عصمت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

عصمت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۱۷ ژوئیهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۱۷

۱۳٬۱۶۴ بایت اضافه‌شده ، ‏۱۷ ژوئیهٔ ۲۰۲۲

←‏پیشینه بحث

دیداریویکی‌متن

Bahmani

مدیران

۱۱۳٬۱۶۴

ویرایش

@@ خط ۱۰: / خط ۱۰: @@
 در [[ماهیت عصمت]]، [[اختلاف]] است. [[اشاعره]] می‌گویند: "عصمت شخص به این است که خداوند گناهی در شخصی نیافریده باشد"<ref>کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ج۲، ص۱۱۸۴: {{عربی|العصمة: بالکسر و سکون الصاد هی عند الأشاعرة أن لا یخلق الله فی العبد ذنبا بناء علی ما ذهبوا إلیه من استناد الأشیاء کلها إلی الفاعل المختار ابتداء. و قیل العصمة عند الأشاعرة هی خلق قدرة الطاعة و یجیئ فی لفظ اللافی أیضا}}.</ref> و [[حکما]] می‌گویند: "ملکه‌ای است که صاحب آن را از [[فجور]] باز دارد"<ref>تهانوی، [[کشاف]] الصطلاحات الفنون، ص۱۱۸۴: {{عربی|و عند الحکماء ملکة نفسانیة تمنع صاحبها من الفجور أی المعاصی بناء علی ما ذهبوا الیه من القوم بالایجاب و اعتبار استعداد القوابل، و تتوقف علی العلم بمعائب المعاصی و مناقب الطاعات فإنه الزاجر عن المعصیة و الداعی الی الطاعة، لأن الهیئة المانعة من الفجور اذا تحققت فی النفس و علم صاحبها ما یترتب علی المعاصی من المضار و علی الطاعات من المنافع تصیر راسخة، فیطیع و لا یعصی، و تتأکد هذه الملکة فی الانبیا بتتابع الوحی الیهم بالأوامر و النواهی}}. [[خواجه نصیرالدین طوسی]] در تلخیص المحصل، ص۳۶۸ آورده است: {{عربی|القائلون بالعصمة، منهم من زعم أن المعصوم هو الذی لا یمکنه الاتیان بالمعاصی، و منهم من زعم انه یکون متمکنا منه. و الاولون: منهم من زعم انه یکون مختصا فی بدنه او فی نفسه بخاصیة تقتضی امتناع اقدامه علی المعاصی، و منهم من ساعد علی کونه مساویا لغیره فی الخواص البدنیة، لکن فسّر العصمة، بالقدرة علی الطاعة و بعدم القدرة علی المعصیة و هو قول أبی الحسن الاشعری. و الذین لم یسلبوا الاختیار فسروها بانه الامر الذی یفعله الله تعالی بالعبد و علم انه لا یقدم مع ذلک الامر علی المعصیة بشرط أن لا ینتهی فعل ذلک الامر الی حد الالجاء}}.</ref>. برخی عصمت را [[ملکه]] اجتناب از [[معاصی]] با تمکن از آن، تعریف کرده‌اند<ref>جرجانی، التعریفات، ص۶۵.</ref>. [[حکیم]] [[سبزواری]] درباره چیستی [[عصمت]] می‌گوید: "خویی است که صاحبش را از [[خطا]] منع کند، از آن جهت که [[علم]] دارد به معایب [[معاصی]] و [[مناقب]] [[طاعات]]، پس امکان دارد که [[معصیت]] کند و [[طاعت]] نکند، لیکن چون به معایب معاصی و مضارّ آنها، علم دارد، آنها را مرتکب نمی‌شود، و چون به [[محاسن]] و [[منافع]] طاعات، علم دارد، آنها را به جا می‌آورد و آن هیئت نوریّه، در او [[راسخ]] و مؤکّد می‌شود"<ref>سبزواری، اسرار الحکم، ص۴۷۶.</ref>.<ref>[[حسین روحانی‌نژاد|روحانی‌نژاد، حسین]]، [[ولایت‌شناسی (مقاله)| مقاله «ولایت‌شناسی»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|منظومه فکری امام خمینی]]، ص ۱۶۴.</ref>
+== حقیقت و منشأ عصمت ==
