احمد بن حسن قطان: تفاوت میان نسخه‌ها

نام راوی در [[کتب رجالی]] قدما ذکر نشده است و در [[اسناد روایات]] [[کتب اربعه]] نیز قرار نگرفته است، ولی [[شیخ صدوق]] [[روایات]] بسیار فراوانی از وی با همین عنوان، و با عنوان {{عربی|"احمد بن الحسن القطان المعروف بأبي علي بن عبدربه (عبدويه) العدل"}}<ref>الأمالی (صدوق)، ص۵۶۶، ح۵.</ref> نقل کرده است؛ چنان که در بعضی اسناد با [[وصف]] «الرازی» آمده است، از آن جهت که [[اهل]] [[ری]] بوده است<ref>ر.ک: کمال الدین، ج۱، ص۶۷؛ ج۲، ص۵۳۲، ح۱؛ و....</ref>.

 

== [[طبقه راوی]] ==

از [[تاریخ]] ولادت و [[وفات]] راوی گزارشی نرسیده است، ولی از بعضی اسناد استفاده می‌شود که وی در سال ۳۰۲ ق<ref>{{متن حدیث|حَدَّثَنَا أَبُو عَلِيٍّ أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو زَيْدٍ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى بْنِ خَلَفِ بْنِ يَزِيدَ الْمَرْوَزِيُّ بِالرَّيِّ فِي شَهْرِ رَبِيعٍ الْأَوَّلِ سَنَةَ اثْنَتَيْنِ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ قَالَ:...}}؛ کمال الدین، ص۲۷۰، ح۱۶.</ref> زنده بوده است و از جهت طبقه، از [[راویان]] طبقه نهم محسوب می‌گردد که از ملاحظه استادان و شاگردانش معلوم می‌شود؛ زیرا از جمله اساتید وی [[احمد بن محمد بن سعید کوفی]]، معروف به [[ابن عقده]] است که از طبقه هشتم به شمار می‌رود <ref>ر.ک: الموسوعة الرجالیة، ج۴، ص۵۵.</ref>، و در سال ۳۳۳ ق وفات یافته است<ref>ر.ک: رجال النجاشی، ص۹۴، ش۲۳۳.</ref>؛ و از جمله شاگردانش، شیخ صدوق است که روایات فراوانی از ایشان نقل کرده است و در سال ۳۸۱ ق وفات کرده و از طبقه دهم شمرده می‌شود<ref>ر.ک: الموسوعة الرجالیة، ج۷، ص۹۴۶.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۲ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۲ ص ۱۸۲.</ref>

 

== استادان و [[شاگردان راوی]] ==

[[احمد بن الحسن القطان]] از افراد بسیاری [[نقل حدیث]] کرده است که از [[مشایخ حدیثی]] وی به شمار می‌روند؛ از جمله: [[ابوالعباس احمد بن یحیی بن زکریا قطان]]، [[احمد بن محمد بن سعید کوفی]] (معروف به [[إبن عقده]])، [[بکر بن عبدالله بن حبیب]]<ref>تفسیر کنز الدقائق، ج۵، ص۷۹؛ ج۱۱، ص۱۵۸؛ ج۱۳، ص۲۹۸.</ref>، [[عبدالرحمن بن محمد حسنی]]، [[محمد بن سعید بن ابی‌شحمه]]، [[عباس بن فضل مقری]]، [[حسن بن علی سکری]] ([[ابو سعید سکری]])، [[ابویزید محمد بن یحیی بن خلف بن یزید مروزی]]، [[ابوبکر احمد بن محمد بن عبده نیشابوری]]، [[قاسم بن عباس]]<ref>الأمالی (صدوق)، ص۶۶، ح۸، ص۲۷، ح۳، ص۹۷، ح۲، ص۱۳۴، ج۳، ص۳۰۹، ح۴، ص۳۱۰، ح۸؛ ص۵۸۹، ح۱۴.</ref>، [[ابوعبدالله احمد بن محمد بن ابراهیم بن ابی رجال بغدادی]]، [[نعمان بن احمد بن نعیم واسطی]]، [[ابوعلی محمد بن علی بن اسماعیل یشکری مروزی]]، [[ابوالحسین طاهر بن اسماعیل خثعمی]]، [[علی بن حسن بن سالم]]، [[ابوعبدالرحمن عبدالله بن سعدان بن سهل یشکری]]، [[ابوالقاسم عبدالله بن محمد بن عبدالعزیز بغوی]]، [[ابوبکر عبدالله بن سلیمان بن اشعث]] و [[ابوبکر محمد بن قارن]]<ref>الخصال، ج۲، ص۴۶۷، ح۷، ص۴۶۸، ح۱۰؛ ص۴۶۹، ح۱۳؛ ص۴۶۹، ح۱۴؛ ص۴۷۰، ح۱۵؛ ص۴۷۰، ح۱۷؛ ص۴۷۱، ح۲۱؛ ص۴۷۱، ح۲۲؛ ص۴۷۳، ح۳۱.</ref>؛ اما از [[شاگردان]] [[حدیثی]] وی تنها می‌‌توان [[شیخ صدوق]] را نام برد.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۲ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۲ ص ۱۸۲-۱۸۳.</ref>

