سمیع (اسم الهی)

این مدخل زیرشاخهٔ بحث صفات الهی است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

سمیع بر وزن فعیل، از ریشه «س - م - ع»، به معنای سامع بوده و معنای سمع شنیدن است. سمیع از اسمای حسنای الهی و با توجه به داشتن وزن فعیل (از اوزان مبالغه)، به معنای کسی است که شنوایی‌اش بر همه چیز احاطه دارد .

سمیع ۴۵ بار در قرآن کریم به کار رفته است: ۳۲ بار همراه اسم «علیم» ﴿وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾، ﴿فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ مَا آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا هُمْ فِي شِقَاقٍ فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللَّهُ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾، ﴿وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾، ﴿فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَمَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾، ﴿لَا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ وَكَانَ اللَّهُ سَمِيعًا عَلِيمًا﴾، ﴿وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًا وَعَدْلًا لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾، ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾، ﴿وَكَأَيِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لَا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ يَرْزُقُهَا وَإِيَّاكُمْ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾۱۰ بار با اسم «بصیر» ﴿سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾، ﴿وَاللَّهُ يَقْضِي بِالْحَقِّ وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لَا يَقْضُونَ بِشَيْءٍ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾، ﴿ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ﴾، ﴿فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَمِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجًا يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾، ﴿قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا وَتَشْتَكِي إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ يَسْمَعُ تَحَاوُرَكُمَا إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ﴾، یک بار با اسم «قریب» ﴿قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّمَا أَضِلُّ عَلَى نَفْسِي وَإِنِ اهْتَدَيْتُ فَبِمَا يُوحِي إِلَيَّ رَبِّي إِنَّهُ سَمِيعٌ قَرِيبٌ﴾ و دو بار به صورت ترکیب اضافى «سَمِیعُ الدُّعَاء» ﴿هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ﴾، ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعَاءِ﴾

ماده «س - م - ع» در باره خدای متعالی به جز هیئت سمیع ۹ بار به صورت‌های دیگر نیز به کار رفته است: ۵ بار به صورت فعل ثلاثی مجرد ﴿لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقِيرٌ وَنَحْنُ أَغْنِيَاءُ سَنَكْتُبُ مَا قَالُوا وَقَتْلَهُمُ الْأَنْبِيَاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَنَقُولُ ذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ﴾، ﴿قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا وَتَشْتَكِي إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ يَسْمَعُ تَحَاوُرَكُمَا إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ﴾، ﴿قَالَ لَا تَخَافَا إِنَّنِي مَعَكُمَا أَسْمَعُ وَأَرَى﴾، ﴿أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُمْ بَلَى وَرُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ﴾، دو بار به صورت فعل ثلاثى مزید از باب افعال ﴿وَلَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِيهِمْ خَيْرًا لَأَسْمَعَهُمْ وَلَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ﴾، ﴿وَمَا يَسْتَوِي الْأَحْيَاءُ وَلَا الْأَمْوَاتُ إِنَّ اللَّهَ يُسْمِعُ مَنْ يَشَاءُ وَمَا أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِي الْقُبُورِ﴾، یک بار به صورت اسم فاعل از باب استفعال ﴿قَالَ كَلَّا فَاذْهَبَا بِآيَاتِنَا إِنَّا مَعَكُمْ مُسْتَمِعُونَ﴾ و یک بار به صورت صیغه تعجب ﴿قُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثُوا لَهُ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَبْصِرْ بِهِ وَأَسْمِعْ مَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا يُشْرِكُ فِي حُكْمِهِ أَحَدًا﴾.

استعمال ماده «س - م - ع» در قالب بابِ افعال: ﴿وَلَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِيهِمْ خَيْرًا لَأَسْمَعَهُمْ وَلَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ﴾ به معنای بخشیدن نیروی شنوایی و مقصود از آن شنواندن به قلب است. لفظ «استماع» نیز به معنای طلب شنیدن با میل و رغبت است و از همین رو کاربرد آن در باره خدای متعالی جایز نیست و بر این اساس «مستمع» در ﴿قَالَ كَلَّا فَاذْهَبَا بِآيَاتِنَا إِنَّا مَعَكُمْ مُسْتَمِعُونَ﴾ به معنای سامع تأویل می‌گردد و علت استفاده از این وزن، مبالغه و شدّت تعظیم است؛ ولی برخی جمله را استعاره تمثیلی و غرض از آن را مبالغه در وعده اعانت و کمک دانسته، و تأویل آن را به سامع نپذیرفته‌اند. برخی دیگر آن را کنایه از حضور و کمال عنایت خداوند دانسته‌اند به آنچه میان موسی و هارون و فرعون رخ داد.

استعمال صیغه تعجب از ماده «س - م - ع» در ﴿قُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا لَبِثُوا لَهُ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَبْصِرْ بِهِ وَأَسْمِعْ مَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا يُشْرِكُ فِي حُكْمِهِ أَحَدًا﴾ برای افاده کمال سمع در خداوند متعالی و مقصود از آن تعظیم در مورد اوست، زیرا او لطیف‌ترین و کوچک‌ترین چیزها و همچنین ظواهر و بواطن را ادراک میکند.

