رحمت در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

رحمت در قرآن (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۷ سپتامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۲۹

۸ بایت حذف‌شده ، ‏۲۷ سپتامبر ۲۰۲۲

جز

جایگزینی متن - 'ضمیر' به 'ضمیر'

دیداریویکی‌متن

Wasity

دیوان‌سالاران، مدیران

۲۱۸٬۸۳۴

ویرایش

@@ خط ۴۳: / خط ۴۳: @@
 به مسئله [[پیشی گرفتن]] [[رحمت]] [[الهی]] بر [[غضب]] او در [[قرآن کریم]] تصریح نشده؛ ولی در [[روایات]] [[خاصه]]<ref>الکافی، ج ۲، ص ۲۷۵؛ عیون أخبار الرضا، ج ۱، ص ۲۸۴؛ بحارالانوار، ج ۳، ص ۱۲، ح ۲۴.</ref> و [[عامه]]<ref>الدرالمنثور، ج ۱، ص ۴۸؛ ج ۳، ص ۶.</ref> و [[ادعیه]] [[مأثور]]<ref>الکافی، ج ۲، ص ۵۲۹، ۵۳۸؛ اقبال الاعمال، ص ۳۶۳؛ بحارالانوار، ج ۹۱، ص ۲۳۹.</ref> بر آن تصریح و در چندین [[حدیث قدسی]]<ref>تفسیر عیاشی، ج ۲، ص ۱۲۹؛ الکافی، ج ۱، ص ۴۴۳؛ بحارالانوار، ج ۱، ص ۳۹۳.</ref>، جمله {{عربی|" سَبَقَتْ‏ رَحْمَتِي‏ غَضَبِي‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"}} از خدای والا [[نقل]] شده و اصلی مسلّم تلقّی می‌شود. [[مفسران]] نیز به آیاتی از [[قرآن کریم]] بر آن [[استدلال]] یا آن را از اشارات [[آیات قرآن]] برداشت کرده و بر پایه آن، بعضی از [[آیات]] را توضیح داده؛ یا مفاد [[آیه]] را از مصادیق این اصل شمرده‌اند. مراد از [[سبقت]] [[رحمت]] [[الهی]] بر [[غضب]]، به نظری، [[غلبه]] [[رحمت]] بر [[غضب]]<ref>الجدید، ج ۱، ص ۱۴.</ref> است. [[قرآن کریم]] با [[آیه]] {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ }} می‌آغازد، که کلمه [[مبارک]] {{متن قرآن|اللَّهِ }} عَلَم ذات است و در معنای خویش افزون بر [[رحمت]] و [[مهربانی]]، [[قهر]] و [[غضب]] را نیز می‌رساند؛ اما [[خدای متعال]] با لفظ [[جلاله]]: {{متن قرآن|اللَّهِ }} صفت [[رحمت]] را همراه کرده و از صفات [[قهر]] نامی نیاورده، تا به [[بندگان]] [[غلبه]] [[رحمت]] خویش بر [[غضب]] را بفهماند<ref>الجدید، ج ۱، ص ۱۴.</ref>. [[آیات]] آغازین [[سوره]] [[حمد]]، چون دو صفت [[ربوبیت]] و [[رحمت]] را کنار هم یاد کرده، [[غلبه]] [[رحمت]] بر [[غضب]] را می‌رساند<ref>المنار، ج ۱، ص ۷۴-۷۵.</ref>؛ همچنین پس از وصف خدای والا به «[[رب]] العالمین» او را به رحمان و [[رحیم]] ستوده، تا برساند [[ربوبیت الهی]] - یعنی بهره‌مند ساختن موجودات از [[نعمت‌ها]] - برای رساندن تدریجی آنان به کمال، با [[رحمت]] و رعایت توان و استعداد مربوبان همراه است، به گونه‌ای که آنان به [[سختی]] دچار نشده و [[آزار]] نبینند<ref>التحریر والتنویر، ج ۱، ص ۱۷۰.</ref> [[آیات]] {{متن قرآن|يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِينَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَكَفَرْتُم بَعْدَ إِيمَانِكُمْ فَذُوقُواْ الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ وَأَمَّا الَّذِينَ ابْيَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِي رَحْمَةِ اللَّهِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}<ref> روزی که چهره‌هایی سپید و چهره‌هایی سیاه می‌گردد؛ امّا (به) آنان که سیه‌رویند (می‌گویند:) آیا پس از ایمان آوردنتان کفر ورزیدید؟ اینک برای کفری که ورزیده بودید عذاب را بچشید. و امّا آنان که سپیدرویند در (بهشت) بخشایش خداوند به سر می‌برند، آنان در آن جاودانند؛ سوره آل عمران، آیه ۱۰۶ - ۱۰۷.