[صفوان]] از امام رضا{{ع}} در مورد ایلا در حضور من سؤال کرد [[امام]] در پاسخ فرمود: آنگاه که [[زن]] [[اعتراض]] خود را در نزد [[حاکم]] مطرح کند، حاکم او را توقیف می‌کند و او را چهار ماه بازداشت می‌نماید، سپس به او می‌گوید: یا همسرت را [[طلاق]] بده یا او را نگه‌دار<ref>قرب الإسناد، ص۳۶۲؛ وسائل الشیعة، ج۲۲، ص۳۴۸.</ref>. در روایتی دیگر از [[امام رضا]]{{ع}} آمده است: مدت ایلا چهار ماه است، بعد از آنکه زن و شوهر به حاکم مراجعه می‌کنند<ref>وسائل الشیعة، ج۲۲، ص۳۴۹؛ جامع أحادیث الشیعة، ج۲۲، ص۳۰۹.</ref>. در روایتی از [[امام صادق]]{{ع}} همین معنا مورد [[تأیید]] قرار گرفته است<ref>وسائل الشیعة، ج۲۲، ص۳۴۹.</ref>. در برابر این دیدگاه، برخی [[فقیهان]] دیگر گفته‌اند که چهار ماه [[انتظار]] از [[زمان]] ایلا آغاز می‌شود<ref>مختلف الشیعة، ج۷، ص۴۵۲؛ مسالک الأفهام، ج۱۰، ص۱۵۶.</ref>. دلیل اینان اطلاق [[آیه]] ذکر شده و [[احادیث]] است<ref>تهذیب الأحکام، ج۸، ص۳؛ وسائل الشیعة، ج۲۲، ص۳۵۱.</ref>. امام صادق{{ع}} می‌فرماید: هرگاه [[مرد]] [[سوگند]] یاد کند که با همسرش آمیزش نکند وی تا چهار ماه مهلت دارد که بر سوگندش باقی بماند<ref>مختلف الشیعة، ج۷، ص۴۵۲؛ جواهر الکلام، ج۳۳، ص۳۲۸.</ref>. قائلان به قول نخست به این [[دلایل]] پاسخ گفته‌اند که آیه و [[روایت‌ها]]، تنها بر اصل مهلت چهار ماه دلالت دارد و از این جهت اطلاق دارد و روایت‌های دسته اول از جمله احادیثی که از امام رضا{{ع}} در این‌باره نقل شده خاص است و اطلاق [[ادله]] مذکور را تقیید می‌زند<ref>موسوعة الفقه الإسلامی، ج۱۹، ص۳۵۱.</ref>. از دیگر [[احکام]] ایلا بازگشت به [[زندگی]] و شکستن سوگند است. مراد از بازگشت به زندگی آن است که زوج در صورت [[توانایی]] با همسرش از طریق قُبُل آمیزش نماید<ref>موسوعة الفقه الإسلامی، ج۱۹، ص۳۵۵.</ref>. در [[نقلی]] منسوب به امام رضا{{ع}} آمده است: «اگر به آمیزش با زن بازگردد آن زن همسرش خواهد بود»<ref>فقه الرضا{{ع}}، ص۲۴۸؛ مستدرک الوسائل، ج۱۵، ص۴۰۳.</ref> و نیز فرموده: نگه داشتن زن آن است که با وی آمیزش کند<ref>وسائل الشیعة، ج۲۲، ص۳۴۹.</ref>. پس از گذشت چهارماه در صورتی که [[زن]] [[صبر]] نماید و از شوهر مطالبه آمیزش نکند، بازنگشتن شوهر به [[زندگی]] و آمیزش نکردن با زن جایز است<ref>موسوعة الفقه الإسلامی، ج۱۹، ص۳۵۵.</ref>. اما در صورتی که زن از [[حق]] خود گذشت نکند، بر مرد [[واجب]] است در صورت عدم [[طلاق]]، به زن [[رجوع]] نماید و با او آمیزش کند<ref>موسوعة الفقه الإسلامی، ج۱۹، ص۳۵۵؛ جواهر الکلام، ج۳۳، ص۳۱۴.</ref>.