برخی به این نکته توجه داده‌اند که کاربرد صیغه‌های مبالغه درباره خداوند متعالی حقیقی نیست؛ زیرا اوصاف خداوند به لحاظ نفس الامر در نهایت کمال بوده و نیازی به ادّعای متکلم نیست، از این رو استفاده از صیغه‌های مبالغه به اعتبار کثرت متعلق این اوصاف است.

واژه «سمیع» به معنای اجابت کننده و پذیرنده نیز به کار رفته است، چنان که برخی مفسران آیه ﴿ً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ﴾ را بر این معنا حمل کرده‌اند. فعل ماضی در آیه ﴿قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا وَتَشْتَكِي إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ يَسْمَعُ تَحَاوُرَكُمَا إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ﴾ نیز به عقیده برخی به معنای اجابت و قبول است. البته به گفته برخی این واژه در همه موارد به معنای شنواست و خصوصیت اجابت از قراین خارجی فهمیده مى‌شود.

بررسی همه آیاتی که با این اسم پایان پذیرفته‌اند نشان مى‌دهد که مضمون‌های این آیات درباره پاداش ﴿ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾.، وعده نصرت ﴿فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ مَا آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا هُمْ فِي شِقَاقٍ فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللَّهُ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾.، تحریض ﴿وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾.، کیفر ﴿ذَلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرًا نِعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾.، توبیخ ﴿مَنْ كَانَ يُرِيدُ ثَوَابَ الدُّنْيَا فَعِنْدَ اللَّهِ ثَوَابُ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَكَانَ اللَّهُ سَمِيعًا بَصِيرًا﴾.؛ ﴿قُلْ أَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَلَا نَفْعًا وَاللَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾.، تهدید ﴿لَا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ وَكَانَ اللَّهُ سَمِيعًا عَلِيمًا﴾.؛ ﴿ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾. یا تحذیرند. ﴿وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾.

در همه مواردى که این اسم ترجیع‌بند آیات است، باید متعلَّق سمیع را مناسب سیاق جمله پیشین تفسیر کرد و حتى گاه چند نظر در بیان متعلّق آن گفته شده است. با توجه به این نکته، اسم «سمیع» در پایان برخى آیات، با جملات پیشین در ارتباط است: در برخى موارد به منزله تعلیل: ﴿ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾.، ﴿وَلَا يَحْزُنْكَ قَوْلُهُمْ إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾.، ﴿ِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾.، ﴿سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾.، ﴿قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّمَا أَضِلُّ عَلَى نَفْسِي وَإِنِ اهْتَدَيْتُ فَبِمَا يُوحِي إِلَيَّ رَبِّي إِنَّهُ سَمِيعٌ قَرِيبٌ﴾.، در برخى موارد به منزله نتیجه (براى نمونه: ﴿وَلَهُ مَا سَكَنَ فِي اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾.، در برخى موارد تأکید مضمون جمله قبلى ﴿ا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ وَكَانَ اللَّهُ سَمِيعًا عَلِيمًا﴾. و در برخى موارد تقریر جمله پیشین است ﴿وَاللَّهُ يَقْضِي بِالْحَقِّ وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لَا يَقْضُونَ بِشَيْءٍ إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾.

گفتنى است که همراهى اسم سمیع با «بصیر» کنایه از عمومیت علم خداى متعالى به اشیاء بر حسب متعارف در معلومات است که خارج از شنیدنى‌ها و دیدنى‌ها نیست و در مواردى که با «علیم» همراه شده، افزون بر نکته فوق، متعلق سمیع در این مورد اقوال و متعلق علیم نیات و ضمایر است، چنان‌که در موردى که با اسم «قریب» مقارن شده، متعلق آن اقوال و متعلق قریب ضمایر است.

کاربرد اسم سمیع به معناى شنوا در باره خداوند متعالى از ضروریات دین است که از قرآن، سنت متواتر و اجماع امت استفاده مى‌شود.

افزون بر آن به دو قیاس نیز استناد شده است:

1. خداوند زنده است و هر زنده‌اى مى‌تواند به سمع و بصر متصف شود، پس درست است که خداوند نیز به سمع و بصر متصف شود.
2. اگر خداوند متعالى سمیع و بصیر نباشد باید به ضد آن دو متصف باشد؛ و تالى باطل است، پس مقدم نیز باطل است؛ زیرا ضد سمیع درباره خداوند متعالى نقص به شمار مى‌آید و نقص در خداوند محال است.

