رحمت در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

در [[آیه]] {{متن قرآن|وَلَوْ شَاء رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلاَ يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّكَ وَلِذَلِكَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ }}<ref> و اگر پروردگارت می‌خواست مردم را امّتی یگانه می‌کرد؛ و آنان هماره اختلاف می‌ورزند جز کسانی که پروردگارت (بر آنان) بخشایش آورد و آنها را برای همین (بخشایش) آفرید؛ و حکم پروردگارت (بدین قرار) اتمام یافت که: بی‌گمان دوزخ را از پریان و آدمیان می‌آکنم؛ سوره هود، آیه ۱۱۸ - ۱۱۹.</ref> تصریح شده که [[رحمت]] بر [[انسان]]، غرض از [[خلقت]] اوست<ref>مجمع البیان، ج ۵، ص ۳۱۱.</ref> از [[آیه]] {{متن قرآن|وَرَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ إِن يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَيَسْتَخْلِفْ مِن بَعْدِكُم مَّا يَشَاء كَمَا أَنشَأَكُم مِّن ذُرِّيَّةِ قَوْمٍ آخَرِينَ}}<ref> و پروردگار تو بی‌نیاز دارای بخشایش است؛ اگر بخواهد شما را باز می‌برد و آنچه را بخواهد پس از شما جانشین می‌گرداند به همان‌گونه که شما را از نسل گروه دیگری پدید آورد؛ سوره انعام، آیه۱۳۳.</ref> نیز برداشت شده که به وجود آوردن [[انسان]] یا غیر او، فقط به عنوان اظهار و تجلّی [[رحمت]] انجام گرفته است<ref>تفسیر روشن، ج ۸، ص ۱۸۶.</ref>. افزون بر این، [[آیات]] {{متن قرآن|وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ }}<ref> و بخشایشم همه چیز را فرا می‌گیرد؛ سوره اعراف، آیه۱۵۶.</ref>، {{متن قرآن|فَإِن كَذَّبُوكَ فَقُل رَّبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ وَاسِعَةٍ وَلاَ يُرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِينَ}}<ref> پس اگر تو را دروغزن شمرده‌اند، بگو پروردگارتان دارای بخشایشی گسترده است و عذاب وی را از گروه تبهکاران باز نمی‌گردانند؛ سوره انعام، آیه۱۴۷.</ref> و {{متن قرآن|رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَّحْمَةً وَعِلْمًا }}<ref> پروردگارا! بخشایش و دانش تو همه چیز را فراگیر است؛ سوره غافر، آیه۷.</ref> به صراحت، گستردگی [[رحمت الهی]] بر همه ما سوا را بیان داشته‌اند. [[رحمت]] گسترده [[پروردگار]] ممکن است اشاره به [[نعمت‌ها]] و [[برکات]] [[دنیایی]] باشد که همگان، اعم از [[نیک]] و بد، از آن بهره می‌برند و گسترش [[رحمت]] بر همه چیز، از آن جهت است که آفریدن، روزی دادن و مانند آن، همه، [[رحمت الهی]] است و [[کتابت]] [[رحمت]] که جمله{{متن قرآن|فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ }}<ref> و آن را به زودی برای آنان که پرهیزگاری می‌ورزند؛ سوره اعراف، آیه۱۵۶.</ref>. برای [[متّقیان]] ثابت کرده، درباره [[رحمت]] [[آخرت]] است<ref>تبیین القرآن، ص ۱۸۲.</ref> به نظری، [[آیه]] ۱۵۶ [[سوره اعراف]] نشان می‌دهد سعه [[رحمت]] و [[افاضه]] [[نعمت]]، از مقتضیات [[الوهیت]] و از لوازم صفت [[ربوبیت]] است، بنابراین [[رحمت الهی]] گسترده است و به [[مؤمن]] یا صاحبان [[شعور]] اختصاص نداشته و مخصوص به [[دنیا]] یا به [[آخرت]] نیز نیست؛ حتی شمول و عمومیتش فعلی است - نه شأنی - و [[مشیت]] او همواره ملازم با [[رحمت]] اوست. بر همین اساس، در [[آیه]] یاد شده [[عذاب]] به جمله "هر که را بخواهم" [[مقید]] شده: {{متن قرآن|عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاء}}<ref> عذابم را به هر کس بخواهم می‌رسانم؛ سوره اعراف، آیه۱۵۶.</ref>. اما [[رحمت]] [[مقید]] نشده، زیرا [[عذاب]] اقتضای [[عمل]] [[گنهکاران]] است نه [[ربوبیت]] [[پروردگار]]، و از [[خدای متعال]] جز [[رحمت]] انجام نمی‌گیرد. [[آیات]] {{متن قرآن|مَّا يَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذَابِكُمْ إِن شَكَرْتُمْ وَآمَنتُمْ وَكَانَ اللَّهُ شَاكِرًا عَلِيمًا }}<ref> اگر سپاسگزار باشید و ایمان آورید خداوند را با عذاب شما چه کار؟ و خداوند سپاسداری داناست؛ سوره نساء، آیه۱۴۷.