رحمت در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

در سخنانی از [[امام علی|امیرمؤمنان]] {{ع}}<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۷۹.</ref> و [[امام صادق]] {{ع}}<ref>بحارالانوار، ج ۳، ص ۱۹۶.</ref> تصریح شده [[رحمت]] از سوی [[خدای متعال]] به معنای [[رقت]] و متأثر شدن از [[بیچارگی]] و مسکنت دیگران و سپس کمک و [[بخشش]] برای [[نجات]] موجود گرفتار نیست. [[خدا]] به [[رقت قلب]] وصف نمی‌شود<ref>التبیان، ج ۱، ص ۳۰.</ref>، زیرا این حالت، ویژگی جسمانی مادی است که [[خدای متعال]] از آن پیراسته است<ref>روح المعانی، ج ۱، ص ۶۱؛ المیزان، ج ۵، ص ۱۸۷؛ ج ۱۰، ص ۸۰.</ref>، از همین‌رو گفته شده که [[اسماء الله]] از غایاتِ [[افعال]] برگرفته است؛ نه از مبادی آنها که مستلزم انفعال‌اند، پس [[حقیقت]] این الفاظ در نتایج مخصوص با [[چشم‌پوشی]] از اسباب و [[علل]] طبیعی آنها به کار می‌روند<ref>شفاء الصدور، ص ۳۷۵.</ref>، بنابراین اتصاف خدای والا به [[رحمت]] به دیده [[احسان]] او به موجودات است؛ نه [[رقت قلب]] و [[انفعال]]<ref>روح المعانی، ج ۱، ص ۶۱؛ ارشاد الأذهان، ص ۵.</ref>.

بر پایه نظری، [[رحمت]] - همانند [[علم]] - از صفات ذاتی خدای والا<ref>التحقیق، ج ۱۳، ص ۱۰۴، «وسع».</ref> و به گفته‌ای صفت فعل [[خدای سبحان]]<ref>المیزان، ج ۷، ص ۲۶-۲۷.</ref> - مانند صفت [[خلق]] و [[رزق]]<ref>مجمع البیان، ج ۶، ص ۶۸۸؛ المیزان، ج ۸، ص ۳۵۲.</ref> است. در نظر دیگری، اگر وصف [[خدای متعال]] را به [[رحمت]] مَجاز و مراد از [[رحمت]] [[الهی]] را [[نعمت]] دادن به [[بندگان]] بدانیم، [[رحمت]] صفت فعل است و چنانچه مراد از آن را [[اراده]] [[خیر]] بدانیم، [[رحمت]] صفت ذات است<ref>البحر المحیط، ج ۱، ص ۳۱؛ روح البیان، ج ۵، ص ۵۳۰.</ref>.<ref>[[محمد صادق صالحی‌منش|صالحی‌منش، محمد صادق]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱۳، ص۵۴۴- ۵۸۰.</ref>

به مسئله [[پیشی گرفتن]] [[رحمت]] [[الهی]] بر [[غضب]] او در [[قرآن کریم]] تصریح نشده؛ ولی در [[روایات]] [[خاصه]]<ref>الکافی، ج ۲، ص ۲۷۵؛ عیون أخبار الرضا، ج ۱، ص ۲۸۴؛ بحارالانوار، ج ۳، ص ۱۲، ح ۲۴.</ref> و [[عامه]]<ref>الدرالمنثور، ج ۱، ص ۴۸؛ ج ۳، ص ۶.</ref> و [[ادعیه]] [[مأثور]]<ref>الکافی، ج ۲، ص ۵۲۹، ۵۳۸؛ اقبال الاعمال، ص ۳۶۳؛ بحارالانوار، ج ۹۱، ص ۲۳۹.</ref> بر آن تصریح و در چندین [[حدیث قدسی]]<ref>تفسیر عیاشی، ج ۲، ص ۱۲۹؛ الکافی، ج ۱، ص ۴۴۳؛ بحارالانوار، ج ۱، ص ۳۹۳.</ref>، جمله {{عربی|" سَبَقَتْ‏ رَحْمَتِي‏ غَضَبِي‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"}} از خدای والا [[نقل]] شده و اصلی مسلّم تلقّی می‌شود. [[مفسران]] نیز به آیاتی از [[قرآن کریم]] بر آن [[استدلال]] یا آن را از اشارات [[آیات قرآن]] برداشت کرده و بر پایه آن، بعضی از [[آیات]] را توضیح داده؛ یا مفاد [[آیه]] را از مصادیق این اصل شمرده‌اند. مراد از [[سبقت]] [[رحمت]] [[الهی]] بر [[غضب]]، به نظری، [[غلبه]] [[رحمت]] بر [[غضب]]<ref>الجدید، ج ۱، ص ۱۴.