+درباره [[حقیقت عصمت]] آرای گوناگونی وجود دارد. هریک از [[اندیشمندان اسلامی]] با توجه به ریشه‌ها و مبادی شکل‌گیری آن به تعریف آن پرداخته‌اند<ref>شیخ مفید، تصحیح اعتقادات، ص۱۲۸؛ سید مرتضی، رسائل، ج۳، ص۳۲۶؛ طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۸۰.</ref>. برخی [[متکلمان]] [[منشأ عصمت]] را [[لطف الهی]] دانسته‌اند<ref>ابن نوبخت، ابراهیم، الیاقوت فی علم الکلام، ص۷۳؛ شیخ مفید، النکت الاعتقادیه، ص۳۷؛ خواجه نصیر طوسی، تلخیص المحصل، ص۳۶۹.</ref>. [[اشاعره]] از آنجا که هر نوع فاعلیت [[انسان]] در [[اعمال]] خود را به [[خداوند]] نسبت می‌دهند، [[عصمت]] را به [[انبیا]]{{عم}} نسبت نداده، آن را فعل و در نهایت فضل و [[توفیق الهی]] قلمداد می‌کنند<ref>فخر رازی، المحصل، ص۵۲۱؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ج۴، ص۳۱۲؛ جرجانی، شرح المواقف، ج۸، ص۲۸۰ - ۲۸۱؛ تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ج۲، ص۱۱۸۳.</ref>. برخی از متکلمان و بیشتر [[فلاسفه]] عصمت را [[ملکه نفسانی]] می‌دانند که دارنده آن از [[ارتکاب گناهان]] مصونیت پیدا می‌کند<ref>خواجه نصیر طوسی، تلخیص المحصل، ص۳۶۹؛ جرجانی، التعریفات، ص۶۵؛ تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ج۲، ص۱۱۸۳.</ref>. البته در عصمت، تکیه اصلی بر مصونیت دائم شخص [[معصوم]] از هر نوع [[گناه]] است؛ زیرا آنچه با [[مقام عصمت]] تنافی دارد، [[ارتکاب معصیت]] یعنی ترک [[واجب]] یا فعل [[حرام]] است؛ چنان که برخی [[روایات]] عصمت [[پیشوایان الهی]]{{عم}} را به معنای خودداری مستمر شخص معصوم{{عم}} از هر نوع حرام [[تفسیر]] کرده‌اند<ref>شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص۱۳۲.</ref>.
+[[ماهیت عصمت]] در مباحث [[کلامی]] و [[تفسیری]] بیشتر به نیروی وجودی تعریف شده است که در انسان ایجاد مصونیت از گناه و [[خطا]] می‌کند<ref>تفتازانی، شرح المقاصد، ج۵، ص۵۰؛ طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۱۳۸؛ ج۵، ص۷۸ - ۸۰.</ref>؛ ولی در اینکه این نیرو از چه مقوله‌ای است، دیدگاه‌های متفاوتی بیان شده است:
+#برخی بر این باورند که عصمت فعل [[بنده]] و از مقوله [[تقوا]]ست که با عمل فرد و خودداری او در [[ارتباط]] است<ref>علامه حلی، الألفین، ص۱۴۰ و ۱۶۱.</ref> و در واقع عصمت درجه بالایی از تقوا می‌باشد<ref>سبحانی، جعفر، مفاهیم القرآن، ج۵، ص۴۹.</ref>؛
+#برخی آن را از مقوله [[علم]] دانسته‌اند یعنی علم خاصی که تأثیر [[قطعی]] و تخلف‌ناپذیر دارد<ref>طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۷۹ - ۸۰.</ref> و مقصود برخی از [[علم]] را [[آگاهی]] از سرانجام‌های [[معصیت]] و [[طاعت]] شمرده‌اند<ref>فاضل مقداد، اللوامع الالهیه، ص۲۴۴.</ref>؛ در [[حقیقت]] [[معرفت]] و [[یقینی]] که سبب [[رسوخ]] [[ملکه عصمت]] در نفس گردیده، مانع از [[اراده]] [[گناه]] و [[سلوک]] منافی با [[رضای الهی]] می‌گردد<ref>مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۲، ص۱۵۸؛ ج۲۳، ص۵۱۹ - ۵۲۱.</ref>.