| |
|
| |
| آمیزش با [[همسر]] از سوی ایلا کننده دو صورت دارد. صورت اول آن است که وی قبل از پایان یافتن مهلت چهارماهه با همسر آمیزش کند، در این صورت چون وی [[سوگند]] خود را شکسته است، به [[اتفاق]] [[فقیهان]] [[امامیه]] باید [[کفاره]] شکستن سوگند را بدهد<ref>تحریر الأحکام، ج۴، ص۱۱۶؛ شرائع الإسلام، ج۳، ص۲۶۵.</ref>. دلیل آن [[آیه]] ۸۹ [[سوره مائده]]<ref>{{متن قرآن|لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا عَقَّدْتُمُ الْأَيْمَانَ فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ ذَلِكَ كَفَّارَةُ أَيْمَانِكُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ وَاحْفَظُوا أَيْمَانَكُمْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}} «خداوند شما را در سوگندهای بیهوده بازخواست نمی‌کند اما از سوگندهایی که آگاهانه خورده‌اید باز می‌پرسد بنابراین کفّاره (شکستن) آن، خوراک دادن به ده مستمند است از میانگین آنچه به خانواده خود می‌دهید یا (تهیّه) لباس آنان و یا آزاد کردن یک بنده؛ پس هر که (هیچ‌یک را) نیابد (کفاره آن) سه روز روزه است؛ این کفّاره سوگندهای شماست هرگاه سوگند خورید (و بشکنید)؛ حرمت سوگندهای خود را بدارید؛ خداوند این چنین آیات خود را برای شما روشن می‌گرداند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۸۹.</ref> است که شکستن قسم را به طور مطلق سبب ثبوت کفاره دانسته و کفاره این امر را [[اطعام]] ده [[مسکین]] یا پوشاندن آنان یا [[آزاد]] کردن برده دانسته و در صورت یافت نشدن هر یک از این موارد، بر این افراد سه [[روز]] [[روزه]] را [[واجب]] شمرده است<ref>موسوعة الفقه الإسلامی، ج۱۹، ص۳۶۱.</ref>. اما اگر شکستن [[سوگند]] پس از چهارماه واقع شود، باز هم به نظر مشهور [[فقیهان]] به دلیل عمومیت [[آیه]] ۸۹ [[سوره مائده]] [[کفاره]] واجب است<ref>مختلف الشیعة، ج۷، ص۴۵۳؛ موسوعة الفقه الإسلامی، ج۱۹، ص۳۶۲.</ref>. در برخی [[روایت‌ها]] به [[وجوب]] کفاره در صورت بازگشت پس از چهارماه تصریح شده است. از جمله در روایتی از [[امام رضا]]{{ع}} آمده است: «پس اگر ایلا کننده پس از چهارماه به [[زن]] مراجعه کند و با وی آمیزش کند، او [[همسر]] وی خواهد بود و باید کفاره شکستن سوگند را پرداخت کند»<ref>فقه الرضا{{ع}}، ص۲۴۸.</ref>. در روایتی از [[امام صادق]]{{ع}} نیز به [[لزوم]] پرداخت کفاره اشاره شده است<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۵۲۵.</ref>. اما برخی از فقیهان از جمله [[شیخ طوسی]]، در این صورت کفارۀ شکستن سوگند را واجب ندانسته‌اند<ref>المبسوط، طوسی، ج۵، ص۱۱۳؛ مختلف الشیعة، ج۷، ص۴۵۳.</ref>. البته پرداخت کفاره در این فرض در زمانی است که مدت سوگند پایان نیافته باشد؛ اما در صورتی که مدت سوگند پایان یافته باشد، مانند اینکه وی سوگند خورده تا پنج‌ماه با همسر آمیزش نکند و بعد از گذشت پنج‌ماه آمیزش کند، به [[اتفاق]] فقیهان کفاره واجب نخواهد بود؛ زیرا شکستن سوگند در این فرض محقق نگردیده است<ref>مسالک الأفهام، ج۱۰، ص۱۵۱؛ موسوعة الفقه الإسلامی، ج۱۹، ص۳۶۳.</ref>.
