باسط (اسم الهی)

مقدمه

«باسط»، اسم فاعل از ماده «بسط»، لغت‌شناسان «بسط» را به معنای نشر و گستراندن دانسته‌اند که در برابر آن «قبض» به کار می‌رود^[۱]. «باسط» به عنوان یکی از نام‌های نیکوی خداوند در ادعیه و روایات، به‌ویژه در حدیث معروف اسماء حسنی، که نود و نه نام خدا برشمرده شده آمده است. در قرآن کریم، خداوند با نام «باسط» خوانده نشده، بلکه مفهوم آن دوازده بار به گونه فعل (یَبسُطُ، بَسَطَ) به خداوند نسبت داده شده است. در ده مورد بسط و گسترش درباره رزق است و یکبار درباره ابرها و یک‌بار نیز به گونه مطلق به خداوند نسبت داده شده است. در آیات بسط رزق در برابر بسط، ماده «قدر» به معنای تنگگرفتن آمده است: ﴿اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ﴾^[۲] و در آیه ﴿مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً وَاللَّهُ يَقْبِضُ وَيَبْسُطُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾^[۳] در برابر بسط، ماده «قبض» قرار گرفته است. در سخنان معصومان نیز نام «باسط» همواره با نام «قابض» همراه می‌شود از این روی ابراهیم کفعمی، نام «باسط» را از جمله نام‌های الهی دانسته که توجه بدانها به صورت منفرد و جدا، شبهه‌برانگیز است و باید همراه با تام همنشین آن مورد توجه قرار گیرد^[۴].

در آیات دهگانه بسط رزق، خداوند به صفات خبیر (آگاه)، بصیر (بینا)، علیم (دانا) و خیرالرازقین (بهترین روزی‌دهندگان) متصف شده است. در دو آیه ﴿أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾^[۵] و ﴿أَوَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾^[۶]، بسط و تقدیر روزی، از نشانه‌های خداوند برای مؤمنان شمرده شده است. در آیه ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا وَأَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ كُلَّمَا أَوْقَدُوا نَارًا لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ﴾^[۷]، خداوند دو دست خویش را «مبسوطة» (گسترده، گشاده) شمرده است. «بسط ید»، به همان معنای گشاده‌دستی و توانایی گسترده است. تعبیر «بسط ید» در آیات ﴿لَئِنْ بَسَطْتَ إِلَيَّ يَدَكَ لِتَقْتُلَنِي مَا أَنَا بِبَاسِطٍ يَدِيَ إِلَيْكَ لِأَقْتُلَكَ إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَالَمِينَ﴾^[۸]، ﴿وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا﴾^[۹] نیز به کار رفته است. ابنعربی بسط را در مورد خداوند به معانی متعددی گسترش می‌دهد، وی بسط را به معنای خنده و فرح و رحمت و قبض را در برابر آن، به معنای حزن و عذاب و سخط می‌داند. به بیان وی، هر قبضی در پی بسطی روی می‌دهد؛ ولی ممکن است بسط در پی قبض روی دهد و یا بدون آنکه قبضی روی دهد، بسط فراگیر شود و بسط بدون قبض همانا سبقت رحمت الهی بر غضب او است ^[۱۰]^[۱۱]