+[[امام خمینی]] نیز بر این [[باور]] است که [[حقیقت عصمت]] یک حالت [[نفسانی]] و نوری [[باطنی]] است که از [[نور]] کامل و [[یقین]] و [[اطمینان]] تام حاصل می‌شود<ref>امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص۵۵۲.</ref>. به [[اعتقاد]] ایشان آنچه از [[معاصی]] از [[انسان]] صادر می‌شود، از نقصان یقین و [[ایمان]] است؛ لکن یقین تام و کامل [[انبیا]]{{عم}} و [[مشاهده]] حضوری حاصل از آن، آنان را از معاصی و گناه [[معصوم]] می‌کند<ref>امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص۵۵۲.</ref> و این به معنای اختیار نداشتن آنان در عدم [[ارتکاب گناه]] نیست بلکه [[عصمت]] زاییده ایمان است<ref>امام خمینی، جهاد اکبر، ص۴۹.</ref>. طبق این بیان، عصمت محصول ایمان و یقین است که اگر انسان به [[حق‌تعالی]] ایمان داشته باشد، با چشم [[قلب]] [[خداوند متعال]] را حاضر ببیند و باور کند که [[عوالم]] ظاهر و باطن محضر [[ربوبی]] و حق‌تعالی در همه جا حاضر و ناظر است، دیگر [[مرتکب گناه]] نخواهد شد<ref>امام خمینی، جهاد اکبر، ص۴۹.</ref>.
+امام خمینی مبدأ [[عصمت پیامبران]]{{عم}} را اتصال آنان به حقیقت مطلق [[الهی]] و مشاهده حضوری [[حق]] می‌داند؛ زیرا انبیا{{عم}} و [[اولیای الهی]]{{عم}} همواره خود را در محضر [[خدای تعالی]] که به همه امور احاطه دارد می‌بینند. اگر انسان یقین کند که تمام عوالم ظاهر و [[باطن]] در محضر ربوبی است و ایمان بیاورد که حق‌تعالی در همه جا حاضر و ناظر است و تمام [[اعمال]] و گفتار او را مأموران الهی ثبت می‌کنند و [[عذاب]] [[جهنم]] در پی آن است، امکان ندارد مرتکب گناه شود<ref>امام خمینی، جهاد اکبر، ص۴۹-۵۰؛ شرح چهل حدیث، ص۵۵۲.</ref>.
+[[امام خمینی]] با بیان فرق میان [[باور]] عمیق [[قلبی]] و [[اعتقاد]] [[علمی]]، [[ویژگی انبیا]]{{عم}} را باور عمیق قلبی آنان می‌داند که مانع [[صدور گناه]] از آنان می‌گردد<ref>امام خمینی، تفسیر سوره حمد، ص۱۰۵ - ۱۰۸.</ref>. ایشان عنصر [[یقین]] را در حصول [[عصمت]] یک اصل می‌داند و [[معتقد]] است [[ایمان]] و یقین بالاتر از دانستن است و عصمت نتیجه چنین ایمان و باوری است<ref>امام خمینی، تفسیر سوره حمد، ص۱۰۵ - ۱۰۸.</ref>. از دیدگاه ایشان، آنچه [[انبیا]]{{عم}} و [[اولیای الهی]]{{عم}} را از انسان‌های عادی متمایز می‌سازد، [[علم ویژه]] و درجه بالای ایمان و یقین تام به حضور [[حق‌تعالی]] است که سبب عصمت آنان از [[گناه]] و [[خطا]] می‌گردد<ref>امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص۵۵۲؛ تنقیح الاصول، ج۳، ص۶۳.</ref>.<ref>[[قنبر علی صمدی|صمدی]] و [[باقر صاحبی|صاحبی]]، [[عصمت (مقاله)|مقاله «عصمت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۷]]، ص ۳۲۲.</ref>
+=== عصمت و [[اختیار]] ===
+از آنجایی که عصمت امری موهبتی و [[الهی]] است، ممکن است [[گمان]] شود امر عصمت با اختیار ناسازگار است و شخص [[معصوم]] از روی [[اجبار]] از خطا و گناه مصون می‌ماند و این از موضوعاتی است که [[متکلمان]] به آن توجه کرده‌اند<ref>ابن نوبخت، ابراهیم، الیاقوت فی علم الکلام، ص۷۳؛ شیخ مفید، النکت الاعتقادیة، ص۳۷؛ دوانی، ص۱۱۸.</ref>. عدم [[درک]] صحیح از رابطه این دو، [[اشاعره]] را به [[جبرگرایی]] واداشته؛ به گونه‌ای که عصمت را در [[معصومان]]{{عم}} کمال تلقی نمی‌کنند<ref>خواجه نصیر طوسی، تلخیص المحصل، ص۳۶۸؛ فاضل مقداد، الانوار الجلالیه، ص۱۴۹.</ref>.