</ref> و {{متن قرآن|لَئِن شَكَرْتُمْ لأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِن كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ }}<ref> اگر سپاسگزار باشید به یقین بر (نعمت) شما می‌افزایم و اگر ناسپاسی کنید بی‌گمان عذاب من سخت است؛ سوره ابراهیم، آیه۷.</ref> نیز گواه‌اند که [[عذاب]]، اقتضای [[ربوبیت الهی]] نیست، وگرنه باید همگان را [[عذاب]] می‌کرد، حال آنکه فقط کسانی که [[کفران]] کرده‌اند، [[عذاب]] می‌شوند<ref>المیزان، ج ۸، ص ۲۷۴.</ref>، همچنان که در [[آیه]]: {{متن قرآن|رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا الرَّحْمَنِ لا يَمْلِكُونَ مِنْهُ خِطَابًا}}<ref> پروردگار آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آنهاست، - آن (خداوند) بخشنده- که از سوی او اذن سخن گفتن ندارند؛ سوره نبأ، آیه۳۷.</ref> وصف کردن [[رب]] به رحمان به گسترش [[رحمت الهی]] اشاره دارد و نشان می‌دهد که [[رحمت]]، علامت [[ربوبیت]] [[خدای متعال]] است<ref>المیزان، ج ۲۰، ص ۱۷۰.</ref>، پس [[رحمت الهی]] نیز همانند [[ربوبیت]] او همه اشیا را شامل است. در [[آیات قرآن کریم]] [[رحمت]] حتی در موارد [[عذاب]] نیز ذکر شده و [[امید]] [[نزول]] [[رحمت]] [[نفی]] نشده است: {{متن قرآن|يُعَذِّبُ مَن يَشَاء وَيَرْحَمُ مَن يَشَاء وَإِلَيْهِ تُقْلَبُونَ}}<ref> هر کس را بخواهد عذاب می‌کند و هر کس را بخواهد می‌بخشاید و به سوی او بازگردانیده خواهید شد؛ سوره عنکبوت، آیه۲۱.</ref>؛ {{متن قرآن|رَّبُّكُمْ أَعْلَمُ بِكُمْ إِن يَشَأْ يَرْحَمْكُمْ أَوْ إِن يَشَأْ يُعَذِّبْكُمْ وَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ وَكِيلاً }}<ref> پروردگارتان به (حال) شما آگاه‌تر است، اگر خواهد به شما بخشایش می‌آورد یا اگر خواهد شما را عذاب می‌کند و تو را نگهبان آنان نفرستاده‌ایم؛ سوره اسراء، آیه۵۴.</ref>؛ {{متن قرآن|قَالَ يَا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْلا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ }}<ref> گفت: ای قوم من! چرا پیش از نیکی به بدی شتاب دارید؟ چرا از خداوند آمرزش نمی‌خواهید باشد که بر شما بخشایش آورند؟؛ سوره نمل، آیه ۴۶.</ref><ref>التحقیق، ج ۴، ص ۹۴، «رحم».</ref>، بنابراین [[رحمت]] گسترده می‌تواند اشاره به همه رحمت‌های مادی و [[معنوی]] باشد، زیرا نعمت‌های [[معنوی]] نیز به گروهی خاص اختصاص ندارد و درهای [[رحمت الهی]] به روی همگان گشوده است، هر چند شرایطی دارد که بی‌آنها شامل کسی نمی‌شود و اگر کسانی شروط ورود در آن را فراهم نسازند، [[تقصیر]] خود آنهاست؛ نه محدود بودن [[رحمت]]<ref>نمونه، ج ۶، ص ۳۹۳.</ref> این مطلب را جمله {{متن قرآن|فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ }}<ref> و آن را به زودی برای آنان که پرهیزگاری می‌ورزند؛ سوره اعراف، آیه۱۵۶.</ref> پس از بیان سعه [[رحمت]] به خوبی ثابت می‌کند و نشان می‌دهد [[ترک معصیت]]، [[عمل به واجبات]] و [[ایمان]]، شرط‌های بهره‌مندی از [[رحمت]] گسترده [[پروردگار]] هستند<ref>اطیب البیان، ج ۵، ص ۴۷۵ - ۴۷۶.</ref> و تنها استثنا در این زمینه، آن است که موجودی استعداد دریافت [[رحمت]] را نداشته باشد و با [[انتخاب]] ناشایست خود مانعی در شمول [[رحمت]] نسبت به خود و دستیابی به خوبی‌هایی که برای [[انسان]] نزد خدای والا آماده است، ایجاد کند که این [[مانع]] جز [[گناه]] چیزی نیست و در غیر این صورت، نسبت به هیچ فردی در شمول [[رحمت الهی]] امساک نمی‌شود: {{متن قرآن|كُلاًّ نُّمِدُّ هَؤُلاء وَهَؤُلاء مِنْ عَطَاء رَبِّكَ وَمَا كَانَ عَطَاء رَبِّكَ مَحْظُورًا }}<ref> به هر یک از آنان و اینان از دهش پروردگارت یاری می‌رسانیم و دهش پروردگارت بازداشته نیست؛ سوره اسراء، آیه۲۰.</ref>، بنابراین اگر [[مانع]] [[گناه]] برداشته شود، [[جود]] [[الهی]] بس است، تا [[انسان]] را مشمول انواع رحمت‌های [[خدا]] کند<ref>المیزان، ج ۳، ص ۱۶۰.</ref>، از همین‌رو غالباً در [[قرآن کریم]] همراه [[رحمت]] و امور مشابه آن، از [[مغفرت]] نیز یاد شده است<ref>المیزان، ج ۵، ص ۴۸.</ref>.<ref>[[محمد صادق صالحی‌منش|صالحی‌منش، محمد صادق]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱۳، ص۵۴۴- ۵۸۰.</ref>