به اعتقاد برخى، استدلال یادشده بى‌اشکال نیست: اشکال قیاس نخست اعم بودن آن از مدعاست؛ زیرا بسیارى از موجودات زنده مانند عقرب‌ها، کرم‌ها و بسیارى از حشرات با وجود حیات، از نعمت سمع یا بصر محروم‌اند. اشکال قیاس دوم نیز این است که عدم اتصاف به وصفى به معناى اتصاف به ضدّ آن نیست، بلکه هر چیزى که به وصفى متصف نگردد به عدم آن متصف است و اگر عدم سمع و بصر در خداوند نقص باشد، باید عدم بوییدن، چشیدن و لمس کردن نیز نقص به شمار آید.

سمیع از اسما و صفات ثبوتى، ذاتى و ازلى خداست. در موارد متعدّدى این اسم در قالب حصر بیان شده است: ﴿هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾ برخى در توضیح این نکته گفته‌اند که اختصاص اسماى حسنا به خداوند به این معناست که اتصاف خداوند به آن صفات، ذاتى است و غیر او به تملیک و اراده او آن را دارا مى‌گردد.

برخى ضمن تأکید بر ذاتى بودن این صفت گفته‌اند که مى‌توان علم، سمع و بصر را پس از تحقّق فعل خداوند متعالى، صفت فعل نیز دانست. برخى دیگر با توجه به این نکته مدعى شده‌اند که از صفت ازلى سمع خداوند به «سمیع» و از صفت فعلى سمع او که پس از وجود مسموعات تحقق مى‌یابد به «سامع» یاد مى‌شود. گفتنى است که با توجه به آیه ﴿قَالَ رَبِّي يَعْلَمُ الْقَوْلَ فِي السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ متعلق این اسم تنها شنیدنى‌هاى آشکار نبوده، بلکه شامل شنیدنى‌هاى نهان نیز هست. این ادعا با آیه ۸۰ سوره زخرف / ۴۳ نیز تأیید مى‌گردد. در تفسیر سمیع و اینکه آیا سمع به علم باز مى‌گردد یا وصفى مستقل از علم است، اختلاف نظر و در این زمینه حداقل سه نظریه وجود دارد:

1. سمع همچون بصر به مطلق علم باز مى‌گردد، بنابراین سمع یعنى علم به مسموعات و بصر یعنى علم به مُبْصَرات. صاحبان این نظریه خود دو دسته‌اند: برخى اگرچه سمع و بصر را به علم باز مى‌گردانند، آن دو را زاید بر ذات مى‌دانند؛ اما برخى دیگر این‌دو را عین ذات مى‌دانند. برخى در بیان چرایى استفاده از این دو صفت در کلام الهى با التزام به ارجاع آن‌دو به علم گفته‌اند: چون سمع و بصر لطیف‌ترینِ حواس و متناسب‌ترینِ آنها با عقل‌اند از علم به آن‌دو یاد شده است.
2. سمع صفتى مغایر با علم است. به نظر این گروه، سمع نوعى ادراک حسى است. برخى از صاحبان این نظریه به جسمانى بودن این حس معتقدند که خداى متعالى از آن منزه است و برخى دیگر با توجه به منزّه بودن خداوند متعالى از قصور و نیاز به ابزار و آلات، حصول این ادراک را در مورد خداوند متعالى - بر خلاف انسان - بى‌نیاز از ابزار دانسته‌اند. در حالى که احساس خود قصور در مدرِک و مدرَک است و چون خداوند متعالى واقعیتى است مطلق که هیچ حدّ و نهایتى ندارد، هر صفت کمالى که براى او ثابت مى‌شود، از هر گونه محدودیتى پیراسته است، از این رو در برخى روایات پس از نفى محدودیت‌ها از خداوند متعالى در پاسخ به پرسش از چگونگى اتصاف خداوند به سمیع و بصیر، بر این نکته تأکید شده است که خداوند مى‌شنود؛ نه به وسیله عضو شنوایى و نه مانند شنیدن شنوندگان.
3. سمع از نظر مفهومى مغایر با علم و علمى مخصوص و زاید بر مطلق علم است. بر اساس این نظر، سمع همان آگاهى خدا به حقایق از راه شهود است. به اعتقاد این گروه، سمع از کمالات مطلق وجود، بدون اثبات تجسّم، تغیّر و انفعال در معروضش است. طبق این اندیشه، فرض ارجاع علم به سمع و بصر بهتر از ارجاع این‌دو به علم است. برخى نیز گفته‌اند: بهتر است بگوییم چون وصف کردن خداوند متعالى به سمع و بصر در نقل آمده است به آن ایمان داشته و معتقدیم که این دو با آلات و ابزار نیست و اعتراف مى‌کنیم که بر حقیقت این دو واقف نیستیم؛ زیرا آنچه در این باب آورده‌اند بى‌فایده است. شناخت خداوند به اسم سمیع موجب توحید عبادى، پرهیزگارى نسبت به او، دوام مراقبت، محاسبه دقیق نفس و لب بستن از سخنان شنیع مى‌گردد و به گفته برخى، بنده با شناخت خدا به اسم سمیع باید بداند که خداوند سمع را در وى نیافریده، مگر براى اینکه کلام خدا را در کتابش بشنود و به راه خدا هدایت یابد.

منابع

1. موسوی زنجانی، سید مجتبی، مقاله «سمیع»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۵