+بعضی [[آیات قرآن]]<ref>{{متن قرآن|قَالَتْ فَذَلِكُنَّ الَّذِي لُمْتُنَّنِي فِيهِ وَلَقَدْ رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ وَلَئِنْ لَمْ يَفْعَلْ مَا آمُرُهُ لَيُسْجَنَنَّ وَلَيَكُونًا مِنَ الصَّاغِرِينَ}} «(آن زن) گفت: این همان است که مرا درباره او سرزنش کردید؛ آری، از او کام خواستم که خویشتنداری کرد و اگر آنچه به او فرمان می‌دهم انجام ندهد بی‌گمان به زندان افکنده می‌شود و از خوارشدگان خواهد بود» سوره یوسف، آیه ۳۲.</ref> و [[روایات]]<ref>طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ج۲، ص۳۴۰؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۱۰، ص۱۷۰.</ref> بر اختیاری بودن [[عصمت پیامبران]]{{عم}} و [[ائمه]]{{عم}} تأکید کرده‌اند. [[متکلمان امامیه]] هم [[ناسازگاری]] عصمت با [[قدرت]] و [[اختیار انسان]] را [[نفی]] کرده‌اند<ref>شیخ مفید، النکت الاعتقادیه، ص۳۷؛ خواجه نصیر طوسی، تجرید الاعتقاد، ص۲۲۲؛ همو، رسائل، ص۴۲۹ - ۴۳۰؛ علامه حلی، الألفین، ص۵۶ - ۵۷.</ref>. دلیل این سازگاری آن است که نیروی [[عصمت]] هرگز از میان برنده [[قدرت]] و اختیار انسان نیست تا شخص [[معصوم]] را به صورت جبری از کار [[قبیح]] باز دارد؛ بلکه باعث تشدید [[اراده]] و قدرت اختیار انسان می‌گردد<ref>طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۱، ص۱۶۳؛ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۲، ص۱۵۹.</ref>.
+[[امام خمینی]] نیز عصمت را با [[اختیار]] سازگار دانسته، بر این [[باور]] است که عصمت امری بر خلاف اختیار و از قبیل امور طبیعی و جبلّی نیست؛ بلکه [[نورانیت]] درونی و [[باطنی]] است که از [[ایمان کامل]] و [[یقین]] تام حاصل می‌شود<ref>امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص۵۵۲.</ref>. به [[اعتقاد]] ایشان معنای [[عصمت انبیا]]{{عم}} و [[امامان]]{{عم}} این نیست که [[جبرئیل]] مانع آنان از [[ارتکاب گناه]] شود؛ بلکه عصمت زاییده [[ایمان]] و [[معرفت شهودی]] آنان به حضور و اشراف همیشگی [[خداوند]] است؛ آنان پس از [[خلقت]] از [[طینت]] [[پاک]] با [[ریاضت]] و کسب نورانیت و [[ملکات فاضله]] همواره خود را در محضر [[حق‌تعالی]] که به همه امور احاطه دارد، [[مشاهده]] می‌کنند و با چشم [[دل]] [[خدای متعال]] را ناظر بر [[اعمال]] خود می‌بینند؛ این سبب [[خوف]] آنان از حق‌تعالی و محفوظ ماندن از وقوع در [[گناه]] می‌شود<ref>امام خمینی، جهاد اکبر، ص۴۹.</ref>. از این رو عصمت برای [[معصومان]]{{عم}} [[ارزش]] و کمال به شمار می‌رود. در مقابل [[خطا]] و [[لغزش]] [[آدمی]] ناشی از [[غفلت]] و عدم توجه [[قلبی]] او به حضور [[خدای تعالی]] است؛ در حالی که [[پیشوایان الهی]]{{عم}} بر اثر توجه دایم به [[مقام]] [[ربوبی]]، از روی اختیار مصون از گناه هستند<ref>صحیفه امام، ج۸، ص۱۱۰.</ref>.<ref>[[قنبر علی صمدی|صمدی]] و [[باقر صاحبی|صاحبی]]، [[عصمت (مقاله)|مقاله «عصمت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۷]]، ص ۳۲۳.</ref>
 == پیشینه بحث ==