مختار ثقفی در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

| مداخل مرتبط = [[مختار ثقفی در حدیث]] - [[مختار ثقفی در تاریخ اسلامی]] - [[مختار ثقفی در معارف و سیره حسینی]]

== [[دستگیری]] مختار<ref>مختار بن ابی عبید بن مسعود ثقفی - که کنیه‌اش ابو اسحاق است-، در سال هجرت به دنیا آمد. او پیامبر {{صل}} را ندید و از ایشان روایتی ندارد. وی از صاحبان فضیلت و نیکوکار به شمار می‌رفت، تا این که برای خونخواهی امام حسین {{ع}} قیام کرد و گروه بسیاری از شیعیان کوفه، نزد او اجتماع کردند و او بر کوفه مسلط شد و قاتلان حسین {{ع}} را به چنگ آورد و آنان را کشت. گفته‌اند او نماینده محمد بن حنفیه در خونخواهی بوده است. ابراهیم بن اشتر به همراه لشکری به وی ملحق شد و ابن زیاد و گروهی دیگر را کشت. بدین جهت، بسیاری از مسلمانان، او را دوست دارند. وی در این راه، امتحان‌های خوبی داد. او برای ابن عباس و ابن حنفیه و... پول می‌فرستاد و آنان می‌پذیرفتند. خواهر مختار، همسر ابن عمر بود. مصعب بن زبیر، از بصره به همراه گروه بسیاری از اهل کوفه و بصره به سمت او حرکت کرد و مختار را در سال ۶۷ ق، کشت. دیدگاه شخصیت‌های شیعه و اهل سنت درباره او و عقیده‌اش و قیامش، گوناگون است. البته همه اتفاق دارند که پیش از قیام، دارای حسن حال بوده است.</ref>==

در کتاب [[تاریخ الیعقوبی (کتاب)|تاریخ الیعقوبی]] آمده است که: [[مختار بن ابی عبید ثقفی]]، به همراه جمعی که با خود [[سلاح]] داشتند، آمدند و می‌خواستند [[حسین بن علی]] {{ع}} را [[یاری]] کنند. [[عبیدالله بن زیاد]]، او را گرفت و [[زندان]] کرد و او را با چوب زد و پلک چشمش [[بریده]] شد<ref>{{متن حدیث|كَانَ المُختارُ بْنُ أبِي عُبَيْدٍ الثَّقَفِيُّ أقبَلَ فِي جَمَاعَةٍ عَلَيْهِمُ السِّلاحُ، يُرِيدُونَ نَصْرَ الحُسَيْنِ بنِ عَلِيٍّ {{ع}}، فَأَخَذَهُ عُبَيْدُ اللّهِ بنُ زِيادٍ فَحَبَسَهُ، وَ ضَرَبَهُ بِالقَضيبِ، حَتّى شَتَرَ عَيْنَهُ}} (تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۲۵۸).</ref>.<ref>[[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امام حسین (کتاب)|گزیده دانشنامه امام حسین]] ص ۳۵۹.</ref>

== [[جنبش]] [[مختار بن ابی‌عبید ثقفی]] ==

مختار در سال ۶۴ / ۶۸۴ در میدان [[سیاست]] پدیدار و به [[جاه‌طلبی]] سیاسی مشهور شد. وی دو ویژگی بارز داشت: [[گرایش شیعی]]<ref>روایتی وجود دارد که وی را به عثمانی بودن و مخالفت با شیعه متهم می‌کند به آن علت که وی روزی به عمویش [[سعد بن مسعود ثقفی]] استاندار مدائن هنگامی که امام حسن {{ع}}، مجروح به نزد او رفت، اشاره کرد که وی را دستگیر و تسلیم معاویه کند تا نزد او محبوبیتی کسب کند. همچنین ملاحظه می‌کنیم که وی برای جنگ در کنار امام حسین {{ع}} در کربلا بیرون نرفت. همچنین با سلیمان خزاعی رهبر توابین همکاری نکرد. خربوطلی، علی الحسنی، المختار الثقفی، ص۵۲؛ نکته نخست احتمالاً از ساخته‌های امویان است؛ در جریان کربلا مختار زندانی عبیدالله بود و پس از واقعه کربلا، با وساطت [[عبدالله بن عمر]] آزاد شد. افزون بر این، زمانی پیش از حادثه کربلا که مسلم به کوفه آمد، به خانه مختار وارد شد؛ این نشان می‌دهد که مختار از آن زمان شیعه به حساب می‌آمده است(ج).</ref> و [[گرایش]] [[قدرت]]<ref>مختار در آخرین تجربه‌اش، یعنی وقتی که از سوی سپاه مُصَعب محاصره شده بود، آرمان سیاسی‌اش را این‌گونه بیان کرد. من مرد عربی هستم، دیدم که ابن زبیر بر حجاز، نجده بر یمامه و مروان به شام یورش برد و من کمتر ازمردان عرب نیستم؛ لذا مانند ایشان به این سرزمین حمله کردم با این تفاوت که در پی خون‌خواهی اهل بیت رسول خدا {{صل}} بودم، آن‌هم در زمانی که عرب از آن غفلت کرد. طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۶، ص۱۰۷؛ باید توجه داشت که مختار در یک زمان با دو حزب متعصب و حدیث‌ساز اموی و زبیری درگیر بوده است. از این‌رو احتمال جعل و تحریف درباره وی بسیار است (ج).</ref>.