| |
|
| |
| در صورتی که پس از گذشت چهارماه ایلا کننده به [[زندگی]] و آمیزش با زن بازگشت نکند، بر وی واجب است زن را [[طلاق]] دهد<ref>مسالک الأفهام، ج۱۰، ص۱۴۱؛ موسوعة الفقه الإسلامی، ج۱۹، ص۳۶۵.</ref>. در [[نقلی]] منسوب به امام رضا{{ع}} آمده است: «اگر ایلا کننده از آمیزش با همسر پس از گذشت چهارماه [[امتناع]] کرد به او گفته می‌شود که باید زن را طلاق دهد»<ref>فقه الرضا{{ع}}، ص۲۴۸.</ref>. در [[حدیثی]] دیگر از آن [[حضرت]] آمده است: «هرگاه ایلا کننده را به نزد [[حاکم]] برند، حاکم او را چهارماه نگه می‌دارد و سپس به وی می‌گوید: یا باید همسرش را نگه دارد و یا باید او را [[طلاق]] دهد»<ref>قرب الإسناد، ص۳۶۲.</ref>. این [[حکم]] در روایت‌های منقول از دیگر [[امامان]]{{عم}} نیز ذکر شده است<ref>تهذیب الأحکام، ج۸، ص۵.</ref>. مراد از طلاقی که در [[روایت‌ها]] آمده، طلاق رجعی است نه بائن<ref>مسالک الأفهام، ج۱۰، ص۱۴۲؛ جواهر الکلام، ج۳۳، ص۳۱۴.</ref>؛ به این معنا که پس از طلاق تا زمانی که عده [[زن]] تمام نشده، ایلاکننده می‌تواند بدون [[عقد]] به زن [[رجوع]] کند و با او آمیزش نماید. به این حکم در روایتی از [[امام صادق]]{{ع}} تصریح شده است.<ref>الکافی، ج۶، ص۱۳۰.</ref> اما در مقابل، در دو [[روایت]] دیگر، این طلاق بائن دانسته شده است<ref>تهذیب الأحکام، ج۸، ص۴.</ref>، [[فقیهان]] [[امامیه]] با توجه به روایت‌های متعدد دیگر این روایت‌ها را شاذ دانسته و آنها را حمل بر موردی کرده‌اند که ایلا کنده خود طلاق بائن را [[اختیار]] نماید؛ زیرا وی بین [[انتخاب]] طلاق رجعی و طلاق بائن مخیّر است<ref>مسالک الأفهام، ج۱۰، ص۱۴۲.</ref>. یا مراد موردی است که [[حاکم]] به جهت [[مصلحت]] ایلاکننده را مجبور نماید که همسرش را به طلاق بائن طلاق دهد<ref>الاستبصار، ج۳، ص۲۵۶.</ref> یا ممکن است مراد از لفظ «بائن» در این روایت‌ها معنای لغوی آن باشد، یعنی میان زن و شوهر با طلاق جدایی انداخته می‌شود<ref>وسائل الشیعة، ج۲۲، ص۳۵۲.</ref>. در صورتی که ایلاکننده پس از گذشت چهارماه آمیزش با [[همسر]] یا طلاق وی را اختیار نکند، حاکم باید وی را مجبور به انتخاب یکی از این دو عمل نماید<ref>مسالک الأفهام، ج۱۰، ص۱۴۳؛ تحریر الوسیلة، ج۲، ص۳۵۸.</ref>. [[اجبار]] به انتخاب یکی از این دو عمل در روایت‌های متعدد منقول از [[امام رضا]]{{ع}}<ref>قرب الإسناد، ص۳۶۲.</ref> و امام صادق{{ع}} نیز آمده است<ref>وسائل الشیعة، ج۲۲، ص۳۴۹.</ref>. اگر ایلاکننده با حکم و اجبار حاکم نیز حاضر به انتخاب یکی از دو عمل نشود، حاکم او را [[محبوس]] می‌کند و از جهت آب و [[غذا]] بر او سخت می‌گیرد تا یکی از این دو عمل را انتخاب نماید<ref>شرائع الإسلام، ج۳، ص۶۴۴؛ جواهر الکلام، ج۳۳، ص۳۱۵.</ref>. در [[نقلی]] منسوب به [[امام رضا]]{{ع}} در این‌باره آمده است: «پس اگر ایلاکننده بعد از گذشت چهارماه از آمیزش با همسرش [[امتناع]] ورزد، به او گفته می‌شود که زنش را [[طلاق]] دهد. پس اگر پذیرفت که اشکالی نیست و اگر امتناع کرد [[محبوس]] می‌گردد و از جهت طعام و آب بر او سخت گرفته می‌شود تا طلاق دهد»<ref>فقه الرضا{{ع}}، ص۲۴۸.