</ref> است. [[قرآن کریم]] با [[آیه]] {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ }} می‌آغازد، که کلمه [[مبارک]] {{متن قرآن|اللَّهِ }} عَلَم ذات است و در معنای خویش افزون بر [[رحمت]] و [[مهربانی]]، [[قهر]] و [[غضب]] را نیز می‌رساند؛ اما [[خدای متعال]] با لفظ [[جلاله]]: {{متن قرآن|اللَّهِ }} صفت [[رحمت]] را همراه کرده و از صفات [[قهر]] نامی نیاورده، تا به [[بندگان]] [[غلبه]] [[رحمت]] خویش بر [[غضب]] را بفهماند<ref>الجدید، ج ۱، ص ۱۴.</ref>. [[آیات]] آغازین [[سوره]] [[حمد]]، چون دو صفت [[ربوبیت]] و [[رحمت]] را کنار هم یاد کرده، [[غلبه]] [[رحمت]] بر [[غضب]] را می‌رساند<ref>المنار، ج ۱، ص ۷۴-۷۵.</ref>؛ همچنین پس از وصف خدای والا به «[[رب]] العالمین» او را به رحمان و [[رحیم]] ستوده، تا برساند [[ربوبیت الهی]] - یعنی بهره‌مند ساختن موجودات از [[نعمت‌ها]] - برای رساندن تدریجی آنان به کمال، با [[رحمت]] و رعایت توان و استعداد مربوبان همراه است، به گونه‌ای که آنان به [[سختی]] دچار نشده و [[آزار]] نبینند<ref>التحریر والتنویر، ج ۱، ص ۱۷۰.</ref> [[آیات]] {{متن قرآن|يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِينَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَكَفَرْتُم بَعْدَ إِيمَانِكُمْ فَذُوقُواْ الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ وَأَمَّا الَّذِينَ ابْيَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِي رَحْمَةِ اللَّهِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}<ref> روزی که چهره‌هایی سپید و چهره‌هایی سیاه می‌گردد؛ امّا (به) آنان که سیه‌رویند (می‌گویند:) آیا پس از ایمان آوردنتان کفر ورزیدید؟ اینک برای کفری که ورزیده بودید عذاب را بچشید. و امّا آنان که سپیدرویند در (بهشت) بخشایش خداوند به سر می‌برند، آنان در آن جاودانند؛ سوره آل عمران، آیه ۱۰۶ - ۱۰۷.</ref> نیز به [[غلبه]] [[رحمت]] اشعار دارند، زیرا اولاً [[خلود]] [[اهل]] [[رحمت]] در [[رحمت]] تصریح شده و ذکری از [[جاودانگی]] [[اهل]] [[عذاب]] نشده است؛ ثانیاً [[خدای متعال]] [[رحمت]] را به خود نسبت داده نه [[عذاب]] را؛ ثالثاً علت [[عذاب]] را که [[کفر]] باشد، بیان کرده و سپس در [[آیه]] ۱۰۸ فرموده: {{متن قرآن|وَمَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْمًا لِّلْعَالَمِينَ}}<ref> و خداوند، ستمی برای جهانیان نمی‌خواهد؛ سوره آل عمران، آیه ۱۰۸.</ref> که این اعتذار از [[تهدید]] به [[عقاب]] است<ref>التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۳۲۰؛ المنار، ج ۴، ص ۵۴ - ۵۵.</ref>. به گفته برخی، [[سبقت]] [[رحمت الهی]] بر [[غضب]]، [[کثرت]] [[رحمت]] نسبت به [[غضب]]<ref>التفسیر الکبیر، ج ۱۲، ص ۴۸۹.