وی نخستین [[رهبر]] در [[کوفه]] بود که [[مسلم بن عقیل]] را [[ملاقات]] کرد. مسلم [[منزل]] او را به عنوان جایگاه خویش برگزید. همچنین نقش مهمی در [[بسیج]] مردمی در آن شبی داشت که [[امام حسین]] {{ع}} به سوی آنان بیرون آمد و [[استاندار]] او را [[زندانی]] کرد. سپس بعد از [[شهادت امام حسین]] {{ع}} او را [[آزاد]] و به ترک کوفه وادار نمود<ref>طبری، تاریخ الرسل والملوک، ج۵، ص۵۸۰؛ ج۶، ص۸ - ۹؛ دکسن، عبدالامیر حسین، الخلافة الامویه، ص۶۹.</ref>. وی به [[مکه]] رفته به [[ابن زبیر]] پیوست و با سه شرط، همراه او [[کارها]] را به زیان [[امویان]] سامان داد:

# بدون او کاری انجام ندهد؛

# نخستین کسی باشد که به او اجازه داده می‌شود؛

# هنگامی که [[غلبه]] کرد، با وجود [[بهترین]] کارگزارانش از او کمک بخواهد<ref>ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۳۳۸.</ref>.

مختار در [[روز جمعه]]، ۲۵ [[رمضان]] ۶۴ / ۶۸۴<ref>طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۵، ص۵۶۰.</ref> در سایه فعالیت شدید [[خون‌خواهی]] [[امام حسین]] {{ع}} وارد [[کوفه]] شد و از حرکت [[توابین]] برای رسیدن به اهدافش در برابر [[ابن زبیر]] و [[امویان]] بهره برد؛ با اینکه امکان [[هماهنگی]] میان مختار و توابین، به دلیل [[اختلاف]] گرایش‌های [[سیاسی]]، وجود نداشت، وی به یکی بودن [[احساس]] دو طرف اهتمام داشت.

از دیگر سو مختار، سلیمان صُرَد [[خزاعی]] را رقیب [[نیرومندی]] برای خود می‌دید؛ لذا بر دور کردن [[شیعیان]] از اطراف سلیمان تأکید داشت و خود را [[نماینده]] اعزامی مهدی - [[محمد بن حنفیه]] - به سوی ایشان معرفی می‌کرد<ref>مختار درک کرد که برای جذب شیعه لازم است برای آنان امامی در نظر بگیرد تا بتواند اصلاحات مورد نظرش را محقق سازد؛ زیرا همچنان آوازه امام علی {{ع}} و فرزندانش در ذهن شیعیان کوفه زنده بود. او دریافت که بهترین راه این است که حرکتش را به نام یکی از فرزندان امام علی {{ع}} اعلان کند، او در مکه تلاش کرد که تأیید علی بن حسین {{ع}} را به دست آورد، ولی شکست خورد، به محمد بن حنفیه پیوست و جواب مبهمی از وی دریافت کرد. وی چنین تفسیر کرد که ابن‌حنفیه موافق اوست و مختار برای دست‌یابی به اهداف ویژه‌اش از نام او بهره‌برداری کرد. [باید افزود که برخلاف این اظهار نظر، تلقی اطرافیان مختار از رهبران طوایف کوفه، آن بود که محمد بن حنفیه اصل قیام مختار را تأیید کرده است. اگر چنین نبود، آنان حتماً حاضر به همکاری با مختار نبودند. {{عربی|و الشاهد يرى ما لا يرى الغائب}}].</ref>. شیعیان دو دسته شدند: گروهی به [[همراهی]] سلیمان، خواستار [[قیام]] برای [[خون خواهی]] امام حسین {{ع}} بودند و گروه دیگر [[دعوت]] به محمد بن حنفیه می‌کردند<ref>ابن‌کثیر، البدایة والنهایه، ج۸، ص۲۴۸.</ref> که تأثیر منفی بر [[نیروی نظامی]] [[توّابین]] داشت.

در زمینه اجتماعی و اقتصادی میان [[عرب]] و [[موالی]] از یک سو و میان خود [[عربها]] از سوی دیگر، در کوفه تفاوت وجود داشت. در نتیجه سیاستی که برخی از خلفای [[بنی‌امیه]] و استانداران‌شان [[اعمال]] می‌کردند، گروهی به وجود آمد که از امتیازات اجتماعی [[محروم]] بود. آنان به مستضعفانی پیوستند که به محمدحنفیه، به مثابه [[نجات]] بخش خویش می‌نگریستند. مختار به این گروه با [[هدف]] جذب آنان توجه کرد و مدعی شد که مهدی فرزند وصیِّ [[رسول خدا]] {{صل}} یعنی [[محمد بن علی]] {{ع}} او را به عنوان [[امین]] و [[وزیر]] خویش برای [[جنگ]] با [[ملحدان]] و [[خون‌خواهی]] [[اهل بیت]] {{عم}} و [[دفاع از مستضعفان]]<ref>طبری، تاریخ الرسل والملوک، ج۵، ص۵۸۰.</ref> به سوی ایشان فرستاده است.