 

== [[مذهب]] و [[گرایش]] [[فکری]] [[راوی]] ==

و در ترجمه أشنانی نوشته است: {{عربی|الأشنانی الدارمی الفقیه العدل:... لا یبعد أن الرجل من العامة و أن کلمة العدل من ألقابه، وهذه کلمة تطلق علی الکتاب فی القضاء و الحکومات، فیقال: کاتب العدل}}؛ همان، ج۶، ص۲۱۰، ش۳۳۰۲.</ref> و [[علامه شوشتری]]<ref>{{عربی|لاریب فی عامیته... و مما یوضح عامیة الرجل أنه قال فی الإکمال - فی رد إنکار الزیدیة النص علی الإثنی عشر -: نقل مخالفونا من أصحاب الحدیث نقلاً مستفیضاً من حدیث عبدالله بن مسعود ما حدثنا به أحمد بن الحسن القطان المعروف بأبی علی بن عبد ربه و هو شیخ کبیر لأصحاب الحدیث}}؛ (کمال الدین، ج۱، ص۶۷)؛ {{عربی|فإنه کالصریح فی عامیته}}؛ قاموس الرجال، ج۱، ص۴۳۱ - ۴۳۲، ش۳۳۶.</ref> به عامی بودن وی نظر دادند و به امور ذیل [[استدلال]] کردند:

أ. عبارت [[شیخ صدوق]] که از ایشان به شیخ لأهل الحدیث تعبیر کرده است.

ب. [[وصف]] ایشان به [[العدل]] در عبارت شیخ صدوق: أحمد بن [[الحسن]] القطان المعروف بأبی [[علی بن عبد]] ربه (عبدویه) العدل<ref>الأمالی (صدوق)، ص۵۶۶، ح۵.</ref>.

در مقابل، بعضی [[رجالیان]] به قرینه ترحم و ترضی شیخ صدوق به امامی بودن [[راوی]] نظر دادند<ref>ر.ک: تنقیح المقال، ج۶، ص۱۴، ش۹۰۳.</ref>.

قرائن و شواهد، عامی بودن راوی را تقویت می‌کند؛ زیرا اولاً، تعبیر العدل و یا شیخ الحدیث از جمله اصطلاحاتی است که در [[کتب رجالی]] [[عامه]] رایج است که در معرفی و وصف روات به کار برده می‌شود؛ و ثانیاً، عبارت شیخ صدوق در کمال الدین {{عربی|و قد نقل مخالفونا من أصحاب الحدیث}} بر عامی بودن [[احمد بن الحسن القطان]] [[صراحت]] دارد؛ زیرا تمام [[راویان حدیث]] {{عربی|إثنی عشر خلیفة}} که شیخ صدوق نقل کرده، عامی هستند و شرح حال آنها در کتب رجالی [[اهل سنت]] ذکر شده است که عبارتند از:

۲. [[أبویزید]] [[محمد بن یحیی]] بن [[خلف]]<ref>مصحف خالد است.</ref> بن [[یزید]] المروزی: {{عربی|أبی یزید محمد بن یحیی بن خالد المهرماهانی عن إبن راهویه}}<ref>إکمال الکمال، ج۱، ص۵۳۴.</ref>؛ {{عربی|المیرماهانی؛... سمع من إسحاق بن راهویه تفسیره}}<ref>سیر أعلام النبلاء، ج۱۴، ص۵۳۱، ش۳۰۵.</ref>.