</ref> است. در [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِهَا وَإِن تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ إِذَا هُمْ يَقْنَطُونَ}}<ref> و چون به مردم بخشایشی بچشانیم بدان شادمان می‌گردند و اگر برای کارهایی که کرده‌اند بلایی به آنان برسد ناگاه نومید می‌گردند؛ سوره روم، آیه۳۶.</ref> مقابله میان {{متن قرآن|إِذَا}} در اِذاقه [[رحمت]] و {{متن قرآن|إِن}} در اِصابه [[سیئه]]، این معنا را می‌رساند که [[رحمت]] قطعی و بسیار است؛ ولی نامطلوب‌ها اندک و احتمالی‌اند<ref>المیزان، ج ۱۶، ص ۱۸۳.</ref>. به نظری، مراد از [[سبقت]] [[رحمت الهی]] بر [[غضب]]، آن است که در هستی، اصالت با [[رحمت]] است؛ یعنی غرض اصلی از خلقتْ [[رحمت]] است و [[غضب الهی]]، مقتضای [[معاصی]] [[آدمیان]]، تبعی و بسیار روشن است که امر ذاتی بر امر تبعی مقدّم است<ref>ریاض السالکین، ج ۳، ص ۱۱۴.</ref>، بنابراین [[خلق]] موجودات و روزی رساندن به آنان [[رحمت]] است و [[غضب]] جز پس از [[خلق]] و [[رزق]] و سپس [[نافرمانی]] رخ نخواهد داد<ref>تقریب القرآن، ج ۲، ص ۲۵۳.</ref>.

در [[آیه]] {{متن قرآن|وَلَوْ شَاء رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلاَ يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّكَ وَلِذَلِكَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ }}<ref> و اگر پروردگارت می‌خواست مردم را امّتی یگانه می‌کرد؛ و آنان هماره اختلاف می‌ورزند جز کسانی که پروردگارت (بر آنان) بخشایش آورد و آنها را برای همین (بخشایش) آفرید؛ و حکم پروردگارت (بدین قرار) اتمام یافت که: بی‌گمان دوزخ را از پریان و آدمیان می‌آکنم؛ سوره هود، آیه ۱۱۸ - ۱۱۹.</ref> تصریح شده که [[رحمت]] بر [[انسان]]، غرض از [[خلقت]] اوست<ref>مجمع البیان، ج ۵، ص ۳۱۱.</ref> از [[آیه]] {{متن قرآن|وَرَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ إِن يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَسْتَخْلِفْ مِن بَعْدِكُم مَّا يَشَاء كَمَا أَنشَأَكُم مِّن ذُرِّيَّةِ قَوْمٍ آخَرِينَ}}<ref> و پروردگار تو بی‌نیاز دارای بخشایش است؛ اگر بخواهد شما را باز می‌برد و آنچه را بخواهد پس از شما جانشین می‌گرداند به همان‌گونه که شما را از نسل گروه دیگری پدید آورد؛ سوره انعام، آیه۱۳۳.</ref> نیز برداشت شده که به وجود آوردن [[انسان]] یا غیر او، فقط به عنوان اظهار و تجلّی [[رحمت]] انجام گرفته است<ref>تفسیر روشن، ج ۸، ص ۱۸۶.</ref>. افزون بر این، [[آیات]] {{متن قرآن|وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ }}<ref> و بخشایشم همه چیز را فرا می‌گیرد؛ سوره اعراف، آیه۱۵۶.</ref>، {{متن قرآن|فَإِن كَذَّبُوكَ فَقُل رَّبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ وَاسِعَةٍ وَلاَ يُرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِينَ}}<ref> پس اگر تو را دروغزن شمرده‌اند، بگو پروردگارتان دارای بخشایشی گسترده است و عذاب وی را از گروه تبهکاران باز نمی‌گردانند؛ سوره انعام، آیه۱۴۷.