از جنبه سیاسی، وی عمق درگیری‌های میان خودِ [[عرب‌ها]] را - یعنی کسانی که در [[فتوحات]] نخستین مشارکت کردند و آنانی که بعداً [[مهاجرت]] نمودند و نیز درگیری‌های قبایلی - را [[درک]] کرد و تلاش نمود از این اوضاع سود جوید. او به این [[باور]] رسید که منافعش در این است که با [[قبایل یمنی]]، به‌ویژه با [[قبیله نخع]] و [[رهبر]] آن، [[ابراهیم بن اشتر]]، هم‌پیمان شود؛ لذا او را به خویش متمایل کرد<ref>ابن اشتر به مهارت و زیرکی شهره بود، استقلال رأی داشت و مخلص خاندان امام علی {{ع}} بود و ارتباط پیوسته‌ای با ابن حنفیه داشت. اما به حرکت شیعی در آن دوران ایمان نداشت، شاید به آن علت که به رهبران آن اعتماد نداشت. طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۶، ص۱۶ - ۱۷.</ref>.

بعد از اینکه شرایط [[جنبش]] مهیا شد و زمینه مناسبی پیدا کرد، مختار [[سپاه]] ابن [[مطیع]] را [[شکست]] داد و [[حکومت]] را در [[کوفه]] به دست گرفت. ابن مطیع که به [[نادانی]] [[سیاسی]] مشهور بود، محل خود را ترک کرد و از دیدگان [[مردم]] پنهان شد<ref>طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۶، ص۱۶ - ۱۷ و ۱۹ - ۲۰ و ۳۰ - ۳۲؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۱۷۵.</ref>. مختار در کوفه به [[منبر]] رفت و برنامه‌هایش را برای مردم اعلام کرد<ref>وی در سخنرانی خود شیعه را چنین مخاطب قرارداد: با من بیعت کنید بر کتاب خدا، سنت رسول خدا {{صل}}، خون‌خواهی اهل بیت {{عم}}، جهاد با کسانی که حرام خدا را حلال می‌نمایند، دفاع از مستضعفان، جنگ با کسانی که با ما بجنگند، صلح با کسانی که با ما صلح کنند و وفای به بیعت، به گونه‌ای که هم من و هم شما بدان پایبند باشیم. برای متن خطبه ر. ک: طبری، تاریخ الرسل والملوک، ج۶، ص۳۲.</ref> و سپس کارگزارانی را به ارمنستان، [[آذربایجان]]، [[موصل]] و جبال اعزام کرد تا به نام او حکومت کنند<ref>دینوری، ابوحنیفه، الأخبار الطوال، ص۲۹۲.</ref>.

[[حقیقت]] این است که مختار بعد از به [[حکومت]] رسیدن، به طور موقت از تصمیمش درباره کشتن [[قاتلان امام حسین]] {{ع}} منصرف شد و تلاش کرد [[ثبات]] [[سیاسی]] داخلی را از طریق [[آشتی دادن]] اشراف با [[مستضعفان]] ایجاد کند تا بتواند با [[دشمنان]] خارجی‌اش که دو [[گرایش]] متضاد داشتند، مقابله کند. [[سپاه شام]] به [[رهبری]] [[عبیدالله بن زیاد]] به سمت [[موصل]] پیش‌روی می‌کرد و در همان [[زمان]] از سوی [[ابن زبیر]] در بصره و [[حجاز]] [[تهدید]] می‌شد<ref>دکسن، الخلافة الامویه، ص۸۲ - ۸۳.</ref>.

در پی این عقب‌نشینی، در داخل [[کوفه]] [[شورشی]] بر [[ضد]] حکومت او شکل گرفت که اشراف آن را [[رهبری]] می‌کردند؛ اما وی به سرعت آنان را تار و مار کرد. سپس از اوضاع [[سیاسی]] برای [[خون‌خواهی]] از [[قاتلان امام حسین]] {{ع}} بهره گرفت<ref>از جمله ایشان: [[شمر بن ذی‌الجوشن]] و [[عمر بن سعد بن ابی‌وقاص]] بود.</ref>. مختار با این [[اقدام]] در پی تحقق دو [[هدف]] بود:

# اگرچه با تأخیر، به [[عهد]] خود در خون‌خواهی [[امام حسین]] {{ع}} [[وفا]] کند؛

در این هنگام فرمانده‌اش، ابراهیم بن اشتر، از او جدا شد و در [[بصره]] به اشراف پیوست و باعث شد که وی از توانمندی‌های نظامی که در [[اختیار]] داشت، [[محروم]] شود. این کار تأثیر منفی بر اوضاع [[جنگی]] داشت، به گونه‌ای که زیان‌های جبران‌ناپذیری در [[جنگ]] مذار با [[سپاه]] مُصَعب، در نیمه [[سال ۶۷]] / اوایل ۶۸۷<ref>مسعودی، مروج الذهب... ، ج۳، ص۹۸ - ۹۹.</ref> به او وارد شد و بعد از اینکه مُصَعب محاصره [[کوفه]] را تنگ‌تر کرد، وی نتوانست در داخل کوفه [[مقاومت]] کند و در جنگی نابرابر کشته شد و مُصَعب بر کوفه چیره شد<ref>طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۶، ص۱۰۵ - ۱۰۷؛ دینوری، ابوحنیفه، الأخبار الطوال، ص۳۰۸.</ref>. بدین‌گونه، [[حکومتی]] که صاحب آن می‌خواست به هر وسیله‌ای که شده به [[قدرت]] دست یابد، به پایان رسید.<ref>[[محمد سهیل طقوش|طقوش]] و [[رسول جعفریان|جعفریان]]، [[دولت امویان (کتاب)|دولت امویان]] ص ۹۶.</ref>.