۵. هشام<ref>مصحف هشیم است.</ref>: {{عربی|هشیم بن بشیر بن القاسم بن دینار السلمی؛ أبومعاویة... و قیل أبومعاویة بن بشیر...؛ روی عن... و مجالد بن سعید...؛ روی عنه... و یحیی بن یحیی النیشابوری}}<ref>تهذیب الکمال، ج۳۰، ص۲۷۲ - ۲۷۷، ش۶۵۹۵.</ref>.

گرچه نام [[احمد بن الحسن القطان]] در [[کتب رجالی]] و غیر رجالی [[اهل سنت]] ذکر نشده است، این که همه [[راویان حدیث]] عامی هستند و [[شیخ صدوق]] هم با تعبیر {{عربی|نقل مخالفونا من أصحاب الحدیث}} آن را در رد [[انکار]] [[زیدیه]] نقل کرده است، می‌تواند قرینه‌ای [[قوی]] بر عامی بودن وی نیز باشد.

و اما ترحم و ترضی شیخ صدوق که بعضی آن را مؤید امامی بودن [[راوی]] دانستند، به جهت آن‌که بعید است شیخ صدوق عبارت [[رضی]] [[الله]] عنه را درباره راوی عامی به کار ببرد، شاید به لحاظ [[صداقت]] و [[امانت‌داری]] احمد بن الحسن القطان باشد که [[روایت]] إثنی [[عشر]] خلیفة را که در آن اسامی [[دوازده امام]] [[معصوم]] [[شیعه]] آمده است، روایت کرده است.

[[رجالیون]] بزرگ به [[جرح و تعدیل]] احمد بن الحسن القطان نپرداخته‌اند، اما در اعتبارسنجی این راوی، توجه به امور زیر حایز اهمیت است:

[[شیخ صدوق]] درباره تعدادی از استادان خود، تعابیر رحمه الله و [[رضی]] الله عنه را به کار برده است و بدین وسیله، روش [[ادب‌ورزی]] در برابر استاد را به طالبان [[علم]] آموخته و از این طریق، مراتب [[عنایت]] و توجه خویش به جایگاه آن استاد را اعلام داشته است.

بر این اساس، تعبیر [[کثیر الروایة]] یا [[کثیر الحدیث]]، برای تعریف از راوی و بیان [[اشتغال]] زیاد او به فرا گرفتن و [[حفظ]] و [[نقل روایات]] و نشان دادن جایگاه بلند [[حدیثی]] شخص راوی، در [[کتب رجالی]] ما به کار گرفته شده است؛ مانند [[محمد بن یحیی العطار]]<ref>ر.ک: رجال الطوسی، ص۴۳۹، ش۶۲۷۴.</ref>، [[احمد]] بن [[ادریس]] الأشعری، [[محمد بن همام]] الإسکافی<ref>ر.ک: رجال النجاشی، ص۹۲، ش۲۲۸ و ۳۷۹، ش۱۰۳۲.</ref> و....

از این رو، بعضی آن را [[اماره]] حسن حال و یا توثیق [[راوی]] به حساب آوردند.

[[شهید]] اول پس از نقل روایتی که در سند آن [[حکم بن مسکین]] قرار گرفته، نوشته است: {{عربی|لما کان کثیر الروایة، ولم یرد فیه طعن فأنا أعمل علی روایته}}<ref>روضة المتقین، ج۱۴، ص۶۳.</ref>.