</ref> نیز به [[غلبه]] [[رحمت]] اشعار دارند، زیرا اولاً [[خلود]] [[اهل]] [[رحمت]] در [[رحمت]] تصریح شده و ذکری از [[جاودانگی]] [[اهل]] [[عذاب]] نشده است؛ ثانیاً [[خدای متعال]] [[رحمت]] را به خود نسبت داده نه [[عذاب]] را؛ ثالثاً علت [[عذاب]] را که [[کفر]] باشد، بیان کرده و سپس در [[آیه]] ۱۰۸ فرموده: {{متن قرآن|وَمَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْمًا لِّلْعَالَمِينَ}}<ref> و خداوند، ستمی برای جهانیان نمی‌خواهد؛ سوره آل عمران، آیه ۱۰۸.</ref> که این اعتذار از [[تهدید]] به [[عقاب]] است<ref>التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۳۲۰؛ المنار، ج ۴، ص ۵۴ - ۵۵.</ref>. به گفته برخی، [[سبقت]] [[رحمت الهی]] بر [[غضب]]، [[کثرت]] [[رحمت]] نسبت به [[غضب]]<ref>التفسیر الکبیر، ج ۱۲، ص ۴۸۹.</ref> است. در [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِهَا وَإِن تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ إِذَا هُمْ يَقْنَطُونَ}}<ref> و چون به مردم بخشایشی بچشانیم بدان شادمان می‌گردند و اگر برای کارهایی که کرده‌اند بلایی به آنان برسد ناگاه نومید می‌گردند؛ سوره روم، آیه۳۶.</ref> مقابله میان {{متن قرآن|إِذَا}} در اِذاقه [[رحمت]] و {{متن قرآن|إِن}} در اِصابه [[سیئه]]، این معنا را می‌رساند که [[رحمت]] قطعی و بسیار است؛ ولی نامطلوب‌ها اندک و احتمالی‌اند<ref>المیزان، ج ۱۶، ص ۱۸۳.</ref>. به نظری، مراد از [[سبقت]] [[رحمت الهی]] بر [[غضب]]، آن است که در هستی، اصالت با [[رحمت]] است؛ یعنی غرض اصلی از خلقتْ [[رحمت]] است و [[غضب الهی]]، مقتضای [[معاصی]] [[آدمیان]]، تبعی و بسیار روشن است که امر ذاتی بر امر تبعی مقدّم است<ref>ریاض السالکین، ج ۳، ص ۱۱۴.</ref>، بنابراین [[خلق]] موجودات و روزی رساندن به آنان [[رحمت]] است و [[غضب]] جز پس از [[خلق]] و [[رزق]] و سپس [[نافرمانی]] رخ نخواهد داد<ref>تقریب القرآن، ج ۲، ص ۲۵۳.</ref>.
-در [[آیه]] {{متن قرآن|اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشَاء وَمَن يُضْلِلْ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ}}<ref> خداوند است که بهترین گفتار را (به گونه) کتابی (با آیاتی) همانند دوگانه (یعنی مکرّر) فرو فرستاده است؛ پوست‌های آنان که از پروردگار خویش می‌هراسند از آن به لرزه می‌افتد سپس با یاد خداوند پوست‌ها و دل‌هاشان نرم می‌شود؛ این رهنمود خداوند است که با آن هر که را بخواهد راهنمایی می‌کند و هر که را گمراه گذارد رهنمونی نخواهد داشت؛ سوره زمر، آیه۲۳.</ref> به گفته برخی مراد از {{متن قرآن|ذِكْرِ اللَّهِ}} یاد [[رحمت]] خداست؛ ولی در [[آیه]]، به ذکر [[الله]] بسنده شده، تا برساند پایه کار خدای والا [[رحمت]] و [[رأفت]] است و [[رحمت]] او بر غضبش [[سبقت]] دارد و به همین [[دلیل]] وقتی از او یاد می‌شود، قبل از هر صفتی، از [[صفات الهی]] [[رحیم]] و [[رئوف]] بودن او به یاد می‌آید<ref>زبدة التفاسیر، ج ۶، ص ۷۳.</ref>، هم چنان که از [[آیه]] {{متن قرآن|وَرَبُّكَ الْغَفُورُ ذُو الرَّحْمَةِ }}<ref> و پروردگار توست که آمرزنده دارای بخشایش است؛ سوره کهف، آیه۵۸.</ref>. به جهت اضافه [[رب]] به [[ضمیر]] خطاب برداشت شده که اصولاً [[تدبیر الهی]] درباره [[بشر]] بر [[مغفرت]] و [[رحمت]] [[استوار]] است<ref>انوار درخشان، ج ۱۰، ص ۳۰۷.