== نگاهی دیگر به [[قیام مختار]] ==

مختار پیش از آمدن [[امام حسین]] {{ع}} به کوفه [[زندانی]] شد، سپس با تلاش [[عبدالله بن عمر]] [[آزاد]] شد و به [[مکه]] رفت و تا [[زمان]] چیره شدن زبیریان بر [[عراق]]، همچنان در [[حجاز]] بود. در زمانی که [[توابین]] در گیرودار [[قیام]] بودند، مختار به کوفه آمد و با گفتن اینکه [[سلیمان بن صرد]]، [[فکر]] نظامی و [[سیاسی]] ندارد {{عربی|لا عِلْمَ له بالحُرُوب و السّیاسة}}<ref>طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۴، ص۴۳۴ – ۴۴۹.</ref> حاضر به [[حمایت]] از او نشد.

[[تبلیغات]] مختار سبب کندی کار [[توّابین]] شد. در عین حال بیشتر [[شیعیان]] با سلیمان بودند و تنها در آن شرایط، گروهی اندک که در برخی منابع تا یک چهارم توابین را نوشته‌اند، به مختار پیوستند. مختار چاره‌ای جز [[صبر]] کردن نداشت. او می‌بایست [[تأمل]] کند تا کار توّابین روشن شود<ref>ابن‌اعثم، الفتوح، ج۶، ص۵۶.</ref>. پس از خروج سلیمان از [[شهر]]، [[قاتلین]] [[حسین بن علی]] {{ع}} که از ناحیه مختار [[هراس]] فراوانی داشتند، [[حاکم]] [[زبیری]] کوفه را وادار کردند تا مختار را زندانی کند. این کار به رغم فشارهایی بود که [[شیعیان]] بر [[حاکم کوفه]] وارد کرده بودند و با استناد به سابقه‌ای که او خود از مختار داشت، از وی می‌خواستند تا مختار را [[آزاد]] کند. بعدها [[عبدالله بن عمر]] نزد [[ابن زبیر]] [[شفاعت]] مختار را کرد و با تضمینی که شیعیان دادند، مختار آزاد شد<ref>ابن‌اعثم، الفتوح، ج۵، ص۷۴؛ ر. ک: طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۴، ص۴۸۸.</ref>. هنگامی که خبر [[شکست]] و بازگشت [[توّابین]] به [[کوفه]] رسید، مختار در [[زندان]] بود. او ضمن [[نوشتن]] [[نامه]] تسلیتی برای [[رفاعة بن شداد]]، [[رحمت]] و [[درود]] بر سلیمان فرستاد و با [[تمجید]] از او، از بازماندگان توّابین خواست تا آماده [[قیام]] باشند. او آنها را به [[کتاب خدا]]، [[سنّت]] [[رسول]] {{صل}}، [[انتقام]] [[خون]] [[اهل بیت]] {{عم}}، [[دفاع]] از [[ضعفا]] و [[جهاد]] با مُحلّین (کسانی که [[حرمت]] [[اسلام]] را شکسته، [[حرام]] آن را [[حلال]] دانسته‌اند) [[دعوت]] کرد<ref>طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۴، ص۴۷۱، ۴۷۸؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ج۵، ص۲۱۲.</ref>. در [[سال ۶۶]] [[عبداللّه بن زبیر]] حاکم کوفه را [[عبدالله بن زبیر]] بر کنار و [[عبدالله بن مطیع]] را [[والی]] آن کرد. ابن [[مطیع]] در آغاز کار خود گفت که در [[امور مالی]] بر حسب [[سیره]] و [[سنت]] [[خلیفه دوم]] و سوم عمل خواهد کرد. اما [[سائب بن مالک اشعری]] بنا به تحریک مختار به او [[اعتراض]] کرد و گفت: «جز با سیره علی {{ع}} نمی‌بایست [[رفتار]] شود»<ref>ابن‌اعثم، الفتوح، ج۶، ص۸۸؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ج۵، ص۲۲۰ – ۲۲۱.</ref>.