</ref>. به این [[حکم]] در روایتی از [[سیره]] [[امیر مؤمنان]]{{ع}} نیز اشاره شده است<ref>الکافی، ج۶، ص۱۳۳.</ref>. در [[حدیثی]] دیگر از سیره آن [[حضرت]] نقل شده است که آن حضرت پس از محبوس کردن ایلاکننده، به وی یک چهارم طعام یک فرد را می‌داد تا مجبور به طلاق گردد<ref>الکافی، ج۶، ص۱۳۳.</ref>. اما در روایت‌های دیگری از امام رضا{{ع}} و امیرالمؤمنان{{ع}} از [[کیفر]] شدیدتر در صورت امتناع سخن به میان آمده است<ref>فقه الرضا{{ع}}، ص۲۴۸.</ref>. [[فقیهان]] [[امامیه]] به این [[احادیث]] به جهت [[ضعف سند]] و [[مخالفت]] با [[اجماع]] عمل نکرده و این احادیث را مختصّ موردی دانسته‌اند که ایلاکننده از پذیرش [[حکم امام]] و [[حاکم]] که [[حکم الهی]] را بیان می‌کنند امتناع ورزد؛ چنانکه این علت در نقل منسوب به امام رضا{{ع}} نیز آمده است.<ref>[[سید جعفر رضوی|رضوی، سید جعفر]]، [[ایلا - رضوی (مقاله)|مقاله «ایلا»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام رضا ج۲]] ص ۷۰۷.</ref>
| |
|
| |
| ==مبارزه با ایلاء==
| |
| {{متن قرآن|لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«کسانی که سوگند می‌خورند با همسران خود آمیزش نکنند، باید چهار ماه انتظار کشند، پس اگر بازگشتند خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره بقره، آیه ۲۲۶.</ref>.
| |
|
| |
| {{متن قرآن|وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}}<ref>«و اگر آهنگ طلاق کردند بی‌گمان خداوند شنوایی داناست» سوره بقره، آیه ۲۲۷.</ref>.
| |
| [[محمد بن یونس بن فضل]] با اسناد از [[ابن عباس]] [[روایت]] می‌کند که در [[جاهلیت]]، ایلاء [یعنی جدا خوابیدن از [[زن]] به قید [[سوگند]]] یک تا دو سال و بیشتر بود و [[خدا]] آن را چهار ماه قرار داد و کمتر از چهار ماه ایلاء محسوب نمی‌شود.
| |
|
| |
| [[سعید بن مسیب]] گوید: ایلاء در جاهلیت [[شیوه]] [[آزردن]] و ضرر زدن به [[زنان]] بود، مردی زنش را [[دوست]] نداشت ضمناً نمی‌خواست که او [[همسر]] دیگری شود، سوگند می‌خورد که با وی هم‌بستر نشود و به حالت نه [[بیوه]] و نه شوهردار نگه می‌داشت و [[خدای تعالی]] مدت ایلاء را چهار ماه قرار داد تا نظر نهایی مرد نسبت به همسرش معلوم شود<ref>اسباب النزول، ترجمه ذکاوتی، ج۱، ص۴۴.</ref>.
| |
|
| |
| در [[تفسیر المیزان]] در مورد معنای [[آیات]] مورد بحث آمده که هر کس سوگند بخورد که دیگر به همسرش نزدیک نشود، [[حاکم]] چهار ماه [[صبر]] می‌کند، اگر برگشت و [[حق]] همسرش را ادا کرد؛ یعنی با او هم‌بستر شد و [[کفاره]] شکستن قسم خود را داد، مجازاتی در حق او نیست و اگر هم [[تصمیم]] گرفت طلاقش دهد، و طلاقش داد باز مجازاتی در حق او نیست؛ چون [[طلاق]] هم گریزگاه دیگری است از [[عقاب]] و خدا شنوای داناست<ref>المیزان، ج۲، ص۳۳۹.</ref>.