</ref> تقدم [[بشارت]] در [[آیه]] {{متن قرآن|وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلاَّ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ فَمَنْ آمَنَ وَأَصْلَحَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref> و ما پیامبران را جز نویدبخش و بیم‌دهنده نمی‌فرستیم پس کسانی که ایمان آورند و به راه آیند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند؛ سوره انعام، آیه۴۸.</ref> نشان می‌دهد که نخستین [[مأموریت]] [[رسولان]] [[خدای متعال]] بیان [[رحمت]] و مهر [[پروردگار]] والا و [[دعوت]] [[مردم]] به سوی آن است، زیرا [[رحمت]] او در مرتبه نخست و بر [[غضب]] پیشی دارد و غرض نخستین [[خلقت]]، بسط [[رحمت]] است<ref>تفسیر روشن، ج ۷، ص ۳۸۰.</ref>.<ref>[[محمد صادق صالحی‌منش|صالحی‌منش، محمد صادق]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱۳، ص۵۴۴- ۵۸۰.</ref>
+در [[آیه]] {{متن قرآن|اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشَاء وَمَن يُضْلِلْ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ}}<ref> خداوند است که بهترین گفتار را (به گونه) کتابی (با آیاتی) همانند دوگانه (یعنی مکرّر) فرو فرستاده است؛ پوست‌های آنان که از پروردگار خویش می‌هراسند از آن به لرزه می‌افتد سپس با یاد خداوند پوست‌ها و دل‌هاشان نرم می‌شود؛ این رهنمود خداوند است که با آن هر که را بخواهد راهنمایی می‌کند و هر که را گمراه گذارد رهنمونی نخواهد داشت؛ سوره زمر، آیه۲۳.</ref> به گفته برخی مراد از {{متن قرآن|ذِكْرِ اللَّهِ}} یاد [[رحمت]] خداست؛ ولی در [[آیه]]، به ذکر [[الله]] بسنده شده، تا برساند پایه کار خدای والا [[رحمت]] و [[رأفت]] است و [[رحمت]] او بر غضبش [[سبقت]] دارد و به همین [[دلیل]] وقتی از او یاد می‌شود، قبل از هر صفتی، از [[صفات الهی]] [[رحیم]] و [[رئوف]] بودن او به یاد می‌آید<ref>زبدة التفاسیر، ج ۶، ص ۷۳.</ref>، هم چنان که از [[آیه]] {{متن قرآن|وَرَبُّكَ الْغَفُورُ ذُو الرَّحْمَةِ }}<ref> و پروردگار توست که آمرزنده دارای بخشایش است؛ سوره کهف، آیه۵۸.</ref>. به جهت اضافه [[رب]] به ضمیر خطاب برداشت شده که اصولاً [[تدبیر الهی]] درباره [[بشر]] بر [[مغفرت]] و [[رحمت]] [[استوار]] است<ref>انوار درخشان، ج ۱۰، ص ۳۰۷.</ref> تقدم [[بشارت]] در [[آیه]] {{متن قرآن|وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلاَّ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ فَمَنْ آمَنَ وَأَصْلَحَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref> و ما پیامبران را جز نویدبخش و بیم‌دهنده نمی‌فرستیم پس کسانی که ایمان آورند و به راه آیند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند؛ سوره انعام، آیه۴۸.</ref> نشان می‌دهد که نخستین [[مأموریت]] [[رسولان]] [[خدای متعال]] بیان [[رحمت]] و مهر [[پروردگار]] والا و [[دعوت]] [[مردم]] به سوی آن است، زیرا [[رحمت]] او در مرتبه نخست و بر [[غضب]] پیشی دارد و غرض نخستین [[خلقت]]، بسط [[رحمت]] است<ref>تفسیر روشن، ج ۷، ص ۳۸۰.</ref>.<ref>[[محمد صادق صالحی‌منش|صالحی‌منش، محمد صادق]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱۳، ص۵۴۴- ۵۸۰.</ref>
 == سعه [[رحمت]] [[الهی]] ==
@@ خط ۱۵۹: / خط ۱۵۹: @@
 === قبول [[توبه]] و [[مغفرت]] ===