مختار پنهانی مشغول کار خویش بود. او شیعیان را در محفل‌های خاصی فراهم می‌آورد و به عنوان [[نماینده]] [[محمد بن حنفیه]] آنان را به سوی خویش دعوت می‌کرد. این مسئله در عین آنکه توجه شیعیان را به سوی او معطوف می‌ساخت، سبب تردید نیز در میان آنها می‌شد، تردید آنها در [[صداقت]] مختار در [[نمایندگی]] از سوی محمد بن حنفیه بود! آنان برای کسب [[اطمینان]] لازم، [[تصمیم]] گرفتند به [[مدینه]] رفته، از محمد بن حنفیه در این باره پرس‌و‌جو کنند. [[عبدالرحمان بن شریح]] و گروهی دیگر روانه [[مدینه]] شدند و در آنجا به طور خصوصی با [[ابن حنفیه]] [[ملاقات]] کرده و موضع او را درخصوص مختار سؤال کردند. [[محمد بن حنفیه]] از مختار به صورت سربسته و مبهم [[حمایت]] کرد. او گفت: {{عربی|أما ما ذکرتم من دُعاءِ مَن دعاکم إلی الطّلب بِدِمائِنا فَوَاللّه لَوَدَدَتُ أنّ اللّهَ انْتَصَرَلَنا مِنْ عَدُوِّنا بِمَنْ شاءَ مِنْ خَلْقِه}}<ref>طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۴، ص۳۹۳؛ ابن‌اعثم، الفتوح، ج۵، ص۹۱، ۹۲، ۹۳.</ref>. در مورد آنچه گفتید که کسی شما را [[دعوت]] کرده تا [[انتقام]] [[خون]] [[اهل بیت]] {{عم}} را بگیرید، به [[خدا]] من دوست دارم تا [[خداوند]] به دست هرکس که خود از بندگانش خواهد، انتقام ما را بگیرد. محمد بن حنفیه [[پرسش]] کنند. ابن شریح گفت که ما در این باره از محمد بن حنفیه استفسار کردیم {{عربی|فأمرنا بمظاهرته}}<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ج۵، ص۲۲۱.</ref>، جای دیگر {{عربی|و أذِن لنا فی نصرتک}}<ref>ر. ک: ابن‌اعثم، الفتوح، ج۶، ص۹۵؛ درباره پدرش گفته است {{عربی|و هو سيد الناس في محبة اهل البيت}}.</ref>، او به ما دستور داد تا از مختار [[پشتیبانی]] کنیم. چنین تأییدی موجب شد تا دیگر شیعیانی که تا آن موقع به مختار ملحق نشده بودند، بدو بپیوندند.

شب [[پنجشنبه]]، چهاردهم [[ربیع الاول]] [[سال ۶۶]] به عنوان [[زمان]] [[شورش]] [[انتخاب]] شده بود. [[عبدالله بن مطیع]]، که [[اخبار]] مربوط به شورش مختار را شنیده بود، از چند شب قبل از آن دستور داده بود تا [[شهر]] را بیشتر کنترل کرده و شب‌ها رفت‌و‌آمدها را کنترل کنند. به هر حال چنین خبری نمی‌توانست در پرده بماند؛ از این‌رو در همان آغاز به او گفته بودند که گروهی از ترابیّه با مختار [[بیعت]] کرده‌اند<ref>ابن‌اعثم، الفتوح، ج۶، ص۹۹، معمولاً بنی‌امیه و به تبع آنها آل زبیر از نسبت دادن کلمه «ترابیه» قصد تحقیر شیعه را داشتند.</ref>. دو شب قبل از موعد، گروهی همراه ابراهیم با سپاهی از [[حاکم کوفه]] برخورد کرده و درگیر شدند. ابراهیم موفق شد سر [[ایاس بن مضارب]]، [[رئیس]] پلیس [[عبدالله بن مطیع]]، را جدا کرده و آنها را متفرق کند. اما روشن بود که آنها باید زودتر از موعد مقرر کار را شروع می‌کردند. شعارهای {{عربی|یا منصور اَمِتْ}} (ای [[یاری]] شده! بمیران. شعاری که [[مسلمین]] در [[جنگ‌های صدر اسلام]] می‌دادند) و نیز «[[یا لثارات الحسین]]»<ref>طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۴، ص۴۹۸؛ ابن‌اعثم، الفتوح، ج۶، ص۱۰۳.</ref> - که جهت‌گیری اصلی [[جنبش]] مختار بود - بلند شد و [[شیعیان]] بدو ملحق شدند. دسته‌های ابراهیم در [[شهر]] گردش می‌کردند تا [[مردم]] [[شیعه]] بتوانند به آنها ملحق شوند. مختار بنا به [[سیره امام علی]] {{ع}}، که [[جنگ]] را قبل از شروع طرف مقابل جایز نمی‌دید، به ابراهیم گفت تو آغازگر جنگ نباش<ref>طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۴، ص۴۹۸.</ref>. در جریان [[تسخیر]] شهر به دست نیروهای مختار، درگیری‌های متعددی رخ داد<ref>ابن‌اعثم، الفتوح، ج۶، ص۱۰۳.</ref> و به‌رغم نیروهای زیادی که در [[اختیار]] عبدالله بن مطیع بود (حدود بیست هزار نفر<ref>ابن‌اعثم، الفتوح، ج۶، ص۱۰۶؛ ر. ک: طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۴، ص۵۰۰- ۵۰۱.</ref>)، مختار توانست با یک پنجم این تعداد نیرو، شهر را از دست [[ابن مطیع]] بیرون آورد و بر آن [[حاکم]] شود. در طول درگیری، [[رهبران]] [[سپاه]] مختار همواره شیعیان را تحریک می‌کردند تا بر شدّت جنگ خود بیفزایند. [[یزید بن انس یا مالک بن سائب اشعری]] می‌گفت: ای شیعیان! قبل از این شما را می‌کشتند، دست‌ها و پاهایتان را قطع می‌کردند، چشمان شما را [[کور]] و شما را بر شاخه‌های [[نخل]] می‌آویختند. همه اینها به سبب [[محبّت]] شما به [[اهل بیت پیامبر]] {{صل}} بود. این در حالی بود که شما در خانه‌هاتان نشسته بودید و از [[دشمن]] خود [[تبعیت]] می‌کردید. اکنون (که به میدان آمده‌اید) چه [[فکر]] می‌کنید؟ اینان اگر بر شما [[غلبه]] کنند، یک چشم به هم شما را زدن زنده نخواهند گذاشت و از بین خواهند برد<ref>طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۴، ص۵۰۳؛ ابن‌اعثم، الفتوح، ج۶، ص۱۰۸- ۱۰۹.</ref>. سرانجام با کشته شدن [[راشد بن ایاس بن مضارب]] و پراکنده شدن افرادی که تحت [[فرماندهی]] [[شبث بن ربعی]] می‌جنگیدند، [[قصر کوفه]] به [[محاصره]] [[یاران مختار]] درآمد. [[عبدالله بن مطیع]] پس از سه [[روز]] به طور مخفیانه از قصر خارج شد و بقیه نیز با گرفتن [[امان]] خود را [[تسلیم]] کردند. اشراف، که مهم‌ترین قشر صاحب [[نفوذ]] در [[کوفه]] بودند، پیش از آمدن زبیری‌ها با بنی‌امیّه تبانی کرده و بعد از آمدن آنها، از [[ترس]] پیوستند<ref>طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۴، ص۵۰۷.</ref>. افراد بسیاری نیز، از اشراف [[پیروی]] می‌کردند. برخلاف [[توابین]] که همه نیروهایشان [[عرب]] بود، بیشتر نیروهای مختار از [[موالی]] [[ایرانی]] و غیر ایرانی بودند. افزون بر آن، جمعیّت [[عربی]] نیز که [[شیعه]] بودند، به او پیوستند.