منابع

سلطانی، محمد، مقاله «باسط»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس

↑ لسان العرب، ج۷، ص۲۵۸.
↑ «خداوند روزی را برای هر که بخواهد فراخ می‌دارد یا تنگ می‌گرداند» سوره رعد، آیه ۲۶.
↑ «کیست که به خداوند وامی نیکو دهد تا خداوند آن را برای وی چندین برابر گرداند؟ و خداوند (روزی را) تنگ و فراخ می‌سازد و به سوی او بازگردانده می‌شوید» سوره بقره، آیه ۲۴۵.
↑ المقام الأسنی، ص۱۱.
↑ «و آیا ندیده‌اند که خداوند برای هر که بخواهد روزی را فراخ یا تنگ می‌دارد؛ بی‌گمان در این، نشانه‌هایی است برای گروهی که ایمان دارند» سوره روم، آیه ۳۷.
↑ «آیا ندانسته‌اند که خداوند برای هر کس که بخواهد روزی را فراخ یا تنگ می‌دارد، بی‌گمان در این نشانه‌هایی است برای گروهی که ایمان دارند» سوره زمر، آیه ۵۲.
↑ «و یهودیان گفتند که دست خداوند بسته است، دستشان بسته باد و بر آنچه گفته‌اند لعنت بر ایشان باد بلکه دست‌های او باز است و هرگونه بخواهد می‌بخشد و بی‌گمان آنچه به سوی تو از سوی پروردگارت فرو فرستاده شده است بر سرکشی و کفر بسیاری از آنان می‌افزاید؛ و میان آنان تا رستخیز دشمنی و کینه‌جویی افکندیم؛ هر بار که آتشی را برای جنگ بر افروختند خداوند آن را خاموش گردانید؛ و در زمین به تباهی می‌کوشند و خداوند تبهکاران را دوست نمی‌دارد» سوره مائده، آیه ۶۴.
↑ «اگر به سوی من دست دراز کنی تا مرا بکشی، من به سوی تو دست دراز نمی‌کنم تا تو را بکشم؛ که من از خداوند، پروردگار جهانیان می‌هراسم» سوره مائده، آیه ۲۸.
↑ «و (هنگام بخشش) نه دست خود را فرو بند و نه یکسره بگشای که نکوهیده دریغ خورده فرو مانی» سوره اسراء، آیه ۲۹.
↑ الفتوحات، ج۴، ص۲۲۴.
↑ سلطانی، محمد، مقاله «باسط»، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص ۳۵۴.

[1] لسان العرب، ج۷، ص۲۵۸.

[2] «خداوند روزی را برای هر که بخواهد فراخ می‌دارد یا تنگ می‌گرداند» سوره رعد، آیه ۲۶.

[3] «کیست که به خداوند وامی نیکو دهد تا خداوند آن را برای وی چندین برابر گرداند؟ و خداوند (روزی را) تنگ و فراخ می‌سازد و به سوی او بازگردانده می‌شوید» سوره بقره، آیه ۲۴۵.

[4] المقام الأسنی، ص۱۱.

[5] «و آیا ندیده‌اند که خداوند برای هر که بخواهد روزی را فراخ یا تنگ می‌دارد؛ بی‌گمان در این، نشانه‌هایی است برای گروهی که ایمان دارند» سوره روم، آیه ۳۷.

[6] «آیا ندانسته‌اند که خداوند برای هر کس که بخواهد روزی را فراخ یا تنگ می‌دارد، بی‌گمان در این نشانه‌هایی است برای گروهی که ایمان دارند» سوره زمر، آیه ۵۲.

[7] «و یهودیان گفتند که دست خداوند بسته است، دستشان بسته باد و بر آنچه گفته‌اند لعنت بر ایشان باد بلکه دست‌های او باز است و هرگونه بخواهد می‌بخشد و بی‌گمان آنچه به سوی تو از سوی پروردگارت فرو فرستاده شده است بر سرکشی و کفر بسیاری از آنان می‌افزاید؛ و میان آنان تا رستخیز دشمنی و کینه‌جویی افکندیم؛ هر بار که آتشی را برای جنگ بر افروختند خداوند آن را خاموش گردانید؛ و در زمین به تباهی می‌کوشند و خداوند تبهکاران را دوست نمی‌دارد» سوره مائده، آیه ۶۴.

[8] «اگر به سوی من دست دراز کنی تا مرا بکشی، من به سوی تو دست دراز نمی‌کنم تا تو را بکشم؛ که من از خداوند، پروردگار جهانیان می‌هراسم» سوره مائده، آیه ۲۸.

[9] «و (هنگام بخشش) نه دست خود را فرو بند و نه یکسره بگشای که نکوهیده دریغ خورده فرو مانی» سوره اسراء، آیه ۲۹.

[10] الفتوحات، ج۴، ص۲۲۴.

[11] سلطانی، محمد، مقاله «باسط»، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص ۳۵۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]