| |
|
| |
| از این مطالب روشن می‌شود که ایلاء یکی از سنت‌های [[عصر جاهلی]] بوده که زن بدون گرفتن طلاق از وجود شوهر [[محروم]] بود و [[اسلام]] با این [[سنت]] غلط [[مبارزه]] کرد و ایلاء به چهار ماه محدود کرد و بعد از این چهار ماه، مرد مجبور می‌شود که یا قسم خود را بشکند و یا زن را طلاق بدهد و هرگاه مرد هیچ یک از این دو راه را [[انتخاب]] نکند، در این جا [[حاکم شرع]] دخالت می‌کند و مرد را به [[زندان]] می‌اندازد و بر او سخت می‌گیرد که بعد از گذشتن چهار ماه مجبور شود یکی از این دو راه را انتخاب کند و [[زن]] را از حالت بلاتکلیفی در آورد.
| |
|
| |
| [[اسلام]] حتی برای کسی که چنین سوگندی می‌خورد برای شکستن قسم و [[سوگند]]، [[کفاره]] قرار داد تا کسی به این [[سنت]] [[عصر جاهلی]] برنگردد، پس اسلام این سنت را که در عصر جاهلی بوده تعدیل کرد بدون این که هیچ کسر شأنی برای زن ایجاد شود.<ref>[[سید صفیه میرحسینی|میرحسینی]] و [[ابراهیم فلاح|فلاح]]، [[شیوه‌های مبارزه پیامبر با فرهنگ جاهلی (کتاب)|شیوه‌های مبارزه پیامبر با فرهنگ جاهلی]]، ص ۱۲۸.</ref>
| |
| == جستارهای وابسته == | | == جستارهای وابسته == |
|
| |
|
| == منابع == | | == منابع == |
| {{منابع}} | | {{منابع}} |
| # [[پرونده: 1100515.jpg|22px]] [[سید جعفر رضوی|رضوی، سید جعفر]]، [[ایلا - رضوی (مقاله)|مقاله «ایلا»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۲ (کتاب)|'''دانشنامه امام رضا ج۲''']] | | # [[پرونده: 000056.jpg|22px]] [[حسین علی‌پور|علی‌پور، حسین]]، [[ایلاء (مقاله)|مقاله «ایلاء»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|'''دائرة المعارف قرآن کریم ج۵''']] |
| {{پایان منابع}} | | {{پایان منابع}} |
|
| |
|
اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
مقدمه
واژه ایلاء از ریشه «ا ـ ل ـ ی» به معنای سوگند یاد کردن به طور مطلق [۱] یا سوگندی است که اقتضای مسامحه و کوتاهی درباره کار مورد سوگند داشته باشد [۲] و در اصطلاح فقه سوگند زوج بر ترک آمیزش با همسر دائمی است که با وی مباشرت کرده باشد، به طور مطلق یا مقید به زمانی بیش از ۴ ماه. [۳] پیشینه ایلاء به عصر جاهلیت باز می‌گردد که زوج برای زیان رساندن به همسر خود، بر ترک آمیزش با وی تا مدتی سوگند یاد می‌کرد و با این کار او را هم از حق استمتاع با خود و هم از حق ازدواج با دیگری محروم می‌کرد و گاه پس از پایان مدت باز سوگند را تکرار می‌کرد. [۴] این سنت ناپسند جاهلی مدتی پس از اسلام نیز ادامه داشت؛ لیکن در سال ۴ هجری با نزول آیات ﴿لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۵]، ﴿وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾[۶] برداشته شد و برای حمایت از حقوق زوجه، احکام ایلاء تشریع گردید.