صبح روزی که قرار بود [[جنگ]] در گیرد، شَبَث بن ربعی در [[نماز]] سوره‌های کوتاه را خواند و وقتی بدو [[اعتراض]] شد، گفت: می‌بینید که چگونه دیلمان در پیش روی شما ایستاده‌اند؛ آن وقت می‌گویید که چرا [[سوره بقره]] و [[آل عمران]] را نخواندم<ref>طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۴، ص۵۰۱؛ ابن‌اعثم، الفتوح، ج۶، ص۱۰۷؛ «دیلمان» بیشتر عنوانی برای کافران بود که ایرانی می‌بودند، البته موالی مسلمان بودند (حداقل بسیاری از آنها). اما این کلمه بیشتر برای کافر دانستن آنها و در نتیجه منزوی کردن آنها در بین عرب‌های مسلمان به کار می‌رفت.</ref>. هنگامی نیز که همه در حال فرار بودند، شبث فریاد می‌زد: {{عربی|أأنتم من عبیدکم تهربون؟}}<ref>طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۴، ص۵۰۲؛ ابن‌اعثم، الفتوح، ج۶، ص۱۰۸.</ref> آیا از بردگان خویش فرار می‌کنید؟ [[نفرت]] اشراف از [[موالی]] به اندازه‌ای بود که هر کدام از ایشان را [[اسیر]] می‌گرفتند، می‌کشتند، اما [[اسیران]] [[عرب]] را رها می‌کردند<ref>طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۴، ص۵۰۲.</ref>. دینوری می‌نویسد: اغلب [[سپاه]] مختار در درگیری با [[شامیان]] از موالی [[ایرانی]] بودند<ref>دینوری، الأخبار الطوال، ص۲۹۳، ر. ک: ص۳۰۶.</ref>.