-[[همراهی]] نام‌های تواب و [[رحیم]] در [[آیات]] متعدد: {{متن قرآن|أَلَمْ يَعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ }}<ref> آیا ندانسته‌اند: خداوند است که از بندگانش توبه را می‌پذیرد و زکات‌ها را دریافت می‌دارد و خداوند است که توبه‌پذیر بخشاینده است؟!؛ سوره توبه، آیه۱۰۴.</ref> می‌نمایاند که [[قبول توبه]] از مظاهر [[رحمت خاص الهی]] است<ref>انوار درخشان، ج ۱، ص ۳۵۳-۳۵۴.</ref> در [[آیه]] {{متن قرآن|ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ عَمِلُواْ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابُواْ مِن بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُواْ إِنَّ رَبَّكَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ }}<ref> سپس بی‌گمان پروردگارت نسبت به کسانی که از سر نادانی کار بد انجام داده‌اند آنگاه پس از آن توبه کرده و به راه آمده‌اند آمرزنده‌ای بخشاینده است؛ سوره نحل، آیه۱۱۹.</ref>. نخست [[توبه]]، به [[اصلاح]] [[مقید]] شده و سپس در پایان، [[ضمیر]] تنها به [[توبه]] برمی‌گردد، زیرا تقیید [[توبه]] به [[اصلاح]]، برای آن است که [[اصلاح]] پس از [[توبه]]، نشان [[حقیقی]] بودن [[توبه]] است؛ و شمول [[مغفرت]] و [[رحمت]]، از آثار چنین توبه‌ای است<ref>المیزان، ج ۱۲، ص ۳۶۷.</ref>.
+[[همراهی]] نام‌های تواب و [[رحیم]] در [[آیات]] متعدد: {{متن قرآن|أَلَمْ يَعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ }}<ref> آیا ندانسته‌اند: خداوند است که از بندگانش توبه را می‌پذیرد و زکات‌ها را دریافت می‌دارد و خداوند است که توبه‌پذیر بخشاینده است؟!؛ سوره توبه، آیه۱۰۴.</ref> می‌نمایاند که [[قبول توبه]] از مظاهر [[رحمت خاص الهی]] است<ref>انوار درخشان، ج ۱، ص ۳۵۳-۳۵۴.</ref> در [[آیه]] {{متن قرآن|ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ عَمِلُواْ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابُواْ مِن بَعْدِ ذَلِكَ وَأَصْلَحُواْ إِنَّ رَبَّكَ مِن بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ }}<ref> سپس بی‌گمان پروردگارت نسبت به کسانی که از سر نادانی کار بد انجام داده‌اند آنگاه پس از آن توبه کرده و به راه آمده‌اند آمرزنده‌ای بخشاینده است؛ سوره نحل، آیه۱۱۹.</ref>. نخست [[توبه]]، به [[اصلاح]] [[مقید]] شده و سپس در پایان، ضمیر تنها به [[توبه]] برمی‌گردد، زیرا تقیید [[توبه]] به [[اصلاح]]، برای آن است که [[اصلاح]] پس از [[توبه]]، نشان [[حقیقی]] بودن [[توبه]] است؛ و شمول [[مغفرت]] و [[رحمت]]، از آثار چنین توبه‌ای است<ref>المیزان، ج ۱۲، ص ۳۶۷.</ref>.
 [[قبول توبه]]، افزون بر آنکه خودش [[رحمت الهی]] است، [[توفیق]] [[عبد]] به [[توبه]] نیز رحمتی دیگر بر [[بنده]] است، چنان‌که [[بنده]] برای [[توبه]] [[نیازمند]] بازگشت [[خدا]] به سوی [[بنده]] با [[رحمت]] خویش است: {{متن قرآن|ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُواْ }}<ref> آنگاه (خداوند) بر ایشان بخشایش آورد تا توبه کنند؛ سوره توبه، آیه۱۱۸.</ref> و آن‌گاه که [[توبه]] کرد و به سوی [[خدا]] آمد، [[خدای سبحان]] نیز به سوی او می‌آید و وی را مشمول [[رحمت]] [[مغفرت]] می‌کند<ref>المیزان، ج ۴، ص ۲۴۵ - ۲۴۶؛ ج ۶، ص ۶۸؛ ج ۲۰، ص ۷۵.</ref>، چنان‌که در [[آیه]] ۵ از [[سوره توبه]] علت [[دستور]] عدم تعرض به [[مشرکان]] در صورت [[توبه]]، غفران و [[رحمت الهی]] است<ref>المیزان، ج ۹، ص ۱۵۳.</ref>، ازاین‌رو در [[قرآن کریم]] نام [[رحیم]] ۷۲ بار کنار [[غفور]] ذکر شده، زیرا مغفرتْ مقتضای [[رحمت الهی]] است<ref>التحقیق، ج ۷، ص ۲۴۵، «غفر».</ref>.