برخی مفسران در شأن نزول آیات ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَأُسَرِّحْكُنَّ سَرَاحًا جَمِيلًا﴾[۷]، ﴿وَإِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنْكُنَّ أَجْرًا عَظِيمًا﴾[۸] گفته‌اند که پیامبر اکرم(ص) در پی درخواست نفقه و وسایل زندگی از سوی برخی از همسران خود، بر ترک مباشرت یک ماهه با آنان سوگند یاد کرد؛[۹] ولی بر فرض صحت این ماجرا، با توجه به نبودن شرایط ایلای اصطلاحی در این مورد نمی‌توان آن را مصداق ایلاء دانست.[۱۰]
شرایط تحقق ایلا
برخی از این شروط به خود ایلاء باز می‌گردد و برخی دیگر به مُولی (ایلاء کننده) و شماری دیگر به مُولی منها (ایلاء شونده) و مستند پاره‌ای از آنها آیات قرآن است:
- ایلاء کننده باید به خدا سوگند یاد کند. بعضی، از اتصال آیات سوگند: ﴿وَلَا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَيْمَانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾[۱۱]، ﴿لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾[۱۲] به آیه ایلاء ﴿لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۱۳] لزوم تحقق این شرط را نتیجه گرفته‌اند. [۱۴]
- زوج قصد اضرار (زیان رساندن) به زوجه داشته باشد. [۱۵] برخی این شرط را از مفهوم آیه ﴿ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ استفاده کرده‌اند، با این بیان که مغفرت الهی در جایی است که گناهی محقق شده باشد و زوج آنگاه گناهکار است که قصد زیان رساندن به زوجه را داشته باشد؛[۱۶] ولی برخی دیگر این شرط را نپذیرفته و گفته‌اند: آیه عام است و شامل زوجی که بدون قصد ضرر سوگند خورده باشد نیز می‌شود، افزون بر این که در صورت بازگشت از سوگند، کفاره بر ایلاءکننده واجب است چه قصد ضرر کرده باشد یا نکرده باشد. [۱۷]
- معدودی از فقها خشم زوج را به هنگام سوگند، در ایلاء شرط کرده‌اند؛ ولی بیشتر آنان به دلایلی از جمله عموم آیه ایلاء که حالت غیر غضب را نیز شامل است آن را نپذیرفته‌اند. [۱۸]
- برخی به استناد عموم آیه، ایلاء را تنها ویژه مسلمانان ندانسته و کافران ذمی را نیز مشمول آن می‌دانند؛[۱۹] هرچند پیروان مذهب مالک با این استناد که کافر بخشوده نمی‌شود (ذیل آیه ﴿لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۲۰]) حکم ایلاء را درباره وی جاری نمی‌دانند. [۲۱] عموم آیه ایلاء برده را نیز شامل می‌شود،[۲۲] چنان که برخی به استناد همین عموم، ایلاء زوج غایب را نیز معتبر می‌دانند. [۲۳]
- بیشتر فقها با این استدلال که آیه ﴿وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾[۲۴] از طلاق سخن گفته و نیز با بهره جستن از تعبیر ﴿نِسَائِهِمْ﴾ حکم ایلاء را به زوجه دائمی منحصر کرده و آن را شامل زوجه در عقد موقت و نیز ملک یمین نمی‌دانند؛[۲۵] ولی برخی به استناد عموم آیه و برداشت مفهومی عام از ﴿نِسَائِهِمْ﴾ زوجه موقت و ملک یمین را نیز مشمول حکم ایلاء دانسته‌اند. [۲۶]
- برخی یکی دیگر از شرایط ایلاء را آن می‌دانند که پیشتر با زوجه مباشرت شده باشد؛ زیرا بازگشت (فی‌ء) هنگامی تحقق می‌یابد که قبلاً آمیزش صورت گرفته باشد؛ ولی بسیاری با استناد به عموم آیه که از مطلق همسران یاد کرده این شرط را لازم ندانسته‌اند[۲۷].[۲۸]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ ترتیب العین، ص۵۱ ـ ۵۲، «الی»؛ مجمع البحرین، ج ۱، ص۹۵، «الو».
- ↑ مفردات، ص۸۴، «الی».
- ↑ تفسیر قرطبی، ج۳، ص۶۹ - ۷۰؛ التعریفات، ص۵۹؛ جواهرالکلام، ج ۳۳، ص۲۹۷.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۶، ص۸۵؛ تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۶۸؛ الفقه الاسلامی، ج ۹، ص۷۰۶۹.
- ↑ «کسانی که سوگند می‌خورند با همسران خود آمیزش نکنند ، باید چهار ماه انتظار کشند، پس اگر بازگشتند خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره بقره، آیه ۲۲۶.