سرانجام مختار [[پیروز]] شد. برخی از اشراف به [[بصره]] گریختند و برخی در خانه‌های خود باقی مانده، به [[انتظار]] [[تقدیر الهی]] نشستند. در این وقت، مختار با [[مردم کوفه]] به عنوان [[امیر]] آنها [[بیعت]] کرد و با توجه به [[عقیده]] [[شیعی]] خود به آنها گفت: بعد از بیعت با [[علی بن ابی طالب]] {{ع}} و [[آل علی]] {{ع}}، درست‌تر (اَهْدی) از این بیعت، با کسی بیعت نکرده‌اند<ref>طبری، تاریخ الرسل والملوک، ج۴، ص۵۰۸.</ref>. سپس او آنچه باید بر اساس آن بیعت شود، مطرح کرد: عمل به [[کتاب خدا]]، [[سنت پیامبر]] {{صل}}، [[انتقام]] [[خون]] [[اهل‌بیت]] {{ع}}، [[جهاد]] با تجاوزگران به [[حریم]] [[الهی]]، [[دفاع]] از محرومین و [[جنگ]] با طلبان جنگ و [[صلح]] با خواهندگان صلح<ref>طبری، تاریخ الرسل والملوک، ج۴، ص۵۰۸؛ ابن‌اعثم، الفتوح، ج۶، ص۱۱۵.</ref>. پس از آرام شدن [[کوفه]]، خبر آمدن [[سپاه شام]] به [[فرماندهی]] [[عبیدالله بن زیاد]] رسید. سپاه شام که پیش از آن [[توابین]] را از بین برده بود، پس از درنگی برای برخورد با [[قبیله]] [[قیس بن عیلان]] راهی [[موصل]] شد<ref>بر طبق روایت الفتوح، ج۶، ص۱۳۹؛ سپاه شام بعد از درگیری با مختار به شام برگشت و مجدداً برای تسخیرعراق، راهی جزیره و از آنجا نیز رهسپار موصل شد.</ref>. مختار یک سپاه سه هزار نفری را به سوی، سپاه شش هزار نفری [[شام]] به فرماندهی عبیداللّه بن زیاد، اعزام کرد. در درگیری میان آنان، [[ربیعة]] بن مُخارق، [[فرمانده]] نیروهای ابن‌زیاد، کشته شد و سیصد نفر به [[اسارت]] سپاه مختار درآمدند. در این هنگام اشراف، از روی فرصت‌طلبی، خواستند مختار را تحت فشار بگذارند. آنان [[شاهد]] بودند که نیروهای مختار درگیر جنگ‌اند و با استفاده از [[فرصت]] می‌توانند کار مختار را یکسره کنند. اشکال آنها این بود که تو بر بردگان تکیه کرده‌ای، کسانی که فیء ما هستند و [[خداوند]] به ما [[عنایت]] کرده است و تو آنان را از ما گرفته‌ای. تازه به گرفتن آنان اکتفا نکرده‌ای بلکه آنان را [[شریک]] در [[بیت‌المال]] کرده‌ای. چیزی که نه با [[دین]] سازگاری دارد نه با [[شرف]] تو. درحقیقت خواسته اشراف این بود که اگر مختار [[تعهد]] کند [[موالی]] را به آنها بازگرداند آنها دست از [[اعتراض]] بردارند. اشکال دیگر آنان شیعی‌گرایی مختار بود. اشراف در این موقعیت مناسب، فعالیت خود را آغاز کردند. مختار هم از یک سو پی ابراهیم بن اشتر فرستاد تا با لشکرش به [[کوفه]] برگردد و از سوی دیگر اشراف را به [[گفت‌وگو]] سرگرم کرد. یک [[روز]] پیش از رسیدن ابراهیم درگیری آغاز شد. سرعت ابراهیم در بازگشت و [[مقاومت]] مختار، [[جنگ]] را به نفع مختار و زیان اشراف خاتمه داد. در این جنگ ۱۳۵ نفر از [[سپاه]] مختار و ۶۴۰ نفر از نیروهای اشراف، کشته شدند.

[[شورش]] اشراف موجب شد تا مختار، که تا آن هنگام در مورد [[انتقام]] [[خون]] [[اهل بیت]] {{عم}} کاری نکرده بود و شاید [[امید]] به جلب اشراف داشت، دست به کار شود. اولین [[اقدام]] او کشتن ۲۸۴ نفر از پانصد اسیری بود که در جنگ با [[اشراف کوفه]] به [[اسارت]] درآورده بود. اینها کسانی بودند که به [[شهادت]] دیگران در [[کربلا]] حضور داشتند.

اکنون مختار برای مدتی آرام گرفت و تلاش کرد تا [[حکومتی]] همراه با [[عدالت]] داشته باشد. مورّخان درباره [[رفتار]] او آورده‌اند: {{عربی|... و کان مختار أوّل من ظَهَر أحسن شیءٍ سیرةً و تالفا للناس}}<ref>طبری، تاریخ الرسل والملوک، ج۴، ص۵۳.</ref>، او اولین کسی بود که [[بهترین]] رفتار را داشت و در [[تألیف قلوب]] [[مردم]] می‌کوشید. ابن اعثم نیز نوشته است: {{عربی|و أحبَّه الناس حُبآ شدیداً}}<ref>ابن‌اعثم، الفتوح، ج۶، ص۱۲۰.</ref>، مردم او را بسیار [[دوست]] می‌داشتند. [[بلاذری]] نیز [[روایت]] کرده است: {{عربی|و أحسن المختار مجاورة أهل الکوفة و السیرة فیهم}}<ref>بلاذری، أنساب الأشراف، ج۵، ص۲۲۸ - ۲۲۹؛ مقدسی می‌گوید: مختار به صورت‌های مختلفی در جذب مردم می‌کوشید. ر. ک: مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، ج۶، ص۲۲.</ref>. مختار رفتار خوبی با [[کوفیان]] داشت.