و [[احمد بن حسن]] القطان را می‌‌توان از [[راویان]] [[کثیر الروایة]] به حساب آورد؛ زیرا در میان راویانی که با عنوان کثیر الروایة یا [[کثیر الحدیث]] معرفی شده‌اند، کسانی هستند که تعداد [[روایات]] موجود آنها در [[کتب حدیثی]]، کمتر از روایات [[احمد بن حسن قطان]] است؛ مانند: حسن بن خرزاذ، حسن بن مَتِّیل<ref>رجال النجاشی، ص۴۴، ش۸۷ و ۴۹، ش۱۰۳.</ref>، [[ابراهیم بن نصیر]]<ref>رجال الطوسی، ص۴۰۷، ش۵۹۳۳.</ref> و...؛ از این رو، اتصاف حسن بن قطان به صفت کثیر الروایة یا کثیر الحدیث، صحیح و منطبق با واقع است و می‌تواند از قرائن [[مدح]] وی شمرده شود.

سوم: تعبیر شیخ [[اهل حدیث]]

از دیگر عناوین امتیازبخش برای ناقلان [[حدیث]]، تعبیر شیخ اهل حدیث است که برای گروهی از برجستگان و [[نخبگان]] از رُوات حدیث به کار برده شده است؛ برای نمونه، [[نجاشی]] در شرح حال [[احمد بن محمد بن سعید]] (إبن [[عقده]]) می‌نویسد: {{عربی|هذا رجل جلیل فی أصحاب الحدیث}}<ref>رجال النجاشی، ص۹۴، ش۲۳۳.</ref>؛ و نیز در معرفی [[داود]] بن [[أسد]] بن أعفر المصری می‌نویسد: {{عربی|شیخ جلیل، فقیه، متکلم، من أصحاب الحدیث، ثقة ثقة، و أبوه أسد بن أعفر من شیوخ أصحاب الحدیث الثقات}}<ref>رجال النجاشی، ص۱۵۷، ش۴۱۴.</ref>. [[شیخ طوسی]] نیز تعبیر {{عربی|من شیوخ طائفتنا من أصحاب الحدیث}} را درباره گروهی از [[محدثان]] [[امامیه]] به کار برده است که کتب و اصول [[شیعه]] را ثبت و ضبط کردند<ref>{{عربی|فإنی لما رأیت جماعة من شیوخ طائفتنا من أصحاب الحدیث عملوا فهرست کتب أصحابنا، و ما صنفوه من التصانیف و رووه من الأصول، ولم أجد منهم أحدا استوفی ذلک}}؛ الفهرست (طوسی)، ص۲.</ref>.

شیخ طوسی در کتاب [[رجال]] در باب {{عربی|من لم یرو عن واحد من الأئمة{{عم}}}} از شخصی با عنوان احمد بن [[الحسن]] الرازی نام برده و نوشته است: {{عربی|یکنی أباعلی، خاصی، روی عن أبی الحسین الأسدی<ref>یعنی محمد بن أبی عبدالله جعفر بن محمد بن عون الأسدی که در سال ۳۱۲ (ق) از دنیا رفته است؛ رجال النجاشی، ص۳۷۳، ش۱۰۲۰.</ref> و روی عنه التلعکبری و له منه إجازة}}<ref>رجال الطوسی، ص۴۱۱، ش۵۹۵۷.</ref>.

شیخ صدوق در بعضی اسناد، احمد بن الحسن القطان را مکنی به [[أبوعلی]] کرده و نوشته است: {{عربی|أحمد بن الحسن القطان المعروف بأبی علی}}؛ و [[شیخ طوسی]] هم درباره أحمد بن [[الحسن]] الرازی نوشته است: {{عربی|یکنی أباعلی}}.

شیخ طوسی نوشته است: أحمد بن الحسن الرازی<ref>رجال الطوسی، ص۴۱۱، ش۵۹۵۷.</ref>؛ و [[شیخ صدوق]] نوشته است: أحمد بن الحسن القطان المعروف بأبی علی... الرازی<ref>کمال الدین، ج۱، ص۶۷.</ref>؛ و در جای دیگر گفته است: {{عربی|کان شیخاً لأصحاب الحدیث ببلد الری}}<ref>همان، ج۲، ص۵۳۲، ح۱.</ref>.

بنا بر احتمال [[اتحاد]]، جایگاه [[حدیثی]] [[راوی]] روشن‌تر می‌شود؛ زیرا از امتیازاتی که در میان [[علمای رجال]] برای [[راویان حدیث]] ذکر شده، شیخ الاجازه بودن است که از نشانه‌های اعتبار و گاه سبب [[وثاقت]] شخص به حساب می‌آید.