- ↑ «و اگر آهنگ طلاق کردند بی‌گمان خداوند شنوایی داناست» سوره بقره، آیه ۲۲۷.
- ↑ «ای پیامبر! به همسرانت بگو: اگر خواستار زندگی این جهان و آرایه‌های آن هستید بیایید شما را برخوردار سازم و با شیوه‌ای نیکو رهایتان کنم» سوره احزاب، آیه ۲۸.
- ↑ «و اگر خدا و پیامبرش و سرای واپسین را می‌خواهید، بی‌گمان خداوند برای نیکوکاران شما پاداشی سترگ آماده کرده است» سوره احزاب، آیه ۲۹.
- ↑ مجمع البیان، ج ۸، ص۵۵۴؛ تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۶۸؛ الدرالمنثور، ج ۶، ص۵۹۶.
- ↑ علی‌پور، حسین، مقاله «ایلاء»، دائرة المعارف قرآن کریم ، ج۵، ص ۱۸۲ - ۱۸۳.
- ↑ «(نام) خداوند را دستاویزی برای سوگندهای خویش قرار ندهید تا (با آن) از نکوکاری و پرهیزگاری و اصلاح میان مردم شانه خالی کنید و خداوند شنوایی داناست» سوره بقره، آیه ۲۲۴.
- ↑ «خداوند شما را در سوگندهای بیهوده بازخواست نمی‌کند امّا از آنچه با دل آگاهی است ، بازخواست می‌کند و خداوند آمرزنده‌ای بردبار است» سوره بقره، آیه ۲۲۵.
- ↑ «کسانی که سوگند می‌خورند با همسران خود آمیزش نکنند ، باید چهار ماه انتظار کشند، پس اگر بازگشتند خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره بقره، آیه ۲۲۶.
- ↑ ایضاح الفوائد، ج ۳، ص۴۲۲؛ الفقه الاسلامی، ج ۹، ص۷۰۷۸ ـ ۷۰۷۹؛ سلسله‌الینابیع، ج ۲۰، ص۴۹۲، «قواعد الاحکام».
- ↑ منهاج الصالحین، ج ۲، ص۳۱۷.
- ↑ احکام القرآن، ج ۱، ص۴۸۶؛ الفقه الاسلامی، ج ۹، ص۷۰۷۹.
- ↑ احکام القرآن، ج ۱، ص۴۸۶.
- ↑ الخلاف، ج ۴، ص۵۱۸؛ تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۷۰ ـ ۷۱؛ الفقه الاسلامی، ج ۹، ص۷۰۸۰.
- ↑ المبسوط، ج ۵، ص۱۴۱؛ مسالک الافهام، ج ۱۰، ص۱۵۷؛ الفقه الاسلامی، ج ۹، ص۸۰۷۰.
- ↑ «کسانی که سوگند می‌خورند با همسران خود آمیزش نکنند ، باید چهار ماه انتظار کشند، پس اگر بازگشتند خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره بقره، آیه ۲۲۶.
- ↑ الفقه‌الاسلامی، ج ۹، ص۸۰۷۰.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۷۱؛ مسالک الافهام، ج ۱۰، ص۱۳۲.
- ↑ المبسوط، ج ۵، ص۱۳۷.
- ↑ «و اگر آهنگ طلاق کردند بی‌گمان خداوند شنوایی داناست» سوره بقره، آیه ۲۲۷.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۷۴؛ مسالک الافهام، ج ۱۰، ص۱۳۴ ـ ۱۳۵؛ کنزالعرفان، ج ۲، ص۲۹۳.
- ↑ کشف‌الرموز، ج ۲، ص۲۵۲ ـ ۲۵۳؛ مسالک‌الافهام، ج ۱۰، ص۱۳۴ ـ ۱۳۵؛ تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۷۱.
- ↑ السرائر، ج ۲، ص۷۲۱؛ تفسیر قرطبی، ج ۳، ص۷۱؛ الفقه الاسلامی، ج ۹، ص۷۰۸۰.
- ↑ علی‌پور، حسین، مقاله «ایلاء»، دائرة المعارف قرآن کریم ، ج۵، ص ۱۸۳ - ۱۸۵.
