باعث در علوم قرآنی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث باعث است. باعث از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: باعث در علوم قرآنی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
«باعث» اسم فاعل از ماده «بعث» است. بنابر گزارش لغت‌شناسان عرب ماده «بعث» را در مورد باز نمودن پای بست شتر و رها نمودن وی در صحرا، بیدار شدن از خواب و فرستادن جنگجویان به کار می‌بردند[۱]. گرچه معنای این کلمه با اختلاف موارد متفاوت است، ولی معنای مشهور و استعمال قرآنی آن بعثت انبیاء و بعشت روز معاد است؛ مثل: ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا﴾[۲][۳].
در قرآن کریم، خداوند با نام «باعث» خوانده نشده، بلکه مفهوم آن سی وشش بار به گونه فعل (بَعَثَ، بَعَثنا، اِبعَث، یَبعَثُ) به خداوند نسبت داده شده است. از این تعداد، پانزده مرتبه، ماده «بعث» درباره برانگیختن پیامبران، به‌ویژه حضرت موسی(ع) و پیامبر اسلام(ص) به کار رفته است: ﴿وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ﴾[۴]. هشت مرتبه نیز درباره برانگیختن مردگان از گورها در روز قیامت آمده است: ﴿ثُمَّ بَعَثْنَاكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۵]. از این روی در آیه ﴿وَقَالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَالْإِيمَانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِي كِتَابِ اللَّهِ إِلَى يَوْمِ الْبَعْثِ فَهَذَا يَوْمُ الْبَعْثِ وَلَكِنَّكُمْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾[۶]، روز قیامت، ﴿يَوْمِ الْبَعْثِ﴾ نام گرفته است. ماده «بعث» دو بار نیز درباره برانگیختن از خواب به خداوند نسبت داده شده است: ﴿وَهُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُمْ بِاللَّيْلِ وَيَعْلَمُ مَا جَرَحْتُمْ بِالنَّهَارِ ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ فِيهِ﴾[۷].
به کار بردن واژة «توفّی» درباره مرگ و خواب رفتن و واژه «بَعث» درباره بیدار شدن در آیات قرآن نشاندهنده قرابت و شباهت خواب به مرگ و بیداری از خواب، به زنده شدن دوباره مردگان است. ماده «بعث» در باره برانگیختن ملک (پادشاه)، شهید (گواه)، نقیب (سالار، سرپرست) نیز به کار رفته است. در دو آیه نیز ماده «بعث» درباره فرارسیدن عذاب الهی آمده است. بنابر آنچه گذشت، نام «باعث» درباره خداوند بیشتر به دو معنای برانگیختن پیامبران و برانگیختن مردگان بازمی‌گردد و بیشتر در آیات و روایات معاد (زندهشدن مردگان و برون آمدنشان از گور) و بعثت پیامبران یافت می‌شود. جبراندیشان از آنجا که افعال آدمی را آفریده خدا می‌دانند، معنای دیگری برای نام «باعث» در نظر می‌گیرند. فخر رازی بیان می‌کند «باعث» در این منظومه فکری بدان معنا است که خداوند آدمیان را بر کردارهایشان برمی‌انگیزاند و در دل آنان اراده انجام یا ترک کاری را می‌آفریند [۸]. «باعث» به عنوان نام نیکوی خداوند در ادعیه و روایات آمده و به‌ویژه در حدیث معروف اسماء حسنی، یکی از نود و نه نام خدا شمرده شده است.
ابن عربی، بَعث الهی را مداوم و نامنقطع می‌شمارد و بر این باور است که در این دنیا، در برزخ و در آخرت همواره بعث صورت می‌گیرد. وی برانگیختن وجود بر ممکنات، نفس بر جسم و فکر بر باطن آدمی را از مصادیق بعث می‌شمرد[۹]. ابن عربی نام «الباعث» را از شگفت‌ترین نام‌های خداوند می‌داند [۱۰][۱۱]
منابع
پانویس
- ↑ تهذیب اللغه، ج۱، ص۲۶.
- ↑ «اوست که در میان نانویسندگان (عرب)، پیامبری از خود آنان برانگیخت» سوره جمعه، آیه ۲.
- ↑ قاموس قرآن، ج۱، ص۲۰۲ و ۲۰۳.
- ↑ «و به راستی ما، در میان هر امّتی پیامبری برانگیختیم (تا بگوید) که خداوند را بپرستید» سوره نحل، آیه ۳۶.
- ↑ «باز، از پس مرگتان شما را برانگیختیم، باشد که سپاس بگزارید» سوره بقره، آیه ۵۶.
- ↑ «و آنان که دانش و ایمان یافته‌اند می‌گویند: بنا بر کتاب خداوند، به یقین شما تا روز رستخیز درنگ داشته‌اید؛ اینک این روز رستخیز است ولی شما نمی‌دانستید» سوره روم، آیه ۵۶.
- ↑ «و اوست که شبانگاه (در خواب) روان شما را می‌ستاند و می‌داند که به هنگام روز چه به دست آورده‌اید سپس در همین روز شما را (از خواب) برمی‌انگیزاند تا زمانی نام‌برده سر آید؛ آنگاه بازگشتتان به سوی اوست و سپس شما را از آنچه انجام می‌دهید آگاه می‌سازد» سوره انعام، آیه ۶۰.
- ↑ لوامع البینات، ص۲۸۵.
- ↑ الفتوحات، ج۴، ص۲۷۹.
- ↑ الفتوحات، ج۴، ص۳۲۴.
- ↑ سلطانی، محمد، مقاله «باعث»،دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۵، ص ۳۵۷-۳۵۸.