از عبارت شیخ طوسی که در معرفی [[احمد بن حسن]] رازی نوشته است: {{عربی|روی عنه التلعکبری و له منه إجازة}}<ref>رجال الطوسی، ص۴۱۱، ش۵۹۵۷.</ref>، استفاده می‌شود که وی دارای [[مقام]] شیخ الاجازه بوده است تا جایی که [[شخصیت]] جلیل القدری مانند تلعکبری از ایشان اجازه [[نقل روایت]] داشته است.

علاوه بر آن‌که شیخ طوسی واژه خاصی را درباره‌اش به کار برده است و [[علامه مجلسی]]، این ویژگی را [[مدح]] تلقی کرده و راوی را به سبب آن [[ممدوح]] شمرده است<ref>ر.ک: الفوائد الحائریة (بهبهانی)، ص۲۲۶.</ref>؛ گرچه [[وحید]] بهبهانی [[معتقد]] است کلمه خاصی در مقابل کلمه عامی است و بر [[شیعی]] بودن راوی دلالت دارد، نه بر [[مدح راوی]]<ref>ر.ک: الفوائد الرجالیة (بهبهانی)، ص۳۶.</ref>. بزرگان دیگری مانند کلباسی<ref>ر.ک: الرسائل الرجالیة (کلباسی)، ج۱، ص۵۳ - ۵۴.</ref>، [[خاقانی]]<ref>ر.ک: رجال الخاقانی، ص۳۲۹.</ref> و [[سید]] [[امین]]<ref>ر.ک: أعیان الشیعة، ج۲، ص۴۹۴.</ref> احتمال مذکور را بجا دانسته و کلمه خاصی را در مقابل کلمه عامی قرار داده‌اند و معتقدند همان طور که لفظ عامی در مصادر رجالی [[شیعه]]، به [[راویان]] [[سنی]] گفته شده، تعبیر خاصی نیز به راویان [[شیعی]] اطلاق می‌گردد.

به دو دلیل می‌‌توان گفت، واژه خاصی در مقابل واژه عامی قرار دارد و بر [[مدح راوی]] دلالت نمی‌کند:

یکم: [[شیخ طوسی]] در ترجمه [[محمد بن مسعود عیاشی]] می‌نویسد: {{عربی|کان له مجلس للخاص و مجلس للعام}}<ref>رجال الطوسی، ص۴۴۰، ش۶۲۸۲.</ref> در این عبارت، [[تقابل]] دو کلمه خاص و عام، نشان دهنده تقابل معنایی بین آن دو نیز هست. با توجه به موقعیت خاص [[عیاشی]] و اعتبار او نزد شیعه و سنی، مقصود از خاص، گروه [[شیعیان]] و منظور از عام، [[اهل سنت]] خواهد بود. بنابراین، بین خاص و خاصی فرقی وجود ندارد، همان‌گونه که بین عام و عامی فرقی نخواهد بود. علاوه بر این، عبارت شیخ طوسی، به نقل از [[سید تفرشی]]<ref>نقد الرجال، ج۴، ص۳۲۲، ش۵۰۷۳.</ref> و کلباسی<ref>الرسائل الرجالیة (کلباسی)، ج۱، ص۵۴.</ref> چنین است: {{عربی|کان له مجلس للخاصی و مجلس للعامی}}.

دوم: [[ابن ندیم]] در فهرست خود هنگام ترجمه إبن أبی الثلج می‌نویسد: {{عربی|خاصی عامی و التشیع أغلب علیه}}<ref>الفهرست (إبن ندیم)، ص۲۸۹.</ref>؛ و از جمله معطوف فهمیده می‌شود که مقصود از خاصی، مطلق شیعه بودن است. و نیز در ترجمه [[فضل بن شاذان]] رازی می‌نویسد: {{عربی|هو خاصی عامی، الشیعة تدعیه...}}<ref>همان، ص۲۸۷.</ref>.

بنابراین، مراد از خاصی، مطلق شیعه است، نه [[خواص]] از شیعه تا مدحی و یا وثاقتی از آن فهمیده شود.