</ref> و {{متن قرآن|رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَّحْمَةً وَعِلْمًا }}<ref> پروردگارا! بخشایش و دانش تو همه چیز را فراگیر است؛ سوره غافر، آیه۷.</ref> به صراحت، گستردگی [[رحمت الهی]] بر همه ما سوا را بیان داشته‌اند. [[رحمت]] گسترده [[پروردگار]] ممکن است اشاره به [[نعمت‌ها]] و [[برکات]] [[دنیایی]] باشد که همگان، اعم از [[نیک]] و بد، از آن بهره می‌برند و گسترش [[رحمت]] بر همه چیز، از آن جهت است که آفریدن، روزی دادن و مانند آن، همه، [[رحمت الهی]] است و [[کتابت]] [[رحمت]] که جمله{{متن قرآن|فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ }}<ref> و آن را به زودی برای آنان که پرهیزگاری می‌ورزند؛ سوره اعراف، آیه۱۵۶.</ref>. برای [[متّقیان]] ثابت کرده، درباره [[رحمت]] [[آخرت]] است<ref>تبیین القرآن، ص ۱۸۲.</ref> به نظری، [[آیه]] ۱۵۶ [[سوره اعراف]] نشان می‌دهد سعه [[رحمت]] و [[افاضه]] [[نعمت]]، از مقتضیات [[الوهیت]] و از لوازم صفت [[ربوبیت]] است، بنابراین [[رحمت الهی]] گسترده است و به [[مؤمن]] یا صاحبان [[شعور]] اختصاص نداشته و مخصوص به [[دنیا]] یا به [[آخرت]] نیز نیست؛ حتی شمول و عمومیتش فعلی است - نه شأنی - و [[مشیت]] او همواره ملازم با [[رحمت]] اوست. بر همین اساس، در [[آیه]] یاد شده [[عذاب]] به جمله "هر که را بخواهم" [[مقید]] شده: {{متن قرآن|عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاء}}<ref> عذابم را به هر کس بخواهم می‌رسانم؛ سوره اعراف، آیه۱۵۶.</ref>. اما [[رحمت]] [[مقید]] نشده، زیرا [[عذاب]] اقتضای [[عمل]] [[گنهکاران]] است نه [[ربوبیت]] [[پروردگار]]، و از [[خدای متعال]] جز [[رحمت]] انجام نمی‌گیرد. [[آیات]] {{متن قرآن|مَّا يَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذَابِكُمْ إِن شَكَرْتُمْ وَآمَنتُمْ وَكَانَ اللَّهُ شَاكِرًا عَلِيمًا }}<ref> اگر سپاسگزار باشید و ایمان آورید خداوند را با عذاب شما چه کار؟ و خداوند سپاسداری داناست؛ سوره نساء، آیه۱۴۷.</ref> و {{متن قرآن|لَئِن شَكَرْتُمْ لأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِن كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ }}<ref> اگر سپاسگزار باشید به یقین بر (نعمت) شما می‌افزایم و اگر ناسپاسی کنید بی‌گمان عذاب من سخت است؛ سوره ابراهیم، آیه۷.</ref> نیز گواه‌اند که [[عذاب]]، اقتضای [[ربوبیت الهی]] نیست، وگرنه باید همگان را [[عذاب]] می‌کرد، حال آنکه فقط کسانی که [[کفران]] کرده‌اند، [[عذاب]] می‌شوند<ref>المیزان، ج ۸، ص ۲۷۴.</ref>، همچنان که در [[آیه]]: {{متن قرآن|رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا الرَّحْمَنِ لا يَمْلِكُونَ مِنْهُ خِطَابًا}}<ref> پروردگار آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آنهاست، - آن (خداوند) بخشنده- که از سوی او اذن سخن گفتن ندارند؛ سوره نبأ، آیه۳۷.