مستدرک نهج البلاغه

مقدمه

مستدرک به اثری گفته می‌شود که نویسنده‌ای با معیار قراردادن اثر نویسنده‌ای دیگر و با نظر بر آنچه مکمل نوشته اوست یا آنچه از دسترسِ نویسنده اصلی دور مانده است، اقدام به نگارش کتابی مستقل می‌کند و کتاب خود را مستدرکی بر کتاب معیار نام می‌نهد. نگارنده مستدرک با تشخیص اهداف نویسنده متن اصلی و نیز آگاهی از مواردی که به دلایل مختلف از نظرگاه نویسنده اصلی دور مانده یا به هر روی در متن اصلی وارد نشده است، دست به تألیف مستدرک می‌زند^[۱].
بر این اساس و در طول تاریخ، نویسندگان و محدثانی متوجه اهمیت نهج البلاغه شده و بر آن مستدرک نگاشته‌اند. البته نباید از نظر دور داشت که شریف رضی در مقدمه نهج البلاغه هدف اصلی خود را از گردآوری نهج البلاغه در دو وجه روشن ساخته است: وجه غالب که گردآوری کتابی در نهایت فصاحت و بلاغت است و از این نظر مستدرکی موفق بر کتاب نهج البلاغه عرضه نشده است، زیرا با توجه به تبحر رضی در ادبیات عرب، کمتر کسی در طول تاریخ می‌تواند هم‌سطح او دردانه فصاحت و بلاغت را از کلام امام (ع) برچیند. اما وجه دیگر آن‌که رضی در کنار بلاغت کلام، به بیان محاسن و فضایل امام (ع) پرداخته که به‌عنوان هدف فرعی در گردآوری نهج البلاغه مطرح بوده است. مستدرک‌نویسان در مشارکت با این هدف رضی، مستدرکاتی چند بر نهج البلاغه نوشته‌اند که برخی از آن‌ها در این‌جا معرفی می‌شود^[۲].

مستدرک نهج البلاغة، تألیف سیدهادی کاشف الغطاء. در این کتاب مانند تبویب نهج البلاغه در سه بخش خطبه‌ها و نامه‌ها و حکمت‌ها به نقل مفاهیم پرداخته شده است. در پاره‌ای موارد بخش‌هایی را که در نقل رضی آورده نشده، به متن اضافه کرده است. مؤلف در مجموع در بخش خطبه‌ها تعداد ۹۳ خطبه، در بخش نامه‌ها ۴۶ نامه و در بخش حکمت‌ها حدود ۷۰۰ حکمت را ذکر کرده است^[۳].
نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغة، تألیف محمد باقر محمودی، از علمای معاصر در ۱۳ جلد. جلدهای اول تا سوم، خطبه‌ها (۵۰۰ خطبه)، جلدهای چهارم و پنجم، نامه‌ها (۳۰۰ نامه)، جلد ششم، ادعیه، جلدهای هفتم و هشتم، سفارش‌ها و وصایا، جلدهای نهم تا دوازدهم، حکمت‌ها و جلد سیزدهم اشعار منسوب به امام علی (ع) است. مؤلف این اثر، برخلاف رضی، از منابع فریقین بهره برده و ضمن روایت به ارائه اسناد نیز پرداخته است. روش مؤلف این‌گونه بوده که ابتدا کل احادیث را در پنج موضوع خطبه‌ها، نامه‌ها، ادعیه، وصایا و اشعار تنظیم کرده و سپس هر موضوع را به ترتیب تاریخ صدور ذیل جایگاه خود آورده است. اگر زمان حدیثی مشخص نبوده، آن را پس از احادیث دارای زمان، آورده است. مؤلف در این کتاب، افزون بر نقل منابع، مآخذ و اسناد حدیث و اختلاف احادیث را در منابع مختلف آورده است. مؤلف گرچه در ابتدا تصمیم به نگارش مستدرکی بر نهج البلاغه داشته، اما در روند کار گویا وجه دیگری را در نظر گرفته و در واقع دست به تدوین موسوعه‌ای از احادیث امام علی (ع) زده که البته اعم از نهج البلاغه است^[۴].
تمام نهج البلاغة، تألیف سید صادق موسوی. مؤلف موفق به بازشناسی خطبه‌ها و کلماتی شده که بخشی از آن‌ها به‌دلیل فصاحت و بلاغت به‌دست سید رضی انتخاب شده‌اند و تمام آن خطبه‌ها و کلمات را آورده و بخش مربوط به نهج البلاغه را در این میان مشخص کرده است. مؤلف کتاب خود را در دو باب تقسیم کرده و ترتیب نهج البلاغه را در این اثر رعایت نکرده است. این روش جدید، البته از ارزش‌های کتاب به‌عنوان مستدرک نهج البلاغه کاسته و اثر جدیدی به فراخور حال پدید آورده است^[۵].

مستدرک کتابی است که روایات و احادیث مطابق با اهداف نویسنده اصلی کتاب را که در کتاب اصلی نیامده است، جمع‌آوری می‌کند. در مورد نهج البلاغه هم کتاب‌هایی با عنوان مستدرک نهج البلاغه تدوین شده است که از آن‌جمله می‌توان به کتاب مستدرک نهج البلاغه، تألیف سید های کاشف‌ الغطاء و نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغة تألیف محمد باقر محمودی اشاره کرد^[۶]

جستارهای وابسته

منابع

دانشنامه نهج البلاغه ج۲

پانویس

[1] دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 687.

[2] دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 688.

[3] دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 688.

[4] دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 688.

[5] دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص689.

[6] دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 855.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]