اما در [[عراق]]، کسانی که از دست [[انتقام]] مختار به [[بصره]] گریختند، عاملان اصلی تحریک [[مصعب بن زبیر]] برای [[حمله]] به [[کوفه]] بودند. آنان با تحریک [[مصعب]]، وی را وادار کردند تا مختار را [[سرکوب]] کرده و کوفه را زیر [[سلطه]] زبیری‌ها درآورد. در این رابطه افرادی چون [[محمد بن اشعث بن قیس]] که از جمله [[قاتلان امام حسین]] {{ع}} بود، در شمار افرادی بود که به عنوان یکی از [[فرماندهان]] نیروهای [[زبیری]] به کوفه حمله بردند. آنها علاوه بر آن افرادی را فرستادند تا با [[تبلیغ]]، [[مردم]] را از [[حمایت]] مختار باز دارند<ref>طبری، تاریخ الرسل والملوک، ج۴، ص۵۵۹.</ref>. اضافه بر آن، [[ابراهیم اشتر]]، که خود در موصل [[حاکمیت]] یافته بود، حاضر به بازگشت به کوفه برای حمایت از مختار نشد. مختار نیز کوشید تا [[مردم کوفه]] را [[بسیج]] کند. او گفت چگونه اشراف فراری موجب تحریک سایر [[گناهکاران]] شده‌اند تا [[حق]] را از بین برده و [[باطل]] را [[حاکم]] کنند<ref>طبری، تاریخ الرسل والملوک، ج۴، ص۵۵۹.</ref>. هنگامی که نیروهای دو طرف در برابر هم قرار گرفتند، زبیری‌ها خواستار آن بودند که نیروهای مختار، با [[پذیرفتن]] [[بیعت]] با [[عبدالله بن زبیر]]، به عنوان «[[امیرالمؤمنین]]» دست از [[جنگ]] بردارند. [[یاران مختار]] نیز از آنها خواستند تا با مختار بیعت کرده و [[خلافت]] را به «[[آل رسول]]» واگذارند<ref>طبری، تاریخ الرسل والملوک، ج۴، ص۵۶۰.</ref>. در این جریان [[فرمانده]] اصلی نیروهای زبیری، [[مهلب بن ابی‌صفره]]، و فرمانده نیروهای مختار، [[احمر بن شمیط]] بود. [[محمد بن اشعث]] نیز [[فرماندهی]] نیروهای فراری کوفه به بصره را برعهده داشت. جریان درگیری به نفع زبیری‌ها خاتمه یافت و مختار با گروهی از یارانش به [[شهادت]] رسید. در بحث‌های گذشته شواهد فراوانی آوردیم که بیانگر [[اعتقاد]] مختار و یارانش به [[تشیع]] و علاقه فراوان آنها به [[اهل‌بیت]] {{عم}} بود، به طوری که از نظر [[تاریخی]] نمی‌توان در این باره تردید کرد. همچنین شواهدی بر [[حمایت]] [[محمد بن حنفیه]] از او در دست است که به خوبی می‌تواند مؤید [[قیام مختار]]، هرچند به صورت نسبی، باشد. موضع مختار نیز در [[انتقام]] گرفتن از اموی‌ها و اشراف به‌خوبی می‌تواند نشان دهد که برای رسیدن به [[هدف]] حاضر شد موقعیت خود را به خطر انداخته و به [[دستگیری]] و کشتنِ [[قاتلین]] [[امام حسین]] {{ع}} بپردازد. اما از آنجا که او ضربات زیادی بر پیکر اموی‌ها وارد کرد و زبیری‌ها را نیز مورد [[حمله]] قرار داد، آنها کوشیدند تا انواع و اقسام اتهامات را به او نسبت دهند. اتهاماتی چون: ادعای «[[نبوت]]» برای خودش! ادعای «[[مهدویت]]» برای [[ابن حنفیه]]! تأسیس [[فرقه]] کَیسانیّه و شایع‌تر از همه نسبت دادن [[لقب]] «[[کذاب]]» به مختار، که در تمام متون بدان اشاره شده است<ref>ر. ک: صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، ج۵، ص۳۰۰.</ref>. اغلب این نسبت‌ها، همان‌گونه که یکی از [[پژوهشگران]] نیز اشاره کرده، بعد از [[مرگ]] مختار بوده است<ref>Hadgson, How did the early shia Bcome sectarian p ۳.. </ref>.

با [[شهادت]] مختار، زبیری‌ها دو [[همسر]] او، یکی دختر [[نعمان بن بشیر انصاری]] و دیگری دختر [[سمرة بن جندب]]، را مورد بازجویی قرار دادند. دختر [[سمره]] درباره مختار گفت: هرچه شما درباره او [[عقیده]] دارید من نیز عقیده‌ام همان است! اما دختر نعمان درباره مختار گفت: {{عربی|إنّه کان عبدا من عبادالله الصالحین}}، او بنده‌ای از [[بندگان]] [[صالح]] [[خداوند]] بود. [[مصعب]] او را [[زندانی]] کرد و به [[ابن زبیر]] نوشت: این [[زن]] بر این [[باور]] است که مختار [[پیغمبر]] است! [[عبدالله بن زبیر]] نیز به او دستور داد تا وی را به [[قتل]] برساند<ref>طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج۴، ص۵۷۴؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۲۶۴؛ مسعودی، مروج الذهب... ، ج۳، ص۹۹.</ref>.<ref>[[محمد سهیل طقوش|طقوش]] و [[رسول جعفریان|جعفریان]]، [[دولت امویان (کتاب)|دولت امویان]] ص ۱۰۱-۱۰۹.</ref>.