</ref> وصف کردن [[رب]] به رحمان به گسترش [[رحمت الهی]] اشاره دارد و نشان می‌دهد که [[رحمت]]، علامت [[ربوبیت]] [[خدای متعال]] است<ref>المیزان، ج ۲۰، ص ۱۷۰.</ref>، پس [[رحمت الهی]] نیز همانند [[ربوبیت]] او همه اشیا را شامل است. در [[آیات قرآن کریم]] [[رحمت]] حتی در موارد [[عذاب]] نیز ذکر شده و [[امید]] [[نزول]] [[رحمت]] [[نفی]] نشده است: {{متن قرآن|يُعَذِّبُ مَن يَشَاء وَيَرْحَمُ مَن يَشَاء وَإِلَيْهِ تُقْلَبُونَ}}<ref> هر کس را بخواهد عذاب می‌کند و هر کس را بخواهد می‌بخشاید و به سوی او بازگردانیده خواهید شد؛ سوره عنکبوت، آیه۲۱.</ref>؛ {{متن قرآن|رَّبُّكُمْ أَعْلَمُ بِكُمْ إِن يَشَأْ يَرْحَمْكُمْ أَوْ إِن يَشَأْ يُعَذِّبْكُمْ وَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ وَكِيلاً }}<ref> پروردگارتان به (حال) شما آگاه‌تر است، اگر خواهد به شما بخشایش می‌آورد یا اگر خواهد شما را عذاب می‌کند و تو را نگهبان آنان نفرستاده‌ایم؛ سوره اسراء، آیه۵۴.</ref>؛ {{متن قرآن|قَالَ يَا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْلا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ }}<ref> گفت: ای قوم من! چرا پیش از نیکی به بدی شتاب دارید؟ چرا از خداوند آمرزش نمی‌خواهید باشد که بر شما بخشایش آورند؟؛ سوره نمل، آیه ۴۶.</ref><ref>التحقیق، ج ۴، ص ۹۴، «رحم».</ref>، بنابراین [[رحمت]] گسترده می‌تواند اشاره به همه رحمت‌های مادی و [[معنوی]] باشد، زیرا نعمت‌های [[معنوی]] نیز به گروهی خاص اختصاص ندارد و درهای [[رحمت الهی]] به روی همگان گشوده است، هر چند شرایطی دارد که بی‌آنها شامل کسی نمی‌شود و اگر کسانی شروط ورود در آن را فراهم نسازند، [[تقصیر]] خود آنهاست؛ نه محدود بودن [[رحمت]]<ref>نمونه، ج ۶، ص ۳۹۳.</ref> این مطلب را جمله {{متن قرآن|فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ }}<ref> و آن را به زودی برای آنان که پرهیزگاری می‌ورزند؛ سوره اعراف، آیه۱۵۶.</ref> پس از بیان سعه [[رحمت]] به خوبی ثابت می‌کند و نشان می‌دهد [[ترک معصیت]]، [[عمل به واجبات]] و [[ایمان]]، شرط‌های بهره‌مندی از [[رحمت]] گسترده [[پروردگار]] هستند<ref>اطیب البیان، ج ۵، ص ۴۷۵ - ۴۷۶.</ref> و تنها استثنا در این زمینه، آن است که موجودی استعداد دریافت [[رحمت]] را نداشته باشد و با [[انتخاب]] ناشایست خود مانعی در شمول [[رحمت]] نسبت به خود و دستیابی به خوبی‌هایی که برای [[انسان]] نزد خدای والا آماده است، ایجاد کند که این [[مانع]] جز [[گناه]] چیزی نیست و در غیر این صورت، نسبت به هیچ فردی در شمول [[رحمت الهی]] امساک نمی‌شود: {{متن قرآن|كُلاًّ نُّمِدُّ هَؤُلاء وَهَؤُلاء مِنْ عَطَاء رَبِّكَ وَمَا كَانَ عَطَاء رَبِّكَ مَحْظُورًا }}<ref> به هر یک از آنان و اینان از دهش پروردگارت یاری می‌رسانیم و دهش پروردگارت بازداشته نیست؛ سوره اسراء، آیه۲۰.</ref>، بنابراین اگر [[مانع]] [[گناه]] برداشته شود، [[جود]] [[الهی]] بس است، تا [[انسان]] را مشمول انواع رحمت‌های [[خدا]] کند<ref>المیزان، ج ۳، ص ۱۶۰.</ref>، از همین‌رو غالباً در [[قرآن کریم]] همراه [[رحمت]] و امور مشابه آن، از [[مغفرت]] نیز یاد شده است<ref>المیزان، ج ۵، ص ۴۸.</ref>.<ref>[[محمد صادق صالحی‌منش|صالحی‌منش، محمد صادق]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱۳، ص۵۴۴- ۵۸۰.</ref>

افزون بر این، ما سوای [[الله]] از جمله رحمتی که از مخلوق‌ها [[مشاهده]] می‌شود، نیز توان بهره‌گیری مرحوم از [[رحمت]] دیگران، ممکن الوجود و تحقق آن وابسته به ایجادش از [[خدای متعال]] است<ref>التفسیر الکبیر، ج ۱۳، ص ۱۵۴؛ تفسیر صدرالمتالهین، ج ۱، ص ۶۶؛ المنیر، ج ۸، ص ۵۱.</ref> روایتی از[[پیامبر]] {{صل}}<ref>مجمع البیان، ج ۱، ص ۹۴.</ref> نیز به خوبی نشان می‌دهد که خدای والا بهره‌ای از [[رحمت]] خویش به مخلوقات عطا فرموده و اگر این نبود، مهر و عطوفتی از هیچ مخلوقی نسبت به دیگری [[مشاهده]] نمی‌شد، بنابراین جز [[خدا]] کسی صاحب [[رحمت]] نیست و دیگران فقط مظاهر [[رحمت الهی]] به شمار می‌آیند، بلکه این مطلب اقتضاء [[اعتقاد به توحید]] در زمینه صفت [[رحمت]] است. [[سخن]] [[امام سجاد]] {{ع}} در [[صحیفه سجادیه]]: {{عربی|" فَلَعَلَ‏ بَعْضَهُمْ‏ بِرَحْمَتِكَ‏ يَرْحَمُنِي‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"}}<ref>صحیفه سجادیه، دعای ۳۱.</ref> نیز همین را می‌رساند. [[آیات]] {{متن قرآن|وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ }}<ref> و بخشایشم همه چیز را فرا می‌گیرد؛ سوره اعراف، آیه۱۵۶.</ref> و {{متن قرآن|كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ}}<ref> بر خویش بخشایش را بر خویش مقرّر داشته است؛ سوره انعام، آیه۱۲.</ref> و دیگر آیاتی نیز که در آن [[رحمت]] به [[خدا]] اضافه شده، به گونه‌ای که [[حصر]] از آن فهمیده می‌شود، بلکه چه بسا [[آیه]] {{متن قرآن|كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ}}<ref> بر خویش بخشایش را بر خویش مقرّر داشته است؛ سوره انعام، آیه۱۲.</ref> اگر آن را به معنای [[وعده]] [[رحمت]] ندانسته بلکه مفاد را [[جعل]] [[رحمت]] در [[مقام]] [[تکوین]] بدانیم، از آیاتی‌اند که در این زمینه درخور استنادند<ref>الانوار الساطعه، ج ۱، ص ۴۶۱- ۴۶۲.</ref>. نسبت یافتن [[رحمت]] به غیر [[خدای متعال]]، مَجاز<ref>تفسیر صدرالمتألهین، ج ۱، ص ۶۵.</ref> و بر اساس [[تأویل]] است<ref>اسرار الصلاه، ص ۳۴۷.</ref>، هر چند در [[باور]] بعضی، اگر چه [[خدای متعال]] ابتدا و اصل همه امور است، این سبب نمی‌شود که اسناد این امور به مخلوقات مجاز باشد، وگرنه می‌بایست اسناد همه [[افعال]] اختیاری به [[انسان]] را نیز مَجاز بدانیم<ref>تفسیر الصراط المستقیم، ج ۳، ص ۴۴۸.</ref>؛ به علاوه، ظاهر آیاتی مانند {{متن قرآن|وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً }}<ref> میان شما دلبستگی پایدار و مهر پدید آورد؛ سوره روم، آیه۲۱.</ref> و {{متن قرآن|وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ }}<ref> و او بخشاینده‌ترین بخشایندگان است؛ سوره یوسف، آیه ۶۴.</ref> نیز ظاهر روایاتی مانند {{عربی|" ارْحَمْ‏ تُرْحَم‏‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"}}<ref>بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۱۰۰.</ref> یا {{عربی|" انّ الله قسّم جزء من الرّحمة بین خلقه به یتراحمون ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"}} آن است که اسناد [[رحمت]] به مخلوقات، اسناد [[حقیقی]] است<ref>تفسیر الصراط المستقیم، ج ۳، ص ۴۴۶ - ۴۴۷.</ref>؛ البته رحمتی که با واژه رحمان، [[خدا]] را به آن وصف می‌کنیم، [[رحمت]] خاصی است که صدورش از غیر [[حضرت حق]] امکان ندارد<ref>نک: تفسیر الصراط المستقیم، ج ۳، ص ۲۷۹.</ref>.<ref>[[محمد صادق صالحی‌منش|صالحی‌منش، محمد صادق]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱۳، ص۵۴۴- ۵۸۰.</ref>

[[آیه]] {{متن قرآن|وَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ لاَّ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ }}<ref> و خدای شما خدایی یگانه است، خدایی جز آن بخشنده بخشاینده نیست؛ سوره بقره، آیه۱۶۳.</ref> [[خدا]] را به [[رحمت]] وصف کرده، تا به [[استحقاق]] او برای [[عبادت]] اشاره کند<ref>البحر المحیط، ج ۲، ص ۷۶- ۷۷.</ref>، زیرا [[استحقاق عبادت]]، تنها برای کسی است که بالاترین [[نعمت]] را عطا می‌کند، از همین‌رو [[رحمت خدا]] با الفاظ رحمان و [[رحیم]] که [[مبالغه]] در [[رحمت]] را می‌رساند، بیان شده<ref>التبیان، ج ۲، ص ۵۳.</ref>؛ همچنین در [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّيْطَانَ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلرَّحْمَنِ عَصِيًّا}}<ref> ای پدر! شیطان را نپرست که شیطان با (خداوند) بخشنده نافرمان است؛ سوره مریم، آیه۴۴.</ref> که در [[مقام]] [[ترغیب]] به [[عبادت]] [[خدای متعال]] است، واژه رحمان یاد شده، تا برساند فقط او [[استحقاق]] دارد که [[پرستش]] شود، زیرا رحمان است و همه رحمت‌ها و [[نعمت‌ها]] از او سرچشمه می‌گیرند<ref>المیزان، ج ۱۴، ص ۵۸-۵۹.</ref> در [[آیه]] {{متن قرآن|وَهُم بِذِكْرِ الرَّحْمَنِ هُمْ كَافِرُونَ}}<ref> آنان (نسبت) به یادکرد (خداوند) بخشنده انکار دارند؛ سوره انبیاء، آیه۳۶.</ref> مراد از {{متن قرآن|ذِكْرِ الرَّحْمَنِ}} یاد کردن از [[خدا]] به عنوان سرچشمه همه رحمت‌ها و نعمت‌هاست که لازمِ آن، [[ربوبیت]] و [[لزوم]] [[عبادت]] اوست<ref>المیزان، ج ۱۴، ص ۲۸۸.</ref>. در [[آیات]] {{متن قرآن|وَلاَ تَدْعُ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لاَ يَنفَعُكَ وَلاَ يَضُرُّكَ فَإِن فَعَلْتَ فَإِنَّكَ إِذًا مِّنَ الظَّالِمِينَ وَإِن يَمْسَسْكَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلاَ كَاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَإِن يُرِدْكَ بِخَيْرٍ فَلاَ رَادَّ لِفَضْلِهِ يُصِيبُ بِهِ مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَهُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ}}<ref> و به جای خداوند چیزی را (به پرستش) مخوان که نه تو را سودی می‌رساند و نه زیانی، اگر چنین کنی آنگاه بی‌گمان از ستمگرانی. و اگر خداوند بلایی به تو رساند کسی جز خود او آن را نمی‌گرداند، و اگر خیری برای تو بخواهد هیچ کس بازدارنده بخشش او نیست؛ آن را به هر کس از بندگانش بخواهد، می‌رساند و او آمرزنده بخشاینده است؛ سوره یونس، آیه ۱۰۶ - ۱۰۷.</ref> جمله {{متن قرآن|وَإِن يَمْسَسْكَ اللَّهُ }} حالیه و مفادش این است که جز [[خدا]] را [[عبادت]] نکن، حال آنکه جز [[خدا]] کسی زیانی را از تو دفع نکرده و خیری را که او برای تو بخواهد، کسی نمی‌تواند از تو دور کند و او [[غفور]] و [[رحیم]] است، بنابراین اتصاف [[خدا]] به این صفات و بی‌بهره بودن جز او از آنها اقتضا دارد که [[عبادت]] و درخواست مختص [[خدا]] باشد<ref>المیزان، ج ۱۰، ص ۱۳۳.</ref>.<ref>[[محمد صادق صالحی‌منش|صالحی‌منش، محمد صادق]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱۳، ص۵۴۴- ۵۸۰.</ref>

گفتنی است در زمان‌های مخصوصی در [[دنیا]] نیز [[رحمت]] [[حق]] گسترده‌تر و امکان شمول آن بر [[بندگان]] بیشتر است که مهم‌ترین آنها [[ماه مبارک رمضان]]، به ویژه [[شب قدر]] است. وصف [[شب قدر]] به [[سلام]]، اشاره به گسترش [[رحمت الهی]] بر بندگانی است که در این [[شب]] به او روی آورند<ref>المیزان، ج ۲۰، ص ۳۳۳.</ref>؛ {{متن قرآن|سَلامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ}}<ref> آن (شب) تا دمیدن سپیده (امن و) سلامت است؛ سوره قدر، آیه۵.</ref>. مراد از {{متن قرآن|لَيْلَةٍ مُّبَارَكَةٍ}} در [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُّبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنذِرِينَ}}<ref> که ما آن را در شبی خجسته فرو فرستادیم، بی‌گمان ما بیم‌دهنده بودیم؛ سوره دخان، آیه۳.</ref>. نیز به قرینه [[آیه]]: {{متن قرآن|إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ }}<ref> ما آن (قرآن) را در شب قدر فرو فرستادیم؛ سوره قدر، آیه۱.</ref> [[شب قدر]] است و [[مبارک]] بودنش به جهت خیر فراوان و [[رحمت]] گسترده [[الهی]] بر مخلوقات است: {{متن قرآن|لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ}}<ref> شب قدر از هزار ماه بهتر است؛ سوره قدر، آیه۳.</ref><ref>المیزان، ج ۱۸، ص ۱۳۰.</ref>.<ref>[[محمد صادق صالحی‌منش|صالحی‌منش، محمد صادق]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱۳، ص۵۴۴